Онтохонууд

Буряад хэлээр

Хяагтын аймагай

Алтайн дунда hургуулиин

9-хи классай

Олбороев Аюрай

творческо хyдэлмэри

Багша: Цыбикова Н.И.

с.Усть-Дунгуй

-2013-

Гурбан ан

Эртэ урда сагта yнэгэн, хирээ, шоно гурбан нyхэсooд, аха дyyнэр болобо ха. Нэгэ yдэр yнэгэниинь хоол бэдэржэ ябатараа, хабхаанда орошобо. Yнэгэнэй хабхаанда ороhые мэдээд, хирээ ниидэжэ ерэбэ ха.

- Зай, ахамни, ши бэрхэ байдалда ороод байнаш даа. Энээнhээ мултархын тула ши yхэhэн хэбэр yзyyлээд хэбтэхэш. Энэ хабхаанайшни эзэн ангуушан байха. Тэрэ ангуушанай ерэхэдэнь, би дохёо yгэхэб. Дохёоемни дуулаад, бодоод гyйгooрэй, - гэбэ хирээнь.

Тиигэжэ байтарнь хабхаанай эзэн ном hаадагаа арадаа yргэлooд ерэбэ. Тэрэ yхэhэн yнэгэ хараад, ехэ баярлажа, моринhоо буугаад,yнэгэнэй хyлые хабхаанhаа гаргаба. Тиигээд тамхилхаяа hууба. Тиихэ yедэнь ангуушанай дээгyyр ниидэжэ ябаhан хирээ дон-дон гэжэ абяа гараба ха. Тэрэ абяагарнь yхooшэ болоод хэбтэhэн yнэгэн hуга харайжа бодоод, шугы руу харайжа орошобо ха. Тэрэ ангуушан номо hаадагаа дэлижэ, yнэгэгэй хойноhоо харбажархиба. Тэрэ hомониинь yнэгые тодонгyй  шонын нюдэ руунь ороод, шэхээрнь гарашаба. Шоно гангинаад, нэгэ хэды дэбхэрээд yхэшэбэ. Шоно yнэгэнэй хабхаанда ороходонь «амтатай мяхан гарахань, ахамни  хабхаанда орожо yхэхэнь, тэрэнэйнгээ мяхые эдихэб», - гэжэ  шэбшээд, нyyлын саана гэтэжэ хэбтэhэн байгаа.

«Гурбан ан» гэжэ онтохон 9-хи классай hурагша хyгшэн эжынгээ хөөрөөнhөө бэшэhэн байна. Тэрэ хөөрөөень тон литературна хэлэн дээрэ дамжуулжа, удхыень тон гyнзэгыгөөр элирyyлжэ шадаhан байна.

Буряад литератураар

Хяагтын аймагай

Алтайн дунда hургуулиин

9-хи классай

Цынгунова Даримын

творческо хyдэлмэри

Багша: Цыбикова Н.И.

с.Усть-Дунгуй

-2014-

Аажамхан сэсэрлиг талада,

Арюухан ногоон дайдада,

Айхабтар ургэн талмайда

Алтайхан нютагни  байнал даа!

Hайхан сэбэр агаарни  

Hанаа ухааем шэмэглэнэ.

Hэрюухэн дулаан hалхи

Илдамхан сэдьхэлым сэбэрлэнэ.

            Намар.

Шарахан улаахан набшаhад

Ниидэн ааляар унанал,

Шиигтэй хyйтэн газар дээрэ

Ниилэн зэргэлэн хэбтэнэл.

Yглooнэй алтан шyyдэр.

Хyнэй нёлбоhон шэнги,

Yлгэн набшаhан дээрэ

Хyхюун гоёор яларнал.

«Алтайхан нютагни», «Намар» гэhэн хоёр шyлэг 9-хи классай hурагша Цынгунова Дарима  зохёоhон  байна. Удхаараа тааруу, тyрэл дайдаяа, намарай баялигые магтажа  уран гоёор найруулагдаhан    шγлэгγγд.      

Буряад хэлээр

Хяагтын аймагай

Алтайн дунда hургуулиин

8-хи классай

Гомбоев Сашын

творческо хγдэлмэри

Багша: Цыбикова Н.И.

с.Усть-Дунгуй

-2012-

Жэгтэй  зантай  нохой

Айлай  нэгэ  нохой аза  талаантай  байhандаа  шуумар  хурдан   шандагые   шугы  соо  нэгэтэ  барибал  даа.

Одоол   хyхихын  ехээр  хyхижэ, олзуурхаhан  нохой  бариhан  

тэрэ  шандагаяа  балбажа, хазажа   оробо. Удаань  гэнтэ  юундэшьеб

ута  шэхэтэеэ  долёобо. Шангаар  нохойн  хазахада,  шандаган   шашхаад  абана, гамнаhан   шэнгеэр   долёоходонь,  гайхан   иигэжэ

асууба:

- Яана гээшэбши, нохой, яахааш ойлгожо яданалби. Yзэн ядаhан  юумэндэл, yбшэнтэйгooр зулгаанаш, энээнэйнгээ   hγγлхэнөөр эрхэлyyлэн тааланаш.

