Предмет: буряад литература (классһаа гадуур уншалга)

Класс: 6-дахи

Хэшээлэй сэдэб: Ухаан бодол тухай баснинууд

Хэшээлэй эпиграф: «Сэбэр ябаха һайхан, сэсэн болохо бүри һайн» (оньһон үгэ)

Хэшээлэй зорилгонууд:

Һургалгын: Э.Манзаровай «Сэсэн ба Тэнэг», И.Крыловай «Гэрэл ба Һармагшан» гэжэ баснинуудаар танилсуулха, зохёолнуудай һургаал элирүүлхэ, зохёол шүүмжэлхэ, сасуулга хэхэ дадал бэхижүүлгэ.

Хүгжөөлгын: уран гоёор ба ролёор уншалга, аман ба бэшэмэл холбоо хэлэлгэ хүгжөөхэ, бүлэг соо хүдэлхэ дадал бэхижүүлхэ.

Хүмүүжүүлгын: баснинуудай удхые тайлбарилан, һайн мууе илгаруулжа шадаха дадал хүмүүжүүлхэ, буряад ба ород уран зохёолдо дурлал  хүмүүжүүлгэ.

Хэшээлэй янза: шэнэ мэдэсэ үзэлгын болон түрүүлэн бэхижүүлгын хэшээл

Хэшээлэй түхэл: стандартна бэшэ (интегрированнэ)

Хэрэгсэлнүүд: презентаци, уран зохёолшодой дүрэ зурагууд, баснинуудай текстнүүд, 2 ватман, 2 маркер, уран зохёолшодой номууд, баснинуудай удхаар зурагууд, «Cеребряные голоса Тунки» гэжэ диск, баабгайн ба һармагшанай масканууд, буряад хубсаһатай кукланууд, зеркало.

Хэшээлэй түсэб: 1. Эмхидхэлэй үе.                                        1.Эмхидхэлэй үе.

                               2. Шэнэ мэдэсэ хадуун абахые бэлдэлгэ.         2. Гол хуби.

                               3. Шэнэ материал үзэлгэ.                3. Хэшээлэй дүн.

                               4. Шэнэ мэдэсые бэхижүүлгэ.                4. Гэрэй даабари.

                               5. Хэшээлэй дүн гаргалга.

                               6. Гэрэй даабари.

Хэшээлэй ябаса:

I. Эмхидхэлэй үе.

1. Мэндэшэлгэ, анхарал эмхидхэлгэ.

- Сайн байна, хүндэтэ һурагшад! Мүнөөдэр бидэ буряад литератураар классһаа гадуур уншалгын хэшээл үнгэргэхэбди. Тиигээд хэшээлдээ булта анхаралтайгаар намайгаа шагнажа, эдэбхитэйгээр, һайнаар ажаллахыетнай хүсэнэб.

2. Һурагшадай мэдэсэ һэргээн, һуралсалай ситуаци бии бололго.

- Таанар эхин һургуулидаа ба 5 класстаа баснинуудтай танилсаһан байнат. Баснинуудые дабтангаа, нэгэ хэдэн асуудалнуудта харюусагты.

1) Ямар зохёол басни гэдэг бэ? (Хүнүүдэй муу талые ехэнхидээ амитадай дүрөөр харуулжа, хүнүүдтэ һургаал заабари ойлгуулха зорилготойгоор бэшэгдэһэн зохёолые басни гэдэг).

2) Басни анха түрүүн хаана, хэзээ бии болооб? Хэн басниин үндэһэ һуури табигша болоноб? (Эртэ урдын Грецидэ, манай эрын урдахи 6-дахи зуун жэлдэ басни бии болоо. Эзоп гэжэ хүн түрүүшын баснинуудые бэшэһэн юм).

3) Басни бэшэдэг буряад уран зохёолшодые нэрлэгты. (Бавасан Абидуев, Бато Базарон, Шираб Нимбуев, Дольён Мадасон, Гунга Чимитов, Самбу Норжимаев, Элбэг Манзаров)

4) Ород литературын эгээ мэдээжэ баснописец хэн болоноб? (Иван Андреевич Крылов)

5) Манай Түнхэнэй уран зохёолшод сооһоо хэн баснинуудые бэшэдэг бэ? (Элбэг Манзаров)

6) Һурагша сээжээр «Сахижа ябая» гэжэ шүлэг уран гоёор уншана.

Энэ  шүлэгэй автор хэн бэ? ( Элбэг Манзаров  баснинуудые ганса бэшэдэг бэшэ, үшөө шүлэгүүдые бэшэдэг)

3. Хэшээлэй зорилго табилга.

- Мүнөөдэрэй хэшээлдэ юу үзэхэ гээшэбибди?

Элбэг Манзаровай «Сэсэн ба Тэнэг» ба Иван Крыловай «Гэрэл ба Һармагшан» гэжэ баснинуудые абажа харахабди, зэргэсүүлхэбди, адли талануудынь ба илгаануудынь элирүүлхэбди. Хэшээлэймнай темэ «Ухаан тухай баснинууд».

II. Гол хуби.

Зохёолнуудай удха дээрэ хүдэлмэри. (бүлэг болон хүдэлмэри)

1. Словарна хүдэлмэри.

2. Уран уншалга (багша уншана)
3. Ролёор уншалга. (1-дэхи бүлэг «Гэрэл ба Һармагшан» гэжэ басни маскануудые үмдөөд, ролёор уншана. 2-дохи бүлэг «Сэсэн ба Тэнэг» гэжэ басни ролёор уншахадаа, буряад хубсаһатай куклануудые хэрэглэнэ).

ФИЗМИНУТКА

- Υхибүүд, эсээ гүт? Амархамнай гү? Хатарха дуратай гүт? Хатараябди! («Буряад басагадайм дуунууд» гэжэ дуун наадана).

- Энэ дуу шагнаа һэн гүт? Хэн дууланаб? Дуунай авторнуудые мэдэхэ гүт?

- Энэ дуунай үгэнүүдынь Элбэг Манзаровай. Хүгжэмынь Дандар Аюшеевай нэрэмжэтэ хүүгэдэй хүгжэмэй һургуулиин багша, композитор Жамбалова Туяна Кимовна бэшээ. Мүнөө энэ дуулахыень шагнабат.

4. Һуралсалай ситуаци: басниин удхаар таблица зохёогты. Бүлэгүүдтэ ватман дээрэ таблицанууд үгтэнэ. Ажалаа дүүргэһэнэй удаа  хөөрэжэ үгэнэ.

5. Тобшолол. Э.Манзаровай «Сэсэн ба Тэнэг»,  Крыловай «Гэрэл ба Һармагшан» гэжэ баснинуудай онсо шэнжэнүүд дээрэ хүдэлмэри.

- Эдэ баснинууд юугээрээ адлиб? Юугээрээ ондооб?

III. Хэшээлэй дүн.

- Хэшээлнай юундэ зорюулагдааб?

Оньһон үгэнүүдые һурагшад уншана:

1. Ургасын ехэ – ажалһаа,

Ухаанай ехэ – һургуулиһаа.

2) Ухаа һайнтайһаа үгэ һура,

      Урдын мэргэшүүлһээ ёһо журам һура.

      3) Тэнэг хүн тэнгэриһээ нэгэ аха.

      4) Ургаһан сэсэг – уулын шэмэг,

      Ухаатай хүн – олоной шэмэг.

     5) Сэбэр ябаха һайхан,

      сэсэн болохо бүри һайн.

- Эдэ оньһон үгэнүүд булта юун тухайб? (ухаан тухай)

- Мүнөөдэр уншаһан баснинуудаймнай  һургаал ямар бэ?

- Эдэ баснинууд соохи Тэнэг хүн ба Һармагшан шэнги бү бологты. Харин һургуулидаа һайнаар һуража, сэсэн, эрдэмтэй, бэрхэ, һайн хүнүүд боложо, үетэн нүхэдөөр олон, аба эжынгээ нэрэ нэрлүүлжэ, нютаг соогоошье, аймаг соогоошье хүндэтэй, суутай   хүнүүд боложо ябахыетнай хүсэнэб!

- Мүнөө нэгэ үгэ шэлэжэ абаад, синквейн зохёогты (басни, хэшээл).

IV. Гэрэй даабари.

А) Э.Манзаровай басни сээжэлдэхэ.

Б) Басниин удхаар зураг зураха.

В) Басни зохёожо туршаха.

Предмет: буряад литература

Класс: 7

Хэшээлэй темэ: Ч.Цыдендамбаев. «Банзарай хʏбʏʏн Доржо»

Хэшээлэй янза: дабталгын

Хэшээлэй тʏхэл: хэшээл-наадан «Хэн миллионер  болохоёо hананаб?»

Хэшээлэй хэрэгсэлнууд: компьютер, проектор, презентаци, Ч.Цыдендамбаевай, Д.Банзаровай портрет, «А, Б, В, Г» ʏзэгʏʏдтэй табличканууд, буряад хʏгжэм, шангууд (2 карандаш, 2 ручка, 2 блокнот)

Хэшээлэй зорилгонууд:

1. hургалгын: hурагшадай уран зохёолшын намтар, зохёолой удхаар мэдэсыень шалгаха, буряад арадайнгаа тʏрʏʏшын эрдэмтэн тухай мэдэсыень бэхижʏʏлхэ;
2. хʏгжѳѳлгын: hурагшадай hанаа, ухаан бодолыень гʏйлгʏʏлхэ, буряад уран зохёолдо hонирхол хʏгжѳѳхэ;
3.  хʏмʏʏжʏʏлгын: ʏхибʏʏдэй хоорондохи нʏхэсэлэй, хани барисаанай, бэе бэедээ туhалха мэдэрэл хʏмʏʏжʏʏлхэ.

Хэшээл-наадан «Хэн миллионер болохоёо hананаб?»

Нааданай дʏримʏʏд:

1. Жэшээтэ харюунуудтай асуудалнууд слайд дээрэ гараха.
2. Наадагша 3 туhаламжа абаха аргатай:

• «50/50» - багша 2 буруу харюу ʏгы хэнэ;
• «Заалай туhаламжа» - наада харагшад табличкануудые ʏргэжэ, зʏб харюугай тʏлѳѳ дуугаа ʏгэнэ.
• «Нʏхэртѳѳ хонходохо» - наадагша телефоноор зʏб харюу hурана.

3. Наадан 3 шатаhаа бʏридэнэ:

1. тʏрʏʏшын алдагдахагʏй 1000 балл. Эндэ наадагша урмашуулгын шан (карандаш), «3» гэжэ сэгнэлтэ абана.
2. 2-дохи алдагдахагʏй 32000 балл наадагша диилэхэдээ, урмашуулгын шан (ручка), «4» гэжэ сэгнэлтэ абана.
3. 1000000 балл диилэхэдээ, наадагша 3-дахи шанда (блокнот) хʏртэнэ, «5» сэгнэлтэ абана.

1-дэхи наадан

100 балл

1.Ч.Цыдендамбаев хаана тʏрѳѳб?

            А) Загарайн аймагай Тарбагатай нютагта

             Б) Хурамхаанай аймагай Гаарга нютагта                            

             В) Хэжэнгын аймагай Могсохон нютагта

             Г) Агын округой Сагаан-Шулуутай нютагта

200 балл

2. Доржын эжы

             А) Сумбад

             Б) Цоли

             В) Аюухан

             Г) Димид

300 балл

3.Затагарханай эжы

             А) Сумбад

             Б) Цоли

             В) Аюухан

             Г) Димид

500 балл

4. Затагарханай дʏʏ басаган

            А) Балма

            Б) Ханда

            В) Гэрэлма

            Г) Сэсэгхэн

1000 балл

5. Yшѳѳтэ ерэhэн ʏльгэршэн

            А) Борхоног

            Б) Шагдар

            В) Балдан

            Г) Холхой        

2000 балл

6. Нютагай суута баян

            А) Бадма

            Б) Мархансай

            В) Холхой

            Г) Еши

4000 балл

7. Мархансайн hамган

            А) Сумбад

            Б) Цоли

             В) Аюухан

             Г) Димид

8000 балл

8. «Булуудха ургалха, таракан тахалха хʏн» гэжэ Yхинхэн хэн тухай хэлэнэб?

            А) Бадма

            Б) Николай Бестужев

            В) Холхой

            Г) Еши

16000 балл

9. Банзарайхидта хэн айлшалжа ерэнэб?

            А)Хэшэгтэ нагаса            

            Б) Шагдар

            В) Балдан

            Г) Холхой        

32000 балл

10. Доржодо хэн монгол ʏзэг заагааб?

            А) Бадма

            Б) Николай Бестужев

            В) Холхой

            Г) Хэшэгтэ нагаса

64000 балл

11. Сэсэгхэниие хэн ʏргэжэ абанаб?

           А) Степан Тимофеевич

           Б) Банзарайхи

           В) Мария Орлова

           Г) Мархансай

125000 балл

12.Нютагаархид Мархансайн ʏбhэндэ гарангʏй, хэнэй сабшаланда гаранаб?

          А) Аюуханай

         Б) Банзарай

         В) Балданай

         Г) Гомбын

250000 балл

13. Доржые хэн ород хэлэндэ hургааб?

       А) Борхоног ʏльгэршэн

       Б) Хэшэгтэ нагаса

       В) Николай Бестужев

       Г) Степан Тимофеевич

500000 балл

14. «47 наhатайшье hаа, ʏбгэнѳѳр харагдадаг. Толгойнь орбогор хʏхэ ʏбhэн , буурал саган hаншаг бусайлдаhан шара боро hахалыень бэеын дорой зʏдэрʏʏ болгодог». Энэ хэн бэ?

        А) Банзар

         Б) Хэшэгтэ

         В) Эрдэмтэ

        Г) Галсан

1000000 балл

15. Доржо Банзаров Казанска университедэй ямар таhагта орооб?

        А) хэлэ бэшэгэй

        Б) философско

        В) тʏʏхын

        Г) экономикын

2-дохи наадан

100 балл

1.Ч.Цыдендамбаев ямар сатирическэ роман бэшээб?

              А) «Эхэ оронойм ʏдэрнʏʏд»

              Б) «Тʏрэл нютагhаа холо»

              В) «Холо ойрын тʏрэлнʏʏд»

              Г) «Буряад басаган»

200 балл

2. Затагарханай хʏгшэн эжы

              А) Тобшой

               Б) Димид

               В) Сумбад

               Г) Аюухан      

300 балл

3. Дарханай нэрэ

              А) Юмдэлэг

              Б) Шагдар

              В) Балдан

              Г) Холхой

500 балл

4. Думын письмоводитель

              А) Лобачевский

              Б) Ковалевский

              В) Бобровский

              Г) Светлов

1000 балл

5. Арифметикын багша

               А) Адам Адамович

               Б) Мария Николаевна

               В) Матвей Семёнович

               Г) Артём Филиппович

2000 балл

6. Доржын hургуулиин нʏхэр

               А) Найдан

               Б) Алексей Аносов

               В) Эрдэни

               Г) Аламжа

4000 балл

7.Словесностиин шэнэ багша

              А) Адам Адамович

               Б) Мария Николаевна

               В) Матвей Семёнович

               Г) Владимир Яковлевич

8000 балл

8. Доржын эгээ тʏрʏʏшын уншаhан ном

              А) «Сказка о попе и работнике его Балде»

               Б) «Сказка о рыбаке и рыбке»

              В) «Репка»

              Г) «Колобок»

16000 балл

9. Тайшаагай нэрэ

              А) Эрдэмтэ

              Б) Бадма

              В) Юмдэлэг

              Г) Еши

32000 балл

10. Эрдэмтын хʏбʏʏдэй нэгэн

             А) Найдан

              Б) Цокто

              В) Галсан

              Г) Шагдар

64000 балл

11. Ород дархан

             А) Адам Адамович

               Б) Степан Тимофеевич

               В) Матвей Семёнович

               Г) Владимир Яковлевич

125000 балл

12. Степанай хʏбʏʏн

              А) Алёша

              Б) Гриша

              В) Серёжа

              Г) Саша

250000 балл

13. Казань хотодо ошохо хʏбʏʏдэй нэгэн

              А) Цокто Чимитов

              Б) Баяр Бадмаев

              В) Жаргал Лодоев

              Г) Буянта Жамсуев

500000 балл

14. «Уужам халхагар хубсаhатай, туранхай, шарабтар ногоон нюдэтэй, алтанхан шара толгойтой  хʏбʏʏн». Энэ хэн бэ?

              А) Матвей Соколов

              Б) Владимир Соколов

              В) Алексей Аносов

              Г) Николай Андреев

1000000 балл

15. Доржо Банзаровай эрдэмэй хʏдэлмэриин ударидагша хэн байгааб?

              А) Ковалевский

              Б) Бобровников

              В) Лобаческий

              Г) Светлов

Предмет: буряад литература

Класс: 5

Хэшээлэй темэ: Ц.-Б.Бадмаев. «Будамшуугай орон нютагаар Серёжын аяншалга»

Хэшээлэй янза: дабталгын

Хэшээлэй тʏхэл: стандартна бэшэ (хэшээл- мʏрысѳѳн)

Хэшээлэй хэрэгсэлнууд: компьютер, проектор, презентаци, Ц.-Б.Бадмаевай портрет, карточканууд, лото нааданай тулам, 1-hээ 4 хʏрэтэр тоотой боошхонууд

Хэшээлэй зорилгонууд:

1. hургалгын: hурагшадай зохёолой удхаар мэдэсыень шалгаха;
2. хʏгжѳѳлгын: hурагшадай hанаа, ухаан бодолыень гʏйлгʏʏлхэ, аман хэлэлгэ, буряад уран зохёолдо hонирхол хʏгжѳѳхэ;
3.  хʏмʏʏжʏʏлгын: ʏхибʏʏдэй хоорондохи нʏхэсэлэй, хани барисаанай, бэе бэедээ туhалха мэдэрэл хʏмʏʏжʏʏлхэ, буряад арадайнгаа ёhо заншал сахиха мэдэрэл тʏрʏʏлхэ.

          Мэндэ амар, хʏндэтэ ʏхибʏʏд, багшанар! Бидэ мʏнѳѳдэр Цырен-Базар Бадмаевай «Будамшуугай орон нютагаар Серёжын  аяншалга» гэжэ повестёор хэшээл-мʏрысѳѳн ʏнгэргэхэбди. Наадамнай 5 шатаhаа бʏридэнэ. Командануудта ба жюридэ амжалта хʏсэнэбди.

        1 шата. Амаршалга. Мʏнѳѳ хадаа команда бʏхэн ѳѳрынгѳѳ нэрэ, девизээ хэлэнэ, эмблемэеэ харуулна. Тиигээд жюри сэгнэлтэ табина (дээдэ сэгнэлтэ –«5»).

        2 шата. Тʏргэн харюу. Асуудалнуудтай слайд.

1-дэхи командын асуудалнууд:

1. Серёжа Буда хоёр хаана танилсаhан байгааб? («Артек» лагерьта)
2. Серёжа ямар станцида бууха байгааб? (71-дэхи разъезддэ)
3. Серёжа ямар станцида буушооб? (Агада)
4. Серёжа ямар футбольно командын тʏлѳѳ hанаагаа зобоноб? («Спартак»)
5. Серёжые асарhан шофёрой нэрэ (Мʏнхэ абга)
6. Будын ажаhуудаг колхозой нэрэ («Улаан малшан»)
7. Москвагай хʏбʏʏн хаанаhаа олоо гээшэб гэжэ тэндэхид hонирхоно. Серёжа чемодан сооhоон тʏрʏʏшээр юу гаргааб? (зэрлиг мангир)
8. Будын дʏʏ басаганай нэрэ (Галя)
9. Будын аба хэн гэжэ нэрэтэйб? (Согто абга)
10. Будын эжын нэрэ (Дулма абгай)
11. Будын гэртэхин хʏндэтэй айлшандаа юу баряаб? (тѳѳлэй)
12. Согто абга Москва шадар фашистнартай тэмсэhэн, тиигээд шархатаад байхадань, хэн гэжэ нэрэтэй эхэнэр амииень абарааб? (Агриппина)
13. Серёжа Будын нʏхэдтэй танилсаад, илангаяа хэнтэй элдэб юумэн тухай хѳѳрэлдѳѳб? (Шагдартай)

2-дохи командын асуудалнууд:

14. Хэн гэжэ нэрэтэй адуушан хʏбʏʏдтэ адуу hʏрэг харуулааб? (Дугар абга)
15. «Улаан малшан» колхозой тʏрʏʏлэгшэ (Пʏрбэ Далаевич)
16. Дамбар гэжэ юун бэ? (тарбаганай дотор)
17. Ямар наадаар Серёжа hонирхооб? (шагай наадан)
18. Адуугаа имнихэ гэхэдээ юун гэнэб? (тэмдэглэхэ)
19. Москваhаа телеграмма ерэхэдэ, хʏбʏʏд юу хэжэ байгааб? (лагерьта ошохоёо тʏхеэржэ байгаа)
20. Юундэ Серёжа хойто жэл ерэхэгʏйб гэнэ? (хойто жэл Буда Москва айлшалха)
21. Серёжын унаhан мориной нэрэ (Шаргаадай)
22. Серёжын фамили нэрлэгты (Мартынов)
23. Конторо ерэхэдэнь, Пʏрбэ Далаевич Серёжодо юу ʏгѳѳб? (грамота, арhа, мʏнгэ)
24. Серёжа хэды мʏнгэ салин абааб? (27 солхооб 31 мʏнгэн)
25. Будын эжы юу оёжо, Серёжодо бэлэг баряаб? (буряад тэрлиг)
26. Мʏнѳѳ зун августын эхеэр хэн Москва ошохоб гэнэ? (Дондог)  

3 шата. «Боошхын нюусанууд». Капитанууд ээлжээгээр тулам сооhоо лотогой боошхонуудые татана. Харюу бэлдэхэдээ, бʏхы команда хабаадана. Команда бʏхэн 2 асуудалда харюусаха.  

«1» тоотой лотогой даабари. Тѳѳлэй табилга тухай хѳѳрэгты.

«2» тоотой лотогой даабари. Даага дэллээн тухай хѳѳрэгты.

«3» тоотой лотогой даабари. Шагай наадан тухай хѳѳрэгты.

«4» тоотой лотогой даабари. Мори урилдаан тухай хѳѳрэгты.

4 шата. Зурагуудай конкурс. Команданууд хэшээлдээ 2-2 зураг бэлдээд асараа. Зурааша бʏхэн урагшаа гаража эдэ зурагууд дээрээ юу зураhанаа хѳѳрэжэ ʏгэнэ. 1 зурагай тʏлѳѳ дээдэ сэгнэлтэ – 5 балл. Энэ конкурсдо эгээ ехэнь-10 балл болоно.

 1) зурагай шанар шэнжэ, хэр зэргэ гоёор зурагдаhан байнаб;

2) зураг тухай хѳѳрѳѳн ямар байгааб гэжэ 2 юумэн хараада абагдана.

5 шата. Аукцион. Хэн олоор нэрлэнэб? Карточканууд дээрэ бэшэхэ. Саг 5 минута ʏгтэнэ. Зʏб харюу бʏхэнэй тʏлѳѳ 1 балл.

1-дэхи даабари. Буряад эдеэ нэрлэгты.

2-дохи даабари. Мориной зэр зэмсэгʏʏдые нэрлэгты.

Хэшээл-мʏрысѳѳнэй дʏн гаргалга, диилэhэн команда шагналга.

Из учебно-методического пособия «Дундаршагүй бэлиг, дууһашагүй хэшэг»

Илья Иринчинович Намсараев (1947- 1998)

        Түнхэнэй аймагай Нуга нютагта түрөө. Хэрэнэй дунда hургуули дүүргээд, сэрэгэй албанда ошоо. Һүүлээрнь барилгын ажалда, «Саяан» сониной редакцида корреспондентээр  хүдэлөө.

         И.Намсараев hургуулида hуража ябахадаа, шүлэг, рассказуудые бэшэжэ эхилээ. Зохёолнуудынь аймагай «Саяан» сониндо, «Байгал», «Крестьянка» сэтгүүлнүүдтэ, «Литературная Россия» газетэдэ толилогдоhон юм.

           «Мундаргын үхибүүд» гэжэ түрүүшынь ном  Буряадай номой хэблэлдэ 1973 ондо гараа. «Дабаан» гэжэ 16 рассказуудhаа бүридэhэн хоёрдохи номынь 1976 ондо хэблэгдээ.

1981 ондо «Минии хаданууд» гэжэ Илья Намсараевай гурбадахи ном гараа. «Мундаргын үхибүүд» гэжэ номынь хоёр дахин ород хэлэн дээрэ «Дети гольцов» гэжэ нэрэтэйгээр 1981, 1989 онуудта хэблэгдээ.

          Илья Намсараев – «Крестьянка» журналай шангай лауреат.

Творчество Намсараева Ильи Иринчиновича

           Илья Иринчинович Намсараев родился в 1947 году в селе Нуган Тункинского района Бурят-Монгольской АССР. Окончив Кыренскую среднюю школу, служит в армии. Потом работает в совхозе «Саянский» строителем, в Кыренском лесничестве лесником, в охотничьем хозяйстве Еравнинского района егерем, в редакции газеты «Саяны» корреспондентом.

         После службы в армии начал писать рассказы. Они публиковались на страницах районной газеты «Саяны».

         Его первая книга «Дети гольцов» была издана в Бурятском книжном издательстве, получила хорошую оценку критики. Она была замечена на зональном семинаре молодых писателей в г.Иркутске и в Москве на Всесоюзном совещании молодых писателей. О ней писали «Комсомольская правда», «Литературная газета». Отрывок из повести был напечатан в журнале «Крестьянка» и удостоен её премии.

            Как продолжение повести была написана книга «Мои горы» о послевоенном детстве. Она вместе с предыдущей книгой издаётся в Москве в издательстве «Детская литература» под названием «Дети гольцов» (переводчик С. Пайна).

          В Улан-Удэ издан сборник рассказов «Перевал». Его основу составляют рассказы о природе, охотничьей жизни, о тыле в годы войны, о молодежи.

         Неожиданность и свежесть образов, конкретность сюжета, точный язык делают его стиль отличимым от почерка других писателей.

И. Намсараев – член Союза Писателей России, Лауреат премии журнала «Крестьянка».

Библиография

Произведения писателя

Дети гольцов: Повесть. – М., 1981. – 96 с.

На вершине; Поединок; Песня в честь тебя: Рассказы //Золотые гольцы. – М.: Современник, 1986. – С. 190-197.

Нити моей жизни: Стихи и басни на бурят. и рус. яз. – Улан –Удэ: Буряад γнэн, 1998. – 64

***

Байгалай сагаан шубууд // Мундарга. – 1993. – Июлиин 30.

Баяртай, эжымни: Рассказ // Мундарга. – 1993. – Апр.9; 2003. – Февр.22.

Дабаан: Рассказууд. – Улаан-Yдэ: Буряад. ном. хэблэл, 1978.

Минии хаданууд: Повесть. – Улаан – Yдэ: Буряад. ном. хэблэл, 1981.

Мундаргын γхибγγд: Повесть. – Улаан-Yдэ: Буряад. ном. хэблэл, 1973.

Нуурай зоболон: Рассказ // Мундарга. – 1993. – Апр.16.

Саяанай хγбγγнэй заяан // Мундарга. – 1993. – Июниин 25.

hарын толон: Рассказ // Мундарга. – 1993. – Майн 14.

hоед: Рассказ // Буряад γнэн. – 2002. – Янв.3.

О нем

Пекшев В.Илья Намсараев// Дет. лит. – 1983. -- №8. – С.68-69.

Содномов А. Повесть о мире детства // Правда Бурятии. – 1990. – 19 апр.

Содномов А. Расскажи о мире детства // Молодежь Бурятии. – 1981. – 8 авг.– С.4.

***

Тапхаев Л.θθрын одон хаанаб?:// Буряад γнэн: Дγхэриг. – 1998. – Авг.13. – Н.13.

Илья Намсараевай творчествоор асуудалнууд

1. Илья Намсараевай түрэhэн нютаг.
2. Хэзээ зохёолнуудаа бэшэжэ эхилээб?
3. Түрүүшынь ном юун гэжэ нэрэтэйб?
4. Хэды ондо хэблэгдээб?
5. Хоёрдохи номойнь нэрэ.
6. Хэды ондо хэблэлдэ гарааб?
7.  Уран зохёолшын гурбадахи номойнь нэрэ.
8. Хэзээ хэблэгдээб?
9. Ямар номынь хоёр дахин ород хэлэн дээрэ гарааб?
10. Илья Намсараев ямар журналай шангай лауреат бэ?

«Олзо» (рассказ)

      Хэшээлэй hүүлээр гэртээ харибаб. Хорон жабар хасарыемни хайрана.Клубай хажуугаар үнгэржэ ябатарни, ямаршьеб нэгэ абяан дуулдахадал гэбэ. Зогсожо,  шэхээ табин шагнаархабаб. Нээрээшье, хэрэлсы дороhоо дуулдана ха.

       Дүтэлжэ тонгойн шагаахадамни, бишыхан боро гүлгэн гиинажа hууба. Хүйтэндэ даараhан бэеэ борсойлгонхой, бээрэшэhэн хүлнүүдээ ээлжэлэн  үргэнэ. Нюдэнэйнь hорьмоhондо мүльһэн сэнхэгтэжэ хүрэшөө. Тэрэниие угаа хайрлаhандаа, хэрэлсы доогуур шурган шэрэжэ гаргаад, гар дээрээ абабаб. Гүлгэнэй бэе таhалгаряагүй шэшэрнэ. Энэ шанга хүйтэндэ hайн лэ даараа, баарhан. Тэрэ үбсүү руумни хоншоороо тулган, амаараа шомшорно. Үлдэшөө хаш.

       Гүлгэеэ дулаасуулхаяа үбэртэлөөд, гэртээ яаралтайхан гүйбэб. Тон хүхюүтэйб. Олзо гүлгэмни сэнгүй мэтэ hанагдаа бэлэй. Богоhоо алхаhаар, гүлгэеэ шала дээрэ дүмүүхэн табихадамни энэ тэрэ юумэ хараашалан зогсобо.

      -Ай, татай! Энээниие хаанаhаа асарбаш?-гэжэ Эржээхэйе hахижа hууhан Сэбжээн теэбэй уурганшалба.

        Буржаадай хурьгамнай тээнгиин хажууда амаржа хэбтэhэнээ hуха харайн бодоод, хүлөө hэмээхэн татан гүлгэндэ дүтэлжэ, шэхэеэ hүрмэлзүүлэн үнэрдэбэ. Булан соо уяатай байhан Малаадай тугал урагшаа дүүлибэ. Танигдаагүй амитаниие баhал үнэрдэжэ үзэхэеэ һанаа ёһотой.

        Гүлгэнэй гэнтэ «hаб» байса хурсаар хусахада, Буржаадай тад гэдэргээ унан шахуу һүрөөд, пеэшэнэй саагуур хиидэжэ орошобо. Би эгшэтэрэээ эльгэ хатабаб. Буржаадай пеэшэнэй саанаhаа ёдогор эбэрэээ һэмээхэн бултайлгажа шагааба. Гүлгэнэй дахин хусахатай адли орон доогуур хоргодошобо. Эржээхэй хонгёохоноор хашхаран дэбхэрбэ. Сэбжээн теэбэй нюдэнэйнгөө нёлбоhо аршасагаан энеэбэ.

         Гүлгэндөө табаг соо һү хэжэ үгэбэб. Тэрэ ехэ хомхойгоор хэлээрээ шал-шал долёожо эхилбэ.

-Ши айлай гүлгэ хулугаагүй юм бэзэш?-гэжэ теэбэй hэжэглэнгеэр намайе хараба.

-Үгы. Клубай хэрэлсы дороhоо оложо асарааб.

-Ай, хөөрхэй! Энэ хүйтэндэ яажа хүлдэжэ хосороогүйб,-гэжэ теэбэй тархяа hэжэрбэ.

        Үдэшэлэн эхэмни гүлгэ хараад:

-Хонидоо бэлшээлсэхэ туһалагшатай болобоб,-гээд энеэбхилбэ.

Гүлгэндөө Олзо гэжэ нэрэ үгөө һэм.

«Хайран нохоймни» (рассказ)

         Үглөөгүүр үнеэгээ һаахаяа эхын газаа гарахада, олзо нохоймнай гүйн оробо. Һүүлээ шарбалзуулан, намайе бодхоохоёо һанаһандал хүнжэлыемни зуун татахадань, арай гэжэ буляажа абабаб. Нохоймни миниингээ бодохые хүлеэжэ хажуудамни һахин һууна.

-Гуталыемни!-гэжэ һүүхирбэб.

        Олзо хатараар ошон, гуталыемни шүдэндөө зуужа асарба. Тэрэниие элдэб юумэ зөөлгэжэ һургаа хүм. Һуняаһаар бодожо хубсалбаб.

         Хүнэгтэй һү бариhан эхын богоhо алхахада, хойноhоонь дахаhан Буржаадай үзэгдэбэ. Үнгэрһэн намар эхэмни фермэ дээрэhээнь үбшэлһэн хурьга гэртээ асаржа, эм уулган, угжаар һү хүхүүлжэ hайн болгоо бэлэй. Тэрэ мүнөө танигдахаар бэшэ болошоо. Багжагар мушхамал эбэртэй хуса хэлбэг-хэлбэг гэжэ хүндөөр гэшхэлэн, намда дүтэлжэ, гарыемни долёобо. Фермэ дээрээ байжа үгэдэггүй, манайдаа эрьешэhэн хадаа наашаал буляалдадаг.

        Буржаадай тагай хажууда ошожо, үйһэн торхо соохи хартаабхын хальhа эдинэ. Олзо нохоймни наадаха hанаатай һүүлыень зуугаад гэдэргэнь татаба. Энээндэнь нүгөөдэнь ехэл дурагүйдэбэ хаш, эгсээр эрьелдэжэ урагшаа даб гэбэ. Габшагай Олзын халба һүрэхэдэнь, Буржаадайн арбагар эбэр бэлэмэр тудаба. Гонзогор модон бэлэмэр холо хиидэжэ, хана түн гэтэр сохин унажа, түжэгэнэсэ мухарилдашаба.

       - Ай, ши, дээрмэшэн, гэр соохи юумыемнай эбдэжэ дууһахашни. Томоотой байгаад, залги тэрээнээ!- гэжэ Буржаадайн хоншоор эхын тоншоходо, зэмэеэ мэдэрhэндэл урдаhаань хараад, торходоо тэхэрибэ.

       Харин олзо намаяа далдалыш гэһэндэл орон доромни hүүлээ шарбан хэбтэхэ юм. Хүлдэ ороһон Эржээхэйн хусын нюрган дээрэ гаража һууха һанаатай аһалдахада, хажуудахинь хасарыень үнэсөөд абана.

         Би эдеэлээд зүһэм хилээмэ барижа газаашаа гарабаб. Хэрэлсын хажууда Малаадай тугалнай үүгэнэн угтаба. Тэрэ мүнөө тэжэгэр бүдүүн болонхой. Нёдонон намар хүл дээрээ тогтон ядажа байhан тугал иимэ томо болошоол даа. Малаадай үглөө бүри минии гарhаа хилээмэ эдижэ һураһаар үнинэй юм. Хэрэлсын дэргэдэ заатагүй хүлеэгээд байдаг. Малаадайн амаа ангайхадань, хилээмэеэ түлхеэд үгэхэдэм, налайhандаа нюдөө халта анин жажалба.

         - Ябая!- гэжэ хуугайлхадам, амандаа сүүмхыем зууһан Олзо гэртэhээ гараба.

Нохоймни үглөө бүхэндэ һургуули хүрэтэр намаяа үдэшэдэг юм. Тэрэнээ дахаад, урагшаа алхалбаб. Бидэ хоёр һургуулидаа хүрэжэ ерэбэбди. Үхибүүд маниие тойрошобо. Булта Олзые гайхангяар шэртэнэд. Зариман ойртожо, сүүмхыем абахаяа  hанана. Теэд аржаганахатайнь сасуу саашаа болонод.

         Нохоймни газар дээрэ сүүмхыем табяад, баяртай гэһэндэл һүүлээ шарбаба. Тархииень эльбээд, саашалбаб. Олзо миниингээ хойноһоо шэртээд лэ һууна.

- Ошо, ошо, гэртээ хари,-  гэбэб.

        Олзо бодожо, гэдэргээ харасагаан ябаа һэн.

       Хэшээлэй дүүрэхэтэй адли газаашаа яарабаб. Олзомни намаяа һургуулиин газаа заабол хүлеэгшэ. Харин мүнөө үгы байба. Би тон гайхабаб. Энээгээр дүтэ ябаа ёhотой гэжэ шиидээд, тойрон хараашалжа, шангаар хашхаран дуудахадамнишье, Олзо гүйжэ ерэбэгүй. Урмагүйхэн гансаараа харибаб.

- Нохоймнай фермэ дээрэ байна гү?- гэжэ эхынгээ ажалhаань бусахада асуубаб.

- Үгы… Үглөөгүүр шамтаяа гараһанһаань хойшо хараагүйлби.

        Сайгаашье уунгүй Олзоёо бэдэрхэеэ ябабаб. Үдэшэ болотор тосхоноо доло хээлэбэб. Үхибүүдһээ, ехэшье хүнүүдһээ һурагшалбаб. Теэд нохойгоо оложо шадангүй, харанхы болоходо тэхэрибэб.

       - Олзошни хаана орошохо һэм. Нэгэ тээ наадажа гү, али шандага намнажа ябаа бэзэ даа, - гэжэ эхэ һанааемни залаба.

Предмет: буряад литература

Класс: 5-дахи

Хэшээлэй  сэдэб: Илья Намсараев. «Олзо», «Хайран нохоймни»                                                

Хэшээлэй зорилгонууд: 

1.һургалгын: Илья Намсараевай намтар, рассказуудайнь удха һурагшадай хэр зэргэ мэдэхыень шалгаха;

2. хүгжөөлгын: һурагшадай  аман ба бэшэмэл хэлэлгэ, ухаа бодол  хүгжөөхэ;

3. хүмүүжүүлгын:  амитадта гамтайгаар хандалга  хүмүүжүүлхэ.

Хэшээлэй янза: дабталгын хэшээл

Хэшээлэй түхэл: хэшээл-мүрысөөн

Методическа арганууд: наадан, хөөрэлдөөн, творческо хүдэлмэри

 Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд:  проектор, презентаци, И.Намсараевай номууд.

Хэшээлэй түсэб: 1. Эмхидхэлэй үе.

                             2. Мүрысөөн.

                             3. Хэшээлэй дүн.

Хэшээлэй ябаса:

1. Эмхидхэлэй үе. Багшын оролто үгэ.

            - Урда хэшээлдээ бидэ манай Түнхэнэй уран зохёолшо Илья Намсараевай намтартай, тэрэнэй «Олзо», «Хайран нохоймни» гэжэ рассказуудаар танилсаабди. Мүнөөдэр тэдэ зохёолнуудаа хэр анхаралтайгаар  уншаабта гэжэ элирүүлхэбди. Тиигээд хэшээл-мүрысөө үнгэргэхэбди. Хоёр бүлэг боложо хубаараад, капитануудаа hунгаа гээшэт.Наадаяа эхилэе.

2.     Мүрысөөн.

1 шата. Блиц-турнир. Бүлэг бүхэндэ  асуудалнууд үгтэхэ, hурагшад түргэн харюусаха.

1-дэхи бүлэгэй асуудалнууд:

1. Илья Намсараевай түрэhэн нютаг. (Нуга)
2. Хэзээ зохёолнуудаа бэшэжэ эхилээб? (hургуулида hуража ябахадаа)
3. Түрүүшын номынь юун гэжэ нэрэтэйб? («Мундаргын үхибүүд»)
4. Хэды ондо хэблэгдээб? (1973 ондо)
5. Ямар номынь хоёр дахин ород хэлэн дээрэ гарааб? («Мундаргын үхибүүд»)
6. Хүбүүн хаанаhаа гүлгэ олооб? (клубай хэрэлсы дороhоо)
7. Тэрэнэй гэртэнь үшөө ямар  амитад байнаб? (тугал, хурьган)
8. Хүбүүнэй дүү басаган хэн гэжэ нэрэтэйб? (Эржээхэй)
9. Хэн дүү басагыень hахижа hуугааб? (Сэбжээн теэбэй)
10. Гүлгэндөө хүбүүн хэн гэжэ нэрэ үгөөб? (Олзо)

2-дохи бүлэгэй асуудалнууд:

1. Хоёрдохи номойнь нэрэ. («Дабаан»)
2. Хэды ондо хэблэлдэ гарааб? (1976 ондо)
3.  Уран зохёолшын гурбадахи номойнь нэрэ. («Минии хаданууд»)
4. Хэзээ хэблэгдээб?(1981 ондо)
5. Илья Намсараев ямар журналай шангай лауреат бэ? («Крестьянка»)
6. Хүбүүнэй хурьганай нэрэ. (Буржаадай)
7. Тугалайнь нэрэ. (Малаадай)
8. «Үглөө бүри минии гарhаа хилээмэ эдижэ hураhаар үнинэй юм». Хэн тухай хэлэгдэнэб? (Малаадай)
9. Хэн хүбүүе үглөө бүхэндэ hургуули хүрэтэр үдэшэдэг бэ? (Олзо)
10. Хүбүүн hургуулиhаан гараад, юундэ гайхааб? (Олзо үгы байгаа)

2 шата. «Уран зураашад». Бүлэгүүдэй эрхим зураашад гэртээ рассказуудай удхаар hайшаагдаhан эпизодтоо зураг зураха байгаа ( А3 - ватманай 4-дэхи хуби болохо саарhан дээрэ). Тиигээд мүнөө тэдэ зурагуудаа хамгаална.

3 шата. «Ямар үгэ дутанаб?» Бүлэгүүдтэ 4-4 карточканууд тараагдана.

А) «… hүүлээр гэртээ харибаб. Хорон … хасарыемни хайрана.   … хажуугаар үнгэржэ ябатарни, ямаршьеб нэгэ … дуулдахадал гэбэ». (Хэшээлэй, хорон, клубай, абяан)

Б) «… хонгёохоноор хашхаран дэбхэрбэ.   … теэбэй нюдэнэйнгөө нёлбоhо аршасагаан энеэбэ.  … табаг соо hү хэжэ үгэбэб. Тэрэ ехэ … хэлээрээ шал-шал долёожо эхилбэ». (Эржээхэй, Сэбжээн, гүлгэндөө, хомхойгоор)

В) «Хэшээлэй дүүрэхэтэй адли … яарабаб.  … намаяа hургуулиин газаа заабол хүлеэгшэ. Харин мүнөө … байба. Би тон …» (газаашаа, Олзомни, үгы, )

Г) «Орхи даа, бү …, - гэбэ …хойноhоомни гараад.- Олзомнай … мэдээд, хээрэ ябашоо ха юм даа.  … нохой тиигэдэг юм хүбүүмни» (бэдэрэ, эхэмни, эдэгэхэгүйгөө, hайн)

 4 шата. Капитануудай мүрысөөн. Творческо хүдэлмэри: «Нохой –хүнэй нүхэр» гэжэ темэдэ найруулга-миниатюра бэшэхэ.

3.  Хэшээлэй дүн.

- Рассказуудые уншаад, ямар hургаал абабат?

- Нохой гээшэмнай ямар амитан гээшэб?

- Мүнөөдэр нютагайнгаа уран зохёолшын намтараар hайн мэдэсэ, зохёолнуудыень   анхаралтайгаар  уншаат гэжэ харуулбат. Тиигээд хэшээл-мүрысөөндэ булта эдэбхитэйгээр ажаллаhандатнай баярые хүргэнэб. Саашадаа ходо буряад уран зохёолоо уншажа, түрэл хэлэндээ дурлажа, амитадта гамтайгаар хандажа ябахыетнай  үнэн зүрхэнһөө хүсэнэб. 

Лингвистическэ викторина

5-дахи класс

Хэшээлэй зорилго: 5-дахи класста үзэһэнөө дабтажа,һурагшадай мэдэсэ шалгаха, бэхижүүлхэ, аман болон бэшэгэй хэлэлгэ хүгжөөхэ, ухаан бодолой гүйсэ һорихо, хурсадхаха, хүгжөөхэ; түрэлхи хэлэнэй баялиг хэрэглэжэ һургаха, хүмүүжүүлхэ.

Хэрэгсэл: компьютер, самбар, сигнальна карточка.

Хэшээлэй ябаса

Эмхидхэлэй үе:

Сайн байна! Һуугты. Мүнөө хэшээлнай заншалта бэшээр үнгэрхэ. Лингвистическэ викторина үнгэргэхэбди. Нэн түрүүн 2 команда боложо хубаараад, 2 рядта һуугты.

Зай, гэртээ урда хэшээлдээ үзэһэн «Фонетикэ», «Лексикэ», «Мэдүүлэл», «Хэлэлгын хубинууд» гэһэн темэнүүдээ дабтаад ерээ гүт? Тиибэл, наадаяа эхилхэмнай гү?

Викторинадамнай 5 буудалнууд дайралдаха:

1. «Теоретическэ» буудал

2. «Практическа» буудал

3. «Ухаа гүйлгын» буудал

4. «Танил мүрнүүд»

5. «Түүхын».

Класс 2 командада хубаарна. Багша конкурсын ябаса ойлгуулна: 1-дэхи «Теоретическэ» буудал дээрэ һурагшад теориин талаар асуудалда харюусана; «Практическа» буудал – даабаринуудые тааха, «Ухаа гүйлгын» буудал – шог таабаринуудые таалга; «Танил мүрнүүд» – самбарта нэгэ мүртэй таабариин үгэнүүдэй түрүүшын үзэгүүд бэшээтэй байха: ой… оо… н…х… (һ…).

Ямар таабари бэшээтэйб? Уншаад, тааха. Жэшээнь: ойдо оодон нохой хусаба. (Һүхэ); «Түүхын» буудал – үгын удха тайлбарилха. Зүб харюу үгэхэдэнь, очко үгэхэ. Харюу мэдээ һаа, сигнальна карточка үргэхэ.

«Теоретическэ» I буудал

1. Үгын һуури гэжэ юуб? ( һуури – үгын лексическэ удха дааһан, залгалтануудые үгэһөөнь илгахада үлэдэг хуби болоно.)

2. Ямар дүримэй ёһоор үгын һүүлдэ удаан –ээ, –эй бэшэгдэдэг бэ?

3. Ямар ород үгэ 3 үеһөө ба 36 үзэгһөө бүридэнэб? (алфавит)

4. Эдэ үгэнүүд ямар хэлэлгын хубиб – тоогой гү, али юумэнэй нэрэ гү? Мянган, түмэн (эдэ 2 үгэнүүд тоогой нэрэдэ ороно, юундэб гэхэдэ, «хэды» гэһэн асуудалда харюусана ба тоогоор бэшэгдэнэ).

5. Абяан ба үзэгүүдые буряад хэлэнэй ямар һалбари үзэдэг бэ? (фонетикэ).

Буряад хэлэндэ ямар үгэнүүд урдаһаань хойшоо, хойноһоонь урагшаа адляар уншагдадаг бэ? (аха, аба, эрэ, эмэ, энэ, аса).

6. Хэр зэргэ падеж мэдэнэбта? Асуудалнуудтайнь тооложо үгэгты.

Н. п. Хэн? Юун?

Х. п. Хэнэй? Юунэй?

З. п. Хэндэ? Юундэ?

Ү. п. Хэниие? Юуе? Юу?

Зб. п. Хэнээр? Юугээр?

Хм. п. Хэнтэй? Юунтэй?

Г. п. Хэнһээ? Юунһээ?

7. Ямар һаранууд зөөлэн «р», «н» хашалганаар һүүлтэнэб? (январь, июнь, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь).

8. Нюурай түлөөнэй нэрэнүүдые тооложо үгэгты:

(1-дэхи нюурай нэгэнэй тоо – би, олоной – бидэ, бидэнэр

2-дохи нюурай нэгэнэй тоо – ши; олоной– та, таанар.

3-дахи нюурай нэгэнэй тоо – тэрэ; олоной – тэдэ, тэдэнэр)

Теоретическэ станцимнай дүүрээ. Хэн хэды очко абааб гэжэ тоолоё.

«Практическа» II буудал

1. Үгын бүридэлөөр шүүлбэри хэгты: Хүдэлмэришэдэйнгээшье.

2. Буулгажа бэшэхэдээ, точконуудай орондо -ээ гү, али -эй гэһэн залгалтануудые табигты.

Бэшэг… эхин, сэсэг… уһалба,

Хэшээл… эхилээ, шэнэ гэрт…

3. Үгтэһэн мүрнүүдые ород хэлэн дээрэ удхыень алдангүйгөөр оршуулха

Түрэл хэлэн,

түрэһэн дайда хоёроо

Түби дээгүүр

хаанаш яба бү марта

Энэ хэлэн дээр

эжыгээ нэрлээш өөрөө,

Энэ дайдаар

нюсэгэн хүлөөрөө гүйгөөш.

(Н. Дамдинов)

Иигэжэ 3-дахи станцимнай дүүрэбэ, саашань үргэлжэлүүлхэ хүсэл байна гү?

III буудал «Ухаа гүйлгэлгын» (шог таабаринууд)

1. Ямар газар нэгэшье хуушардаггүйб? (шэнэ газар)

2. Ямар үгэ хододоо буруу байдаг бэ? («Буруу»)

3. Ямар амһарта сооһоо эдижэ болохогүйб? (хооһон)

4. Яблокын нэгэ хахад юунтэй адлиб? (нүгөө хахадтаяа)

5. Бороогой орожо байхада турлааг ямар модон дээрэ һуухаб? (нойтон)

6. Нюдөө хаагаад байхадаа, юу хаража болохоб? (зүүдэ)

7. Далай соо ямар шулуун байхагүйб? (хуурай)

8. Ямар гүрэниие толгойдоо үмдөөд ябажа болоноб? (панама)

9. Ямар город ниидэдэг бэ? (орёл)

Шог таабаринууд һонирхолтой байгаа гү?

Урдамнай маниие «Танил мүрнүүд» буудал хүлеэжэ байна. Булта самбар руу анхаралаа хандуулагты. Энэ плакат дээрэ таанарай мэдэхэ таабаринууд бэшээтэй. Хэн зүбөөр уншаад, таахаб?

IҮ буудал «Танил мүрнүүд»

1. …алба …азар …олёобо (…үрзэ).

…аргы …уу …ара …ялганууд …ухариба. (… алай

2. …уруунууд)

3. …он -.. он …уутай,

…ондолой.. ээрээ.. эгээтэй (…охой)

4. …эдэһээрээ.. деэд,

…эзэгээрээ …аргаба (…аруул)

5. …тан …эмээн …нгас.. эбэ.

……ргамжын.. үзүүр …лас …эбэ (…ахилгаан).

Эдэ тайлбаринуудта өөһэдөө таабари зохёогоод үзэгты.

Заа, мүнөө һүүлшын станци руу ябахамнай. Тэндэ үгэнүүдэй удха ямар хэлэнһээ абтаһыень хэлэхэ, бэшэхэ болонот.

Ү Түүхын буудал

Һурагшад хэшээлдээ толи хэрэглэхэ.

1. Эдэ үгэнүүд ямар хэлэнһээ абтагдааб?

Трамвай, футбол (англи)

2. Фонетикэ, морфологи, синтаксис, грамматика гэһэн үгэнүүд ямар хэлэнһээ абтааб?(грек)

3. Орфоэпи гэһэн үгэ ямар удхатайб?

4. Штаб, лагерь, галстук, стул гэһэн үгэнүүд ямар хэлэнһээ абтааб? (немец)

5. Эдэ үгэнүүд лексикын ямар хубида ороноб?

Терапевт, хирург, шприц, диагноз г. м. (мэргэжэлтэдэй).

- Зай, мүнөө бүхы станцинуудые гаталбабди. Очконуудыетнай тооложо, дүн гаргаха болонобди. Хэн хэды карточка суглуулааб, тоологты.

Ямар станцида тон һонин даабаринууд байгааб? Ямар станцида тон хатуу даабаринууд байгааб? Юундэ хатуу байгаа гэжэ һананат? Ямар юумэ үшөө дабтахаар гээшэб? Ямар мэдээгүй юумэеэ мүнөө мэдэхэ болобо гээшэбта?

Жюридэ үгэ үгэе. (команда бүхэнэй очконууд тоологдоод, элирүүлэгдэхэ).

Бэе бэеэ амаршалая – саашанхи ажалдаа суг иигээд хүдэлхэдэ хүнгэн болохо. Булта бэрхэнүүдта. Баяртай!

Управление образования АМО «Тункинский район»

МБОУ  «Харбятская основная общеобразовательная школа им.В.Б.Саганова»

Программа

фольклорного кружка «Самаряан»

Составитель: Булутова Майя Александровна,

2018 г.

Пояснительная записка

          «Родной край, его история - основа, на которой только и может осуществляться рост духовной культуры всего общества» – писал академик Дмитрий Сергеевич Лихачев.

          Методологической основой разработки и реализации федерального

государственного образовательного стандарта общего образования является Концепция духовно-нравственного развития и воспитания. Концепция определяет цели и задачи духовно-нравственного развития и воспитания личности, систему базовых национальных ценностей, принципы духовно-нравственного развития и воспитания личности. Основным содержанием духовно – нравственного развития, воспитания и социализации являются базовые национальные ценности. Эти ценности мы храним в культурных и семейных традициях, передаем от поколения к поколению. Опора на эти ценности помогает человеку противостоять разрушительным влияниям.

           Основным принципом образования является защита и развитие национальных языков и культур, региональных культурных традиций и особенностей. В условиях современной модернизации системы образования он может быть реализован через основные образовательные программы с этнокультурной направленностью.                                       Этнокультурная направленность образования призвана решать задачи развития личности обучающихся, формируя у них: любовь к своему краю и своему Отечеству, уважение к своему народу и всем народам, проживающим в республике, к их культуре и духовным традициям; осознание и принятие незыблемых ценностей: человеческой жизни, семьи, труда, творчества; уважение к другим людям, достигать взаимопонимания.

          Программа фольклорного кружка  составлена для занятий с детьми в условиях общеобразовательной школы  для сохранения и изучения бурятского фольклора.

Основная цель программы: формирование и развитие личности учащихся на народных традициях, национально-культурных обычаях, региональных особенностях.

Для достижения этой цели выделяются следующие задачи:

* Изучение и возрождение истории быта, народных традиций, обычаев,

обрядов, праздников, песен, игр бурятского народа;

* Расширение и углубление знаний учащихся  по  фольклору;

* Развитие чувства патриотизма, гордости, уважения к творчеству бурятского народа;

* Формирование у обучающихся культуры общения и поведения в социуме

путем подъема и развития этнокультуры;

*Создание условий для развития музыкальных и творческих способностей,

ответственности, социальной активности.

Планируемые результаты:

- приобретение школьником социальных знаний, понимания социальной реальности и повседневной жизни;

- о бурятских народных играх;

- о правилах конструктивной групповой работы;

- об основах разработки проектов и организации коллективной творческой деятельности;

- о способах самостоятельного поиска, нахождения и обработки информации.

– формирование позитивного отношения школьника к базовым ценностям нашего общества и у социальной реальности в целом.

В результате реализации программы у обучающихся будут сформированы УУД.

Личностные результаты.

У обучающихся будут сформированы:

-этические чувства на основе знакомства с культурой бурятского народа, уважительное отношение к культуре других народов;

-умение выделять в потоке информации необходимый материал по заданной теме;

- умение активно включаться в общение и взаимодействие со сверстниками на принципах уважения и доброжелательности, взаимопомощи и сопереживания;

- умение проявлять дисциплинированность, трудолюбие и упорство в достижении поставленных целей;

- умение оказывать бескорыстную помощь своим сверстникам, находить с ними общий язык и общие интересы.

Метапредметными результатами изучения курса является формирование следующих универсальных учебных действий (УУД)

Регулятивные УУД:

Обучающийся научится:

-  организовывать собственную деятельность, выбирать и использовать средства для достижения её целей;

- осуществлять контроль, коррекцию и оценку результатов своей деятельности.

Познавательные УУД:

Обучающийся научится:

- проводить сравнение и классификацию объектов;

- понимать и применять полученную информацию при выполнении заданий;

- проявлять индивидуальные творческие способности.

Коммуникативные УУД:

-умение активно включаться в коллективную деятельность, взаимодействовать со сверстниками в достижении целей;

-умение доносить информацию в доступной, эмоционально - яркой форме в процессе общения и взаимодействия со сверстниками и взрослыми людьми.

Характеристика курса

Программа включает следующие основные направления учебной деятельности:

• Истории
• Краеведения
• Музыки
• Изобразительного искусства

Организация деятельности младших школьников на занятиях основывается на следующих принципах:

• занимательность;
• научность;
• сознательность и активность;
• наглядность;
• доступность;
• связь теории с практикой;
• индивидуальный подход к учащимся.

В данной программе мною применяются следующие образовательные технологии:

1. Технологии проблемного обучения;

2. ИКТ технологии;

3. Технологии дифференцированного обучения;

4. Здоровьесберегающие технологии;

5. Проектные технологии.

Средства обучения: компьютер, проектор.

Формы организации разнообразные: беседа, конкурсы, викторины, познавательно-развлекательные игры, экскурсии, тематические устные журналы, конференции, олимпиады, интернет-олимпиады, Неделя «Знатоки родного края», инсценированные представления, праздники, выставки, конкурсы рисунков, фотографий.

Психологическое обеспечение программы:

Психологическое обеспечение программы включает в себя следующие компоненты:

• создание комфортной, доброжелательной атмосферы на занятиях;
• обсуждение творческого воображения учащихся в практической и творческой деятельности;
• применение индивидуальных, групповых форм обучения;
• формирование знаний учащихся на разных психологических уровнях.

            Программа предназначена для учащихся 5-9 классов. Рассчитана на 34 часа в год. Занятия проводятся 1 раз в неделю.

В программу включены общие сведения о бурятской народной культуре, отражены история, культура и фольклор бурят, разнообразие и самобытность народного фольклора, основные жанры народного устного творчества, прикладное творчество.

Учебно – тематический план

Использованная литература:

1. Алагуева В.П. Буряадууд тухай алтан ном. – Улаан- Υдэ, 2008.

2. Бабуева В.Д. Материальная и духовная культура бурят. – Улан-Удэ, 2004.

3. Басаева К.Д. Cемья и брак у бурят. – Улан-Удэ, 1991.

4. Замбалова Т.Д. Табан хушуун мал. – Улаан- Υдэ, 1999.

5. Михайлов Т.М. История и культура бурятского народа. – Улан-Удэ, 1999.

6. Номтоев Ц.Н. Шагай наадан. – Улаан – Υдэ, 1996.

7. Хамаганова Н.Т. Хүмүүжүүлгын дүрбэн тулга. – Улан -  Υдэ, 1996.

8. Материалы краеведческого музея школы.

9. Газета «Буряад унэн».

1) Кто является основоположником бурятской литературы?

а) Б. Ябжанов

б) Л. Тапхаев

в) Х. Намсараев

2) Назовите знаменитых сказителей Тункинской долины.

а) Егор Сороковиков- Магай

б) Майсан Алсыев

в) Генин- Дарма Нацов

3) Чьё имя носит тункинское литературное объединение?

а) Мунко- Саридак

б) Ардан Ангархаев

в) Жорж Юбухаев

4) Как настоящее имя Мунко- Саридака?

а) Дольён Мадасон

б) Будажап Найдаков

в) Цыретор Зарбуев

5) Кто из тункинских писателей был первым директором нац. парка «Тункинский»?

а) Ардан Ангархаев

б) Владимир Сыренов

в) Шагдар Байминов

6) Кто являлся главным редактором газеты « Буряад Унэн»?

а)  Ардан Ангархаев

б) Элбэг Манзаров

в) Лопсон Гергенов

7) Известный баснописец Тунки, чеканщик- ювелир:

а) Элбэг Манзаров

б) Илья Намсараев

в) Борис Сыренов

8) Писатель, первый доктор педагогических наук из Тункинской долины:

а) Дамнин Ошоров

б) Василий Найдаков

в) Саян Балданов

9) Писатель, доктор исторических наук, кандидат филологических наук, доцент БГУ:

а) Владимир Тулаев

б) Ардан Ангархаев

в) Баир Дугаров

10) Сколько лет существует литературное объединение писателей Тунки?

а) 76 лет

б) 75 лет

в) 50 лет

Программа «Малая Академия Наук»

                                                                                        Таланты трудно распознать,

                                   Не всякий может в них поверить.

                                                                                     Таланты надо воспитать,

                                   Их надо развивать, в них верить!

Пояснительная записка

Проблема работы с одаренными учащимися чрезвычайно актуальна для современного российского общества. Школе сегодня предъявляют высокие требования. Именно поэтому так важно определить основные задачи и направления работы с одаренными детьми. Работа с одаренными учащимися в разных областях, их поиск, выявление и развитие является одним из важнейших аспектов в деятельности школы.

Система работы с одаренными и талантливыми детьми является одним из направлений национальной образовательной системы, поэтому обеспечение условий для выявления и развития одаренных детей и реализация их потенциальных возможностей является одним из приоритетов в сфере образования МБОУ «Харбятская ООШ им.В.Б.Саганова».

                                               Цель программы:

создание в школе условий для оптимального развития и поддержки одаренных детей и обеспечение их личностной, социальной самореализации.

                                           Задачи программы:

- реализация принципа личностно – ориентированного подхода в обучении учащихся с высоким и средним уровнем обучаемости;

- организация разнообразной творческой и научной деятельности, способствующей самореализации личности школьника, совершенствование практического мышления;

- выявление и развитие природных задатков и творческого потенциала каждого ребенка, реализация его склонностей и возможностей, интеграция урочной и внеурочной деятельности учащихся;

- отбор среди различных систем обучения тех методов и приемов, которые способствуют развитию самостоятельности мышления, инициативности и творчества;

- создание банка данных одаренных детей.

          Программа разработана по 3 направлениям:

- работа с учащимися,

- работа с родителями (составлена отдельная программа);

- работа с педагогическим коллективом (выступление на педсовете по данной программе, ознакомление с банком данных одаренных детей класса)

Принципы:

1.Оптимально ориентированный уровень сложности и трудности заданий для учащихся.

2. Развитие у учащихся обобщенных умений (способов) познавательной деятельности.

3. Обучение рациональным приемам познавательной деятельности.

4. Поддержание интереса, любознательности.

5. Формирование мотивов познавательного интереса с использованием особо актуального содержания занимательности, необычности, широкое применение познавательных игр, учебных дискуссий, споров, конкурсов эрудитов, викторин и т. д.

Методика работы:

технология проблемного обучения, проективного обучения, исследовательские, поисковые, практические методы работы, дискуссии, собеседования, обучение в малых группах и т.д. Наиболее перспективной и эффективной является работа с одаренными детьми на основе смешанного обучения при условии осуществления дифференцированного и индивидуализированного обучения.

Основные направления работы

1. Разработка учебных, дополнительных индивидуальных образовательных программ для работы с одаренными детьми.
2. Провести диагностику – как неотъемлемую часть развития интеллекта.
3. Создание благоприятных условий для реализации творческого потенциала одаренных детей.

Основные мероприятия по реализации

                  Диагностика

1. Изучение диагностических методик, основанное на валидности, доступности, информативности, емкости.
2. Создание банка тестов для диагностики учащихся по определению интеллектуальных способностей, банка данных талантливых детей.
3. Изучение круга интересов умственной деятельности учащихся путем анкетирования.
4. Изучение личностных потребностей одаренных детей путем собеседования.
5. Изучение работы учащихся на уроках путем посещения уроков.

Создание благоприятных условий для реализации

творческого потенциала одаренных детей.

1. Организация консультативной помощи для учащихся, целенаправленных на творческую самореализацию, самодостаточность.
2. Информация учащихся о новейших достижениях науки в избранной ими области умственной деятельности и знакомство с новой литературой.
3. Привлечение творческих учителей к работе с одаренными детьми.
4. Обеспечение высокого уровня компьютерной грамотности талантливых детей.
5. Увеличение времени для самостоятельной работы учащихся и создание стимулирующих условий при наличии оригинальности, рациональности творчества в результате самостоятельной работы.

                     Развитие творческих способностей.

1. Привлечение одаренных детей к проведению школьных олимпиад.
2. Использование в работе с одаренными детьми следующих приемов:

- выполнение творческих тематических заданий;

- выполнение проблемных поисковых работ;

- ответственность за предметные недели;

- повышение степени сложности заданий;

- интеграция учебных и научно- исследовательских заданий.

Стимулирование – поощрение дальнейшей творческой деятельности.

1. Своевременное поощрение успехов учащихся.
2. Отправление благодарственных писем родителям.
3. Отмечать заслуги родителей в воспитании одаренных детей на родительских собраниях.
4. Награждение отличников учебы, победителей конкурсов, олимпиад.

Формы работы с одаренными детьми:

групповые занятия, факультативы, предметные кружки, кружки по интересам. Участие в олимпиадах, конкурсах, работа по индивидуальным планам, занятия в профильных классах, интеллектуальные марафоны.

Ожидаемые результаты

- творческая самореализация;

- формирование банка технологий и программ для выявления работы с одаренными детьми; формирование системы работы с ними;

- качественные показатели успешности учащихся (результаты олимпиад, ГИА, ЕГЭ, качество знаний);

- создание атмосферы позитивного труда, его значимости в жизни человека, творчества в противовес распространяющейся наркомании, социальному отрицанию;

- расширение диапазона мероприятий для раскрытия творческих способностей учащихся.

1 этап- диагностико-прогностический

Цель: создание банка данных одаренных детей; карты результативности.

На этом этапе проверяется индивидуальная оценка познавательных , творческих возможностей и способностей ребенка через различные виды деятельности: учебную и внеклассную.

2 этап- деятельностный

Цель: апробация системы работы с одаренными детьми.

На этом этапе проводится экспертиза обучаемых программ для детей повышенного уровня обучаемости. Внедряются методы проектирования, развивается научно- исследовательская деятельность ученика.

3 этап- констатирующий

Цель: переход системы работы с одаренными детьми в режим функционирования,

Успешная сдача экзаменов ГИА. Совершенствование методической системы работы с одаренными детьми.

                             Реализация программы.

                Банк данных одаренных детей

План работы с одаренными детьми

Результаты участия учащихся в мероприятиях

за 2017-2018 учебный год

 Литература

1.Зайцева Н.В., Чепурных Е.Е., Синягина Н.Ю. и др. Анализ эффективности реализации мероприятий подпрограммы «Одаренные дети» Федеральной целевой программы «Дети России» (1998-2003г)-М., 2004

2. Пустовалова В.В. «Работа с одаренными детьми». Инновационный проект подготовки к этапам олимпиады. Депертамент образования Администрации, Томск, 2007 год.

3. Кулемзина А.В. Принципы педагогической поддержки одаренных детей. Педагогика, 2003 №6 . с.27-32.

4. Журнал «Завуч школы» №5 2006 год.

Министерство образования и науки Республки Бурятия

Управление образования МО «Тункинский район»

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Харбятская основная общеобразовательная школа им.В.Б.Саганова»

Рассмотрено:                           Согласовано:                              Утверждаю:

На заседании МО                    Зам.директора  по УВР               Директор школы

Протокол № _____                 __________Ю.Б.Таханова          __________С.Б.Доржеева

от «___» ___ 2018 г.                 «____» ____ 2018 г.                   приказ №___

                                                                                                         от   «___» ___ 2018 г.

Рабочая программа

Предмет: бурятский язык

Класс: 5

Составитель: Булутова Майя Александровна

Срок действия программы: 2018-2019 учебный год

с.Харбяты

2018 г.

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

          «Буряад хэлэн»  гэhэн курсын ажалай программа  хадаа Россиин Федерациин hуралсалай Министерствын тогтоолнууд дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон hуралсалай программа болоно:

-Федерального закона  «Об образовании в Российской Федерации» от 29.12.2012 г;

-Закона Республики Бурятия от 13.12.2013 № 240-V «Об образовании в Республике Бурятия»;

 -Закона Республики Бурятия от 10 июня 1992 г. №221-XII«О языках народов Республики Бурятия» (с изменениями и дополнениями);

-Федерального государственного стандарта основного общего образования (утвержден приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г. № 1897 «Об утверждении и введении в действие федерального государственного образовательного стандарта основного общего образования» (зарегистрирован в Минюсте России 6 февраля 2015 г., рег. номер 35915);

-приказа Министерства образования и науки Российской Федерации от 29.12.2014 г №1644 «О внесении изменений в приказ Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г №1897 «Об утверждении федерального государственного стандарта основного общего образования»;

-приказа Министерства образования и науки Российской Федерации от 31.12.2015 № 1577

«О внесении изменений в федеральный государственный образовательный стандарт основного общего образования, утвержденный приказом Министерства образования и науки Российской Федерации от 17 декабря 2010 г. № 1897» (Зарегистрирован в Минюсте России 02.02.2016 № 40937);

-Федеральных перечней учебников на 2017/2018 учебный год (утверждены приказом Минобрнауки России от 31 марта 2014 г №253 (ред. от 08.06.2015)с изменениями на 26 января 2016 года «Об утверждении федерального перечня учебников, рекомендуемых к использованию при реализации имеющих государственную аккредитацию образовательных программ начального общего, основного общего, среднего общего образования»);

- СанПиНа 2.4.2.2821-10 "Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях"» (утверждены постановлением Главного государственного санитарного врача Российской Федерации от 29 декабря 2010 г. №189, зарегистрированным в Минюсте России 3 марта 2011 г., рег.номер 19983)

-Примерной основной образовательной программы основного общего образования протокол №1/15 от 08 апреля 2015 г;

-Основной образовательной программы основного общего образования МБОУ «Харбятская основная общеобразовательная школа им.В.Б.Саганова»;

-Устава МБОУ«Харбятская основная общеобразовательная школа им.В.Б.Саганова».

                Буряад хэлэнэй багшанарай, хyмүүжүүлэгшэдэй урда табигдаха шухала зорилгонууд:

          - ургажа ябаа залуу үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэhэ hууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ;

          - hурагшадые Буряад республикын гүрэнэй аман ба бэшэгэй хэлэтэй болгохо;

          - ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглүүлжэ hургаха;

          - арадайнгаа түүхэ, аман зохеолойнь баялиг, ёhо заншал, соёл болбосорол – эдэ бүгэдэндэ түшэглэн, тэдэниие hургажа, хyгжөөжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ.

          Тус зорилгорнуудhаа дулдыдан, буряад хэлэ заажа байhан багшанарай урда иимэ шухала эрилтэнyyд табигдана:

          1. Нэн тyрүүн түрэлхи хэлэеэ заажа байhан багша хадаа өөрөө хэлэ бэшэгэй талаар үндэр хэмжээнэй эрдэм мэдэсэтэй, болбосорол ехэтэй, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй, тэрэ тоодо буряад хэлэнэй саашанхи хүгжэлтын гол зорилгонуудые гүнзэгыгөөр ойлгохо ёhотой;

          2. Һурагшадай эрдэм мэдэсын эрилтэнүүдэй стандарт ба программа шудалжа, багша буряад хэлэ заалгые тyсэблэхэ;

          3. Һуралсалай жэлэй эхиндэ багша класс бүхэндэ hурагшадай мэдэсэ шадабариин хэмжээе элирүүлхэ зорилготойгоор хэдэн ондоо түхэлэй шалгалтын хүдэлмэринүүдые дүүргүүлхэ: грамматическа даабаринуудтай диктантнуудые, зохёолго ба найруулгануудые бэшүүлжэ, тестнүүдые дүүргүүлжэ, анкетэнүүдэй асуудалнуудта харюусуулжа болохо; аман шалгалта үнгэргэхэ; үзэгдэhэн темээр шалгалтын асуудалнуудта харюунуудые шагнаха; хөөрэлдөө эмхидхэхэ болон бусад эдэ даабаринуудые дүүргэлгын дүнгүүд hурагшадай мэдэсэ, шадабари, хүгжэлтые гү, али программын эрилтэнүүдhээ гээгдэлхэ зүбөөр гэршэлдэг. Эндэhээ уламжалан, багща класс бүхэндэ hурагша бүхэнтэй hуралсалай жэл соо хэхэ ажалаа багсаан эмхидхэхэ.

          4. Һурагша бүхэнэй эрдэм мэдэсын хэмжээн адли бэшэ, тиимэhээ хэшээлэй алишье шатада hурагшын мэдэсын хэмжээндэ тааруугаар даабаринуудые дүүргүүлхэ.

          5. Һурагшадые hургаха, хyгжөөхэ, хүмүүжүүлхэ зорилгонууд түрэлхи хэлэнэй, уран зохёолой хэшээлнүүдтэ нягта холбоотойгоор элдэб онол аргануудаар, жэшээлхэдэ: интегрированнэ аргаар гэхэ гү, али заагдажа байгаа предмедүүд хоорондын харилсаанай аргаар бэелүүлэгдэхэ ушартай. Эндэ  2012 онуудта гараhан «Буряад хэлэнэй сахим hураха ном» (электронно ном) доторхи тон баян, хэрэгтэй материалнуудые зүбөөр бэе бэетэйнь тааруулан холбожо шадабал, багшанарташье, hурагшадташье нилээд аша үрэтэй ба hонирхолтой байха.

          6. Хэлэлгын культура (соёл) дээшэлүүлхэ, гүнзэгырүүлхэ, зохёохы ба холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэринүүдые хэшээлэй алишье шатада хараалха, түсэблэхэ.

          7. Һурагшадые hургалга, хүгжөөлгэ, хүмүүжүүлгын зорилгонуудые сагай эрилтэдэ таарамаар бэелүүлхын тула, буряад хэлэ ба уран зохёол заажа байhан багшанар өөрынгөө эрдэм мэдэсые, дүй дүршэлые саг үргэлжэ дээшэлүүлжэ, методикодо, психологидо ба дидактикада бии боложо, хэблэгдэжэ байдаг эрдэмтэдэй, шэнэдхэгшэ багшанарай шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдые, шэнэ дурадхалнуудые ба түрүү дүй дүршэл үзэжэ, шүүмжэлжэ, ажал хүдэлмэридөө нэбтэрүүлжэ байха.

          Буряад хэлэнэй, тэрэниие шэнжэлдэг эрдэм ухаанай хүгжэлтые хараадаа абан, Россин эрдэм hуралсалай түсэбые (учебный план) баримталан, мүнөө үедэ хэрэглэгдэдэг программын үндэhөөр «Буряад хэлэнэй» стандартда тааруулан, программа зохёогдобо.

          Зорилгонууд

1.  Һурагшадые литературна хэлэндэ hургалга.  Абяануудые зүбөөр үгүүлхэ, үгэнүүдэй лексическэ удхые зүб ойлгохо, удхын сохилто зүбөөр хэрэгдэхэ дадалтай болгохо. Мэдүүлэл соо хэрэглэгдэhэн үгэнүүд hуури байраяа зүбөөр олоhон, удхынгаа талаар бэе бэетэеэ зүбөөр холболдонхой байха ёhотой. Нютаг хэлэнэй онсо илгаануудта анхаралаа хандуулха: алибаа нютагта тус үгые гү, али абяае иигээд үгүүлдэг, харин литературна хэлэндэ иимээр үгүүлдэг гэжэ зэргэсүүлэн ойлгуулха шухала.

2. Һурагшадай үгын нөөсые арьбажуулга ба мэдүүлэл зохёолгые хүгжөөлгэ. Уран зохёол, сонин, сэтгүүлнүүдые уншадаг hурагшын хэлэн тодо сэбэр, үгэ баянтай, мэдүүлэлнүүдые зүбөөр найруулха дадалтай байдаг. Хүшэр удхатай үгэнүүдые ойлгуулжа хэрэглүүлхэ шухала, словарна хүдэлмэри хэшээл бүхэндэ эмхидхэгдэжэ байха ёhотой. Хэрбэеэ hурагшада ойлгогдосогүй үгын байбалнь, «Буряад хэлэнэй сахим hураха ном» соо «Толи» гэhэн бүлэг нээбэл, багшанарай ба hурагшадай хэрэглэхэ 14 зүйлэй толинуудые ашаглан, хэрэгтэй үгэнүүдэй зүб бэшэлгэ, оршуулга, тайлбаринь олдохо аргатай.

          3. Холбоо хэлэлгэдэ hургалга. Буряад хэлэ заалгын гол зорилгонуудай нэгэн – хүнүүдэй хоорондоо харилсаха арга боломжо гүнзэгырүүлгэ, hанал бодолоо зүбөөр, үгэ баянтайгаар дамжуулха шадабари хүгжөөлгэ. Энэ шадабари болон дадал буряад хэлэнэй, уран зохёолой ба дунда hургуулида үзэгдэжэ байгаа бүхы предмедүүдээр хэшээлнүүдтэ хэлэлгэ хүгжөөхэ элдэб даабаринуудые hурагшадаар дүүргүүлхэдэ бэхижүүлэгдэдэг. Зохёолго болон найруулга бэшэхын тула hурагшад хүдэлмэрингөө сэдэб зүбөөр шэлэн олохо, гол удхыень тодоор ойлгохо, юрын гү, али орёо түсэб зохёожо шадаха дүршэлтэй болохо ёhотой. Үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое, хэлэлгын уран аргануудые зүбөөр хэрэглэхэ. Оролто хубияа – шухала хубида, түгэсхэлдэ гуримтайгаар шэнжэлэн орожо, зохёолгоёо бэшэхэ.

Түсэблэһэн үрэ дүнгүүд үзэхэ һуралсалай курста

5-дахи класста буряад хэлэ үзэлгэдэ тэдхэмжэ болохо тусхай программа  зохёогдоһон байна.

Үхибүүн бүхэнэй үзэхэ предмедэй  «Буряад хэлэн» иимэ юумэ шадаха еһотой:

 4-дэхи класста үзэһэнөө дабталга дээрэ үндэһэлжэ, хэлэнэй зүйлнүүдэй  шэнэ шанар       шэнжэнүүдтэй танилсалга;

- ойлгосонуудые уламжалан үзэлгэ;

- орфографическа дадал дүршэл хүгжөөлгз;

- хэлэлгэ хүгжөөлгэ;

-буряад хэлэндээ дуратайгаар хандалга, тэрэнээ шэнжэлхэ, шудалха эрмэлзэл хүгжөөлгэ;

- буряад хэлэнэй ашаар арадайнгаа соёл, заншал, түүхэ мэдэхэ болохо арга боломжо ололго;

- буряад хэлэ үзэлгые үхибүүнэй наһанай болон хүгжэлтын шатануудта тааруугаар үнгэргэлгэ;

- ород хэлээр багшын ямаршье альтернативна номуудые хэрэглэхэдэ, тэдээндэнь тус буряад

    хэлэнэй ном тааруу байха зэргэтэй;

- метапредметнэ шэглэлтэй шадабари бүридхэлгэ. Энэ зорилго һүүлэй жэлнүүдтэ аргагүй хэрэ тэйдэ тоологдодог болоо. Мүнөө үеын һуралсалай ябасада оруулагдажа байһан федеральна стандарттай холбоотой.

 5-дахи класста грамматика ба бэшэгэй дүримүүдһээ эгээл хүнгэн мэдэсэнүүд оруулагданхай. 5-дахи классай һурагшад үгын фонетическэ бүридэлтэй, зарим хэлэлгын хубинуудтай ба тэдэнэй шухала формонуудтай, мэдүүлэлэй тон юрэнхы янзануудтай, мэдүүлэлэй гэшүүдтэй, бэшэгэй дуримүүдтэй танилсаха болоно.

Һурагшадые үгын лексическэ удха шанартай, олон ондоо болон дүтэрхы удхатай үгэнүүдтэй практическаар танилсуулха. Һурагшад грамматикын болон бэшэгэй дүримүүдтэй танилсажа, хэлэ шудалан үзэлгэдэ хабаатай арга хэрэгсэлнүүдые түрэл түрэлөөрнь илгажа ба тэдэнээ зэргэсүүлэн хаража үзэхэ, тобшолол гаргаха шадабаритай болохо зэргэтэй.

5-класста үзэхэ программа дүрбэн бүлэгтэ хубаагдана: «Абяан ба үзэгүүд», «Лексикэ», «Үгын бүридэл», «Синтаксис».

АБЯАНУУД БА ҮЗЭГҮҮД. Энэ бүлэгэй гол шухала ойлгосонуудые һурагшад эхин класста ойлгожо абана. Табадахи класста бэшэгэй дүримүүд сооһоо гол шухалань түргэн ба удаан аялгануудые, дифтонгнууд, йотированна аялгануудые үгэ соо зүб хэрэглэжэ, бэшэжэ һуралга болоно. Эдэниие эхин класста ойлгуулбашье, табадахи класста бүри орёо шэнэ дүримүүдые хэрэглэжэ дабтаха, бэхижүүлхэ хэрэгтэй.

Энэ «Абяан ба үзэгүүд» гэһэн бүлэг соо хэлэгдэһэн арга хэрэгсэл ойлгуулхадаа, нютаг нютагай хэлэнэй диалектын илгаануудта тусгаар анхарал табигдажа, багша нютагай хэлэнэй онсо шэнжэнүүдые хараадаа абажа, абяан ба үзэгүүдые үгэ соо зүбөөр үгүүлжэ, бэшэжэ, һуралгада тусгаар упражнени саг үргэлжэ дүүргүүлхэ болоно. Олонхи үгэнүүд хэлэгдэһэндээ адляар бэшэгдэдэг ха юм. Гэбэшье зарим абяанууд үгүүлэгдээшэһээ ондоо үзэгөөр тэмдэглэгдэдэг бшуу. Программа соо үгые лексическэ ба грамматическа талаһаань хаража үзэхэ гэһэн эрилтэ табигдана. Лексикээр теоретическэ мэдээнүүдые ойлгуулха гэһэн асуудал табигданагүй, харин грамматикын ба орфографиин дүримүүдые үзэхэ зуураа гансал практическа упражненинуудые дүүргэхэ болоно.

Һурагшад үгэ гээшэ бодото байдалай элдэб юумэнүүдые харуулһан элдэб удхатай байдаг, мэдүүлэл соо, илангаяа холбоотой хэлэлгэ соо ороходоо, бүри шэнэ удхатай болодог, ондо ондоогоор үгүүлэгдэдэг, үгэнүүд дүтэрхы гү, али тад ондоо удхатай байжа болодог гэһэн ойлгосо абаха болоно.

Үгын бүридэл 5-дахи класста үзэгдэхэ. Тиихэдэ һуури ба залгалта тухай ойлгуулаад, тэдэниие бэшэхэ дүримүүдтэйнь танилсуулха. Үгын һуури соо тодо бэшэ түргэн аялгануудые, үгын һүүлдэ тодо бэшэ ээ, эй аялгануудые бэшэхэ дүримдэ анхарал табигдаха. Үгын үндэһэн ба суффикс тухай түрүүшын ойлгосо абаха болоно.

Хэлэлгын хубинууд тухай ойлгосонууд дохи классһаа эхилжэ үгтэнэ. Хэлэлгэ сооһоо хэн? юун? юу хэнэб? ямар? г.м. асуудалда харюусаһан үгэнүүдые оложо һуралга хадаа юумэ, шанар тэмдэг, үйлэ нэрлэһэн үгэнүүдтэй танилсуулна.

Тус класста хэлэлгын хубинуудай удхые хүсэд һайнаар ойлгоод, саашань тэдэнэйнгээ зарим шэнжэнүүдтэй танилсаха. Жэшээнь, юумэнэй нэрэнүүд хэлэлгэ соо ороходоо, бусад үгэнүүдтэй холболдохын тула элдэб залгалтануудые абадаг (зохилдол, падеж тухай дурдангүй) гэжэ практическа ойлгохо, нэгэнэй ба олоной тоодо байһан юумэнэй нэрэнүүдтэй танилсаха. Глаголой һуури ба залгалтануудтай танилсаха.

БЭШЭЛГЭДЭ ҺУРГАЛГА (Сэбэр бэшэлгэ)

Сагай үсөөн дээрэээ сэбэр бэшэлгээр хэгдэхэ хүдэлмэридэ тусхай хэшээл хараалагданагүй, тиимэһээ бэшэлгын хэшээл сооһоо сэбэр бэшэлгэдэ 8-10 минута сагые 5 -дахи классуудта неделидээ 2-3 дахин үгэжэ байбал таарамжатай.

Сэбэр бэшэлгые яажа, ямараар ябуулха тухай класс буридэ программаар хараалагдана.

Табадахи  классуудта сэбэр бэшэлгые, программын ёһоор бэшэгдэхэһээ гадна, мүн бэшэхэдэ бэрхэтэй ямар нэгэн үзэгүүдые гү, али тэдэнэй холболтонуудые бэшэжэ һуралга, бэшэмэл гү, али хэблэмэл текстһээ буулгажа бэшэлгэ, багшын уншалга доро бэшэлгэ, тоололго доро бэшэлгэ байжа болоно.

Эхин классуудай һурагшадай али бүхы бэшэлгэнь нягта сэбэр, эли тодо ба алдуугүй байха ёһотой.

Һурагшадай бэшэжэ һуралгын зорилго иимэ:

1)        абяае үзэгтэ «оршуулха» (фонетико-графическа бэшэлгэ тухай хэлэгдэнэ);

2. үзэг, үгэ, мэдүүлэл зүбөөр, эли тодоор бэшэхэ, номһоо, самбарһаа буулгажа бэшэхэ, багшын уншалга доро бэшэхэ, бэшэһэнээ шалгаад, гаргаһан алдуунуудаа заһаха;
3. хараһан, дуулаһан тухайгаа, өөрынгөө һанал бодолые найруулан бэшэжэ һуралга - эдэ болоно. Дээрэ дурдагдаһан шадабари ба дүршэлнүүд бага багаар жэлэй туршада бэелүүлэгдэхэ.

һурагшадай  шадабаринууд

Шухала шадабаритай ба дадалтай болголго

          Табадахи класс дүүргэхэдээ, ћурагшад иимэнүүд шадабаритай, дадалтай болохо ёћотой гэбэл:үгэнүүдые абяануудаарнь, үгэнүүдые бүридэлєєрнь, мэдүүлэлнүүдые байгуулгаарнь шүүмжэлхэ. Ћурагшад простой болон сложно мэдүүлэлнүүдые зохёожо шадаха, үгэнүүдэй бэшэгэй дүрим мэдэхэ, тэдэниие үндэћэлэн хэлэжэ шадаха ба зүбөөр бэшэдэг болохо ёћотой.

      Буряад хэлээр шадабари (предметные результаты):  

- аялгануудай нугарал тухай ойлгосотой болохо;

- ии - ы, ээ- эй аялган үзэгүүдэй бэшэлгэ тухай мэдэхэ;

- үгын анхан һуурида б, л, м, р хашалгануудай удаа тодо бэшэ аялганай бэшэгдэхэ тухай;

-үгэнүүдэй бии бололго тухай, үгын бүридэл тухай суффикс, залгалта, анхан һуури, гараһан һуури;

- зөөлэн һууритай абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй аялган үзэг бэшэхэ тухай;

- юумэнэй нэрын падежнуудые ба тэдэнэй удха, үүргэ мэдэхэ;

- дахуул үгын үүргэ, тэрэнэй бэшэлгэ мэдэхэ;

- тэмдэгэй нэрын мэдүүлэл соо дүүргэдэг үүргэ тухай;

- үйлэ үгын мэдүүлэл соо дүүргэдэг үүргэ тухай

- үйлэ үгын түхэлэй бии болоходо аялгануудые бэшэхэ тухай;

- үйлэ үгын сагууд: (мүнөө, үнгэрһэн, ерээдүй), тэдэнэй хэлэлгэ соохи үүргэ тухай;

- хуряангы ба дэлгэрэнгы мэдүүлэлнүүд тухай;

- мэдүүлэлэй юрын гэшүд тухай;

- бодомжолһон түхэлтэй текст тухай;

- фразеологимууд, омонимууд тухай;

- хэрэгэй саарһа, бэшэг бэшэхэ тухай.

  Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүүнгүүд (личностные результаты):

- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ;

- оршон тойронхи байгаалиин, тиихэдэ хажуудахи хүнүүдэйнгээ байдал ойлгохо, тэдээндэ өөрынгөө хандаса, хүнүүдые  

  дэмжэһэнээ, тэдээндэ туһалһанаа түрэл хэлэн дээрээ харуулха;

- өөрынгөө хэлэ уран, баян, тодо, сэбэр болгохоёо оролдохо;

- тоонтодоо, түрэл орондоо дуратай байһанаа, өөрынгөө хандаса харуулха;

- уншаха, харилсаха дуратай байха;

- бэшэхэ шадабаритай байха, буулгажа бэшэхэ, шагнажа абаад бэшэхэ, өөрөө зохёон бэшэхэ;

- өөрынгөө сэдьхэлэй байдал тухай, тиихэдэ үзэһэн юумэнууд тухайгаа бэшэжэ (эссе жанрын түхэлөөр) харуулха;

- түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй байха;

- өөрынгөө хэһэн ажал сэгнэжэ шадаха.

Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

- өөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха;

- багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнэ асуудал яажа шиидхэхэ тухайгаа хөөрэлдэн, тусхай түсэб табиха;

- өөрынгөө хэжэ байһан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха, зэргэсуулхэ, тиин өөрынгөө

   ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;

- өөрынгөө, ондоо хүнүүдэй, классайнгаа ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр зэргэ шадабаритай болобобиб гэжэ элирүүлжэ һураха,

   критеринүүдые зохёохо;

Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):

- текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза (виды информации) ойлгохо; юун тухай хэлэгдэнэб, удхань амар бэ, идейнь ямар бэ?

- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;

- ондо ондоо түхэлтэй текстнууд (текст, схема, таблица, зураг) сооһоо өөртөө мэдээсэл олохо;

- үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һөөргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгөөр

   хэлэхэ;

- анализ, синтез хэхэ;

- шалтагаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохёон тогтоохо;

- бодомжолхо.

Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):

- хэлэлгып зорилгоһөө дулдыдуулан өөрынгөө һанал бодол амин ба бэшэгэй хэлэн дээрэ харуулха;

- хэлэхэ, харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, хэрэгтэй сагта монолог үг, али диалог хэрэглэжэ шадаха;

- өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;

- хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха;

- ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал бодолдо ерэхэ;

- асуудалнуудье табиха.

          Табадахи класс дүүргэхэдээ, ћурагшад иимэнүүд шадабаритай, дадалтай болохо ёћотой гэбэл:үгэнүүдые абяануудаарнь, үгэнүүдые бүридэлєєрнь, мэдүүлэлнүүдые байгуулгаарнь шүүмжэлхэ. Ћурагшад простой болон сложно мэдүүлэлнүүдые зохёожо шадаха, үгэнүүдэй бэшэгэй дүрим мэдэхэ, тэдэниие үндэћэлэн хэлэжэ шадаха ба зүбөөр бэшэдэг болохо ёћотой.

Программын бүридэл

V класс

1. Эхин классуудта үзэhэнөө дабталга.

2. Хэлэн тухай тобшо ойлгосо.

3. Фонетикэ, графика, орфоэпи, бэшэгэй дүрим.

4. Лексикологи.

5. Үгын бүридэл ба үгын бии бололго.

6. Синтаксис, хоолойн аялга ба сэглэлтын тэмдэгүүд.

7. Дабталга.

8. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

         Дээрэ хэлэгдэhэн стандартын болон шэнэлэгдэhэн программануудай үндэhөөр 5-дахи класста хэрэглэгдэхэ, үзэгдэхэ  программа зохёогдоо.

         Туд программа  шэнэ стандартын ба программануудай эрилтын үндэhөөр зохёогдоо.           Энэ программа  соо буряад арадай соёл, болбосорол, түүхэ, абари зан, ёhо заншал гэхэ мэтэ ойлгосонууд багаханаар оруулагданхай.

1. Буряад хэлэнэй грамматика сомороор, хуряангыгаар үгтэнхэй. Жэшээлхэдэ: морфологи ганса 6-дахи класста үзэхэ, синтаксис 7-8-дахи классуудта үзэхэ.
2. Бэшэгэй дyримүүд тобшоор, богонёор үгтэжэ, тэдээндэ тааруулан, мэдүүлэлнүүд гол түлэб уран зохёол болон арадай аман зохёолhоо абтаа.
3. Энэ шэнэ ном соо темэ бүхэнэй удаа упражненинүүд , даабаринууд дурадхагдана.  

1. Хэлэн тухай ойлгосо – 1 час
2. Эхин классуудта үзэhэнөө дабталга ба үргэдхэлгэ – 3 час
3. Фонетикэ, графика, орфоэпи, бэшэгэй дүрим – 17 час
4. Лексикэ – 19 час
5. Үгын  бүридэл ба үгын бии бололго – 8 час
6. Синтаксис, интонаци ба сэглэлтын тэмдэгүүд – 11 час
7. Жэл соо үзэhэнөө дабталга – 2 час

   Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ – 3

Шалгалтын хүдэлмэри - 4

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ Текст ба тэрэнэй хубинууд тухай ойлгосо үгэхэ. Текстын хубинуудай лексическэ аргаар холболдолго. Юрын түсэб. Темэ (ехэшэг ба багашаг) болон тэрэнэй гол бодол. Хэлэлгын найруулга тухай ойлгосо. Яряанай хэлэнэй ба уран зохёолой хэлэнэй найруулга тухай юрэнхы мэдээн. Юрэ хөөрэлгэ, зураглал ба бодомжололго тухай юрэнхы ойлгосо.

Үзэжэ байһан литературна зохёолоор, диафильм ба кинофильмын, радио болон теле-дамжуулгын удхаар юрэ хєєрэһэн удхатай дэлгэрэнгы изложени зохёолго ба бэшэлгэ.

Өөрынгөө ябадалда болоһон ямар нэгэн ушарал тухай, мүн зураг хаража, сочинени бэшэлгэ (жэшээнь: “Зунай амаралтын нэгэ үдэр”, “Манай экскурси” г.м.).

        Юрэ хєєрэћэн текстын ямар нэгэ хубидань хуряангы изложени бэшэлгэ.

        Ямар нэгэ юумые гү, али амитаниие тодорхойлон бэшэћэн юрэ хєєрэћэн текстээр дэлгэрэнгы изложени.

        Богонихон мэдүүлэлнүүдћээ бїридэћэн бишыхан рассказые ород хэлэнћээ буряад хэлэндэ оршуулга.

        Уншаћан рассказ, статья тухай ћанамжаяа хэлэжэ їгэлгэ. Уншаћан зохёолдо табигдаћан асуудалнуудта харюу бэшэлгэ.

        Уншаћан номой удхые тобшохоноор хєєрэжэ үгэлгэ. Ханын газетэдэ тэмдэглэл бэшэлгэ.

Нэгэдэмэл шалгалтын хүдэлмэри

Диктантhаа ба нэмэлтэ грамматическэ болон бэшэгэй дүримоор гү,али лексическэ даабариhаа бүридэhэн шалгалтын хүдэлмэридэ түд бүридэнь сэгнэhэн хоёр сэгнэлтэ табиха.

Нэмэлтэ даабари дүүргэhые иимээр сэгнэхэ:

«5» сэгнэлтэ-hурагшадай бүхы даабарияа дүүргэhэн байгаа hаань;

«4»- сэгнэлтэ –даабариин гурбанай хоёр хубиие зүбоор дүүргэhэн байгаа hаань;

«3»- сэгнэлтэ даабариин хахадые зүбоор дүүргэhэн хүдэлмэриин түлоо;

«2»- сэгнэлтэ даабариин гурбанай нэгэ хуби зүбоор дүүргэжэ шадаагүй гү,али даабари дүүргэжэ шадаагүй гү,али даабари дүүргэжэ шадаагүй байгаа hаань табиха.

Найруулга сэгнэлгэ

Найруулга бэшүүлхэ текст hургалгын, болбосоролой, хүмүүжүүлгын зорилго хангаhан, удхынгаа ба үгэ хэлэнэйнгээ талаар hурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёhотой.

Һурагшадай найруулгада хоёр сэгнэлтэ табиха.Тэдэнэй бэшэhэн найруулга сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ хараадаа абаха:

-hурагшын хэр зэргэ текстын гол удха ойлгоhые;

-текстын удха хэр зэргээр дамжуулааб;

-найруулгын удаа дара ба холбоое;

-үгэ шэлэн абаhые , мэдүүлэл зүбоор зохёоhые, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холбоо болон гүрим, олон янзын мэдүүлэл хэрэглэhэниие, сэхэ болон ооршэлэн хэлэлгэ тааруулан зохёоhые;

-найруулгын стилистичекэ hайн талые (үгэ, мэдүүлэлэй олон янза, хэлэнэй баялиг зүбоор хэрэглэлгэ);

-бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгтэ гаргаhан алдуу

Зохёолго, найруулга сэгнэхэдээ, хоёр сэгнэлтэ табиха:

1)удхын болон хэлэлгын түлөө;

2) зүб бэшэлгын түлөө

Буряад хэлээр hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ эрилтэ

hурагшадай аман харюу сэгнэлтэ

         Грамматикаар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирүүлхэ аргын нэгэн хадаа аман асуудал болоно.

         Тусхай темээр hурагшын аман харюу холбоо удхатай мэдээсэл боложо, грамматика хэр зэргэ тодорхойгоор мэдэдэг, ойлгодог байhыень элирүүлнэ.

          Һурагшын аман харюу удаа дараалан hубариhан байха ёhотой.

          Һурагшадай аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ юумэндэ анхаралаа хандуулха:

     - харюунь зүб, дүүрэн гү;

     - үзэhэн материала хэр зэргэ ойлгооб;

     - үгэ хэлэеэ хэр зэргэ найрулжа харюусааб;

     - мэдүүлэл hайнаар зохёожо, мэдүүлэл соо аялга (интонаци) зүб табижа, үгэ зyбөөр хэрэглэжэ, грамматическа шүүлбэри хэжэ шадана гү;

      - hурагшын зохёоhон мэдүүлэлэй стиль зүб гү.

            Аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ баримталха:

     «5» сэгнэлтэ хэрбээ hурагшын шудалан үзэhэн материалаа хүсэд дүүрэнээр мэдэхэ, тодорхой hайнаар найруулжа, хэлэн тухай ойлгосодо зүб тодорхойлго  үгэжэ, hанамжаяа үндэhэ баримтатай болгожо, өөрынгөө зохёоhон жэшээ харуулжа, материалай удаа дараае алдангүй, литературна хэлээр, эли тодоор дамжуулжа шадаха байхадань;

     «4» сэгнэлтэ хэрбээ hурагшын харюу «5» гэhэн сэгнэлтэдэ табигдадаг эрилтэ хангамаар аад, зүгөөр 1-3 алдуутай, багшын ажаглаhанай хойно, тэрэнээ өөрөө заhажа, найруулан хэлэхэдээ, удаа дараагай ба хэлэнэй 1-3 алдуу гаргаhан байхадань;

     «3» сэгнэлтэ хэрбээ hурагша тус темын гол зүйл мэдэхэ ба ойлгохо байhанаа харуулжа, материалаа дутуу найруулhан, ойлгосо тодорхойлгодо гү, али дүрим дутуу мэдэхэ, hанамжаяа үндэhэ баримтатай болгожо, өөрөө жэшээ үгэжэ шадаагүй, материал найруулхадаа удаа дарааень эбдэhэн, хэлэнэй талаар алдуу гаргаhан байхадань;

     «2» сэгнэлтэ хэрбээ hурагша үзэhэн материалаа ехэнхииень мэдэхэгүй, тодорхойлго ба дүрим хэлэхэдээ удхыень хазагайруулhан, материал ойлгожо ядангяар, гуримгүйгөөр найруулhан байхадань табиха.

          Диктант сэгнэлгэ

          Диктант бэшэлгэ хаадаа hурагшадые бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгүүдтэ, стильдэ, бэшэмэл хэлэлгэдэ hургаха арга зэбсэгэй нэгэн болоно. Диктант hурагшадай анхарал дээшэлүүлдэг, hанал бодолыень зүбөөр эмхидхэдэг, өөhэдыгөө шалгаха дүршэлтэй болгодог.  Диктант бэшүүлхын тула холбоотой текст хэрэглэбэл зохистой. Энэ текст мүнөө үеын литературна хэлэнэй эрилтэ баримталhан байха ёhотой.

                Диктантын текст класс класста таараhан, hурагшадай бэшэжэ шадахаар байха.

     Диктант бэшүүлхэ текстын юрэнхы хэмжээн:  5 класста – 70-80 үгэ;

              Словарна диктант хүндэ бэшэлгэтэй үгэ hурагшадай хэр зэргэ зүбөөр бэшэхэ шадаха болоhыень шалгадаг.

              Словарна  диктантын үгэнүүдэй тоо:

     5 класста – 10-15 үгэ;

               Словарна диктант сэгнэхэдээ, иимэ сэгнэлтэ табиха:

     «5» сэгнэлтэ алдуугүй диктантын түлөө;

     «4» сэгнэлтэ 2-3 алдуутай диктантын түлөө;

     «3» сэгнэлтэ 4-5 алдуутай диктантын түлөө;

     «2» сэгнэлтэ 6-hаа дээшэ алдуутай диктантын түлөө.

            Бүхы дээрээ бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтын тэмдэгээр ороhон дүрим 5 –дахи класста эдээнhээ олон бэшэ байха:

Найруулга (изложени) сэгнэлгэ

           Найруулга бэшүүлхэ текст hургалгын, болбосоролой, хүмүүжүүлгын зорилго хангаhан, удхынгаа ба үгэ хэлэнэйнгээ талаар hурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёhотой.

         5-дахи класста найруулга бэшүүлхэдээ, багашаг рассказ гү, али уран зохёол сооhоо богонихон зураглал үгэдэг. Найруулгын текстын удха ойлгосотой бэшэгдэhэн, авторай тайлбарилгатай, зохёолой геройн hанал бодол, тэрэнэй сэдьхэл элеэр харуулагдаhан байха ёhотой.

          5-дахи классудта бэшүүлхэ текст адлирхуу байхадаа болохо. Мүн багахан характеристикэ, дэлгэрэнгыгээр зураглаhан уран зохёолой хэhэг үгэхэдэ болохо. Хэhэг гол түлэб юрэ хөөрэhэн байха зэргэтэй.

          Найруулга бэшэхэ тектын хэмжээ:

     5 класста – 90-100 үгэ;

          Шалгалтын найруулгын текст багша хоёр дахин эли тодоор, яаралгүйгөөр уншаха ёhотой.  

         Мүнөө үедэ шабинарай бэе махабад бэхижүүлхэ, элүүр энхые сахиха тухай асуудал гол асуудал болоод байна. Тиимэһээ энэ һуралсалай программаар үзэгдэхэ материал  үхибүүдэй ухаан бодол болон наһандань таарамжатайгаар зохёогдонхой.

           Энэ тайлбари бэшэг соо үгтэhэн дурадхалнуудта багша творческо хандажа, hурагшадайнгаа наhа, бэлэдхэл, мэдэсэ, шадабари хараадаа ябан ажаллаха.  Сээжэлдэхэ зохёолнууд класс бүхэндэ багшын үзэмжөөр үгтэхэ  гэжэ хараалагдана.

            Буряад хэлэнэй, тэрэниие шэнжэлдэг эрдэм ухаанай хүгжэлтые хараадаа абан, Россин эрдэм hуралсалай түсэбые (учебный план) баримталан, мүнөө үедэ хэрэглэгдэдэг программын үндэhөөр «Буряад хэлэнэй» стандартда тааруулан, программа зохёогдобо. Буряад хэлэ үзэлгэдэ 6 класста эрдэм hуралсалай түсэбѳѳр неделидэ 2 час үгтэнэ. 2017-2018 hуралсалай жэлдэ бүхыдээ 70 час болохо.  

          Тус программа 1 жэлдэ зохёогдоо. Багша программын «Каледарна – тематическа түсэблэлгэ»  хубилгаха эрхэтэй.

Жэлэй hүүлдэ шалгалта

1. Диктант

                                        Зунай үглөөгүүр

Зулгы һайхан зунай нэгэ үглөөгүүр хүбүүхэнэй нойрһоо һэрихэдэ, һэеы гэрэйнь нээлгэтэй үүдээр наранай элшэ туяа нааршаан шагаажа байба. Гэр соо хон-жэн, гансал газааһаа һүхын тос-тас байса сабшаха абяан дуулдана. Бурханай хайраар балшар наһанайнгаа баяр жаргалда умбажа ябаһан үрзэгэрхэн хүбүүн һуняажа эбһээлһээр газаашаа тэгүүлбэ. Огторгой сэлмэг, наран хурса гэрэлээр наадана...  Хүхы донгодоно, жэргэмэл жэргэнэ.(53 үгэ).

•        Аялгануудай илгаа. Удаан ба түргэн аялганууд. Дифтонгнууд.

Самбарта: һэеы, хон- жэн.

Үгын удха: умбажа, балшар, тэгүүлбэ.

2. Даабари: Олоной тоогой залгалтануудые нэмэхэ.        

    Багша        +        -нар        γхэр        +        ….

    Город        +           …        Туг        +        ….

    Мори        +          -д        Эгэшэ        +        ….

    Хонин        +           …        Аха        +        ….

    Нγхэр        +           …        Вождь        +        ….

      Ан        +                     …          Худа +        ….

    Лауреат        +           …        Билет        +        ….

     Аптека        +           …        Мандат +        ….

      Театр        +           …        Темэ        +        ….

                                 (18 γгэ)

Багшын хэрэглэхэ методическа литература

       Б.Б. Будаин, Б.Б. Гомбоев, С