- Ямар амитан гээшэбши? Яндан муухай  дайсан гyш? Али урин    зулгыхан анда hайхан нγхэр гyш?

  Шангахан   асуудал табиhан  шандаган хараад, харюу абаагyй hэн. Ямар амитан байhанаа яажа нохой мэдэхэб даа! Ахир амитад ноёдые арадань оолиггγйгөөр харадаг аад, харин нюур дээрэнь нялшаганан хамагhаа  ехээр магтадаг лэ.

8-хи классай hурагша  Гомбоев Саша  буряад  литератураар «Жэгтэй зантай нохой» гэhэн творческо хyдэлмэри бэшэhэн байна. Удхыень тон  гγнзэгыгөөр харуулжа  шадаhан  байна. Энэ онтохон  соо  амитадай дγрөөр  хγнэй    абари зангые тон hайнаар харуулжа шадаhан   байна.              

Буряад хэлээр

Хяагтын аймагай

Алтайн дунда hургуулиин

10-хи классай

Дашиева Алтанын

творческо хyдэлмэри

Багша: Цыбикова Н.И.

с.Усть-Дунгуй

-2013-

Онтохон

«Зай залай мэргэн аха ба

Зэдхэн улаан дyyхэй хоёр»

  Урдын урда сагта Зай залай мэргэн аха Зэдхэн улаан дyyхэй хоёр ажаhуудаг байгаа. Ахань ехэ ангууша, дyyнь ехэ уран байгаа.

  Нэгэтэ yглooгyyр ахань дyyдээ иигэжэ хэлэбэ:  - «Зай, дyyхэй, би мунoo hyни ехэ муу зyyдэ зyyдэлээб, ши галаа бy унтараaгаарай, газаашаа бy гараарай» - гэжэ хэлээд, ябаhан байгаа. Теэд, дyyнь ури хэжэ дyyргээд, галаа унтаргаажархиба. Тиигэhээр байтарынь арбан табан толгойтой Ангир шара Мангадхай газаань нэергэн ерэбэ. Теэд тэрэ Зэдхэн улаан басаганhаа асууба:

• Ши минии бэри болохо гyш?
• Болохо, болохо – гэжэ Зэдхэн улаан басаган харюусаба
• Hара yдэр yзyyлээд ерэхэб, бэлэн байгаарай. Би шинии ахыешни урда арада алаад, шэхыень ёдойтор зоогоод ерээб, - гээд арилба.

 Yглooдэрынь Зэдхэн улаан басаган ахаяа олоод, гэртээ асаржа, орон дээрэнь хэбтyyлээд, ахынгаа хубсаhыень yмдooд, буу зэбсэгыень зyyгээд 15 толготой ангир шара мангадхайе хyлеэжэ байба. Тиигээд Зэдхэн улаан басаган мангадхайн ерэхэдэ, тархииень таhа харбажа алаба.

  Энэ аха дyy хоёрой абань ехэ лама хyн байгаа. Тиигээд басаган юу хэхэ яахаяа мэдэнгyй байhанаа, абынгаа номые хаража эхилбэ. Тэрэ номыень хаража байтараа, иигэжэ уншаба: «Баруунай баруун зyгтэ, турууша мориной ябажа хyрэхэгyй газарта, тураг шубуунай ниидэжэ хyрэхэгyй газарта, yхэhэниие амидыруулха, yгытэйе баяжулха хаанай гурбан басагад бии юм». – гэжэ  бэшээтэй байгаа. Yнэрэниие уншаад, Зyдхэн улаан басаган тэрэ гурбан басагадые бэдэрхэеэ ахынгаа хубсаhыень yмдooд, буу зэбсэгыень зyyгээд ябаба.

Жэл соо ябаха газарые hара соо ябажа, hара соо газарые yдэр соо ябажа хаанай байhан газарта хyрэжэ ерэбэ. Эндэ ерэхэдэнь  хаан гурбан басагадаа хадамда yгэхэ гэжэ ехэ тулалдаан хэхэ гэжэ байба. Энэ тулалдаанда модые хyнэй ябаха набшаhа yгы болоторынь харбаха, барилдаха, морёор урилдааха гэжэ хэлэhэн байгаа, теэд хэн энэ гурбан бyхэдынь тyрyyлнэб, тэрээндэ басагадаа yгэхэ гэжэ хэлсээ гаргаhан байгаа.

  Зэдхэн улаан басаган эрэ хyнээр бyхы 3 тулалдаанда тyрyyлбэ. Теэд хаан энэ басаганаа yгэхэ болобо.

• Энэ хyбyyнэй бэе хайшаа уяхан байна гээшэб, эрэ эмыень мэдэхэ хэрэгтэй байна,- гэжэ хаан шиидэбэ. Нэгэдэхи hyниие хонохо гэжэ байхадань, басагандаа моринь хэлэбэ:
• Зай, басаган, шамайе мунoo hyни эрэ эмыешни мэдэхэ гэжэ шиидэжэ байна, тиигээд ши минии гyйхэдэ, ши намайе намнаhан болоод, тэндэ холо ошожо хоноод ерэхэбди.

  Басаган моринойнгоо хэлэhэнээр хэжэ, холо ошожо хоноод ерэбэ. Yглooдэрынь тэрэ гурбан басагад:

• Уhанда ороё, -  гэжэ хэлэбэ. Моринь басаганда баhа хэлэбэ:
• Эдэн шинии эрэ эмыешни мэдэхэ гэжэ байна, теэд би тyргэн хубсаhаяа тайлаад орохоб, тиихэдэм ехэ мана болохо, теэд тэндэшни  нэгэ галуу тамаржа ябаха, ши тэрэ галуунай тархииень таhалаад, урдаа баряад гараарай.

  Зэдхэн улаан басаган баhал моринойнгоо хэлэhэнээр хэбэ. Yшoo нэгэ yдэрые иигэжэ yнгэргooд, басаган хаанда иигэжэ хэлэбэ:

• Зай, хаан, би гэр булэдoo ошожо,  аха дyyнэртээ, тyрэ найр хэхые бэлдэжэ байхыень хэлэхэм, - гээд мориндоо hуужа гэр тээшээ хариба. Гэртээ ерэхэдэнь, гэрынь yмхирooд бутаршанхай, ахынь яhа hалашанхай байба. Тиихэдэнь бэшэг бэшээд сэргэн доороо хабшуулаад, зугадажа арилhан байба. Теэд тэрэ гурбан басагад ерээд: «Иимэл байха гэжэ мэдээ hэмди,»- гээд, ахыень амидыруулха гэжэ шиидэбэ. Эгээ бага басаганиинь иигэжэ хэлэбэ: «Бyхы яhань бyтэг» – гээд, дээгyyрнь гурба дахин тойруулжа hэжэрбэ. Дундахи басаганиинь «Годо мяха бyтэг»- гээд, баhа гурба дахин hэжэрбэ. Гурбадахи басаганиинь: «Ами наhа бyтэг»- гэжэ хэлэхэдэнь, Зай залай мэргэн амидыржа: «Яагаа yни унтаба гээшэбииб», - гэжэ хэлэбэ. Тиигээд газаагуур ябажа байтараа саарhа хараад, дyyргээгyй бэшэгээ абажа уншаад, агнахаяа гарахадаа дyyгээ hанажа, хyлеэжэл ябадаг байгаа. Дyyнь туулай  боложо арилhан юм. Нэгэтэ хyйтэн намар ой соо агнаад, амаржа  hуухадань эбэр дээрэнь даараhан борбогорхон туулай ерэжэ ехэ хайратайгаар эрхэлэн мондогонобо. Тиигээд, Зай залай мэргэн дyyгээ танижа гэртээ асархадань, тэрэ гурбан hамгадынь дурагyйлхэжэ «Энэ ямар юумэеэ асарба гээшэб?»- гээд, хyлыень хуха сохибо. Зай залай мэргэн ехээр уурлааад, тэрэ гурбан харгын бэлшэр дээрэ асаржа: - «Бэлшэжэ ябагты»- гээд, арилhан байна.

   Дyy басаганиинь yгытэй айлай басаган боложо тyрooд, ехэ гоё басаган болобо. Хажуудань байhан баянай хyбyyн yдэр бyри ерэжэ басагантай наададаг болобо. Баянай хyбyyн томо боложо, энэ yгытэй хyнэй басаганиие hамган хэжэ абаха гэхэдэнь, баян хyбyyндээ хэлэбэ:

• Ши, хyбyyн, болииш, yгытэй хyнэй басаганиие абажа, маниие арад зоной наадан бy болгыш! – гэхэдэнь, хyбyyниинь: - Абахам! -  гээд лэ байба. Тиигээд баян тyрэ найр хэхэ болобо.

 Тиихэ yедэ Зай залай мэргэн дyyгэйнгээ хаана байhые дуулажа, тyрэ найрыень болохо гэжэ байхада морёороо гyйлгэн ерэжэ ябахадань, дyy басаганиинь хараад:

• Яагаа  минии ахын гyйлгэжэ ябаhандал адли тооhо гарана гээшэб, - гээд, урдаhаань угтажа ошоод, ахатаяа тэбэрилдээд, хонхор газарые добо болотор, добо газарые хада болотор таалалсажа, тэбэрилдэжэ уйлаба.

  Иигэжэ энэ аха дyy хоёр бэе бэеэ ололсожо жаргаhан байна.

«Зай залай мэргэн аха ба Зyдхэн улаан дyyхэй хоёр» гэhэн творческо хyдэлмэри 10-хи классай hурагша бэшэhэн байна. Удхаараа энэ онтохон ехэл тааруу, гyнзэгыгooр, уран гоёор найруулагдан бэшэгдэhэн байна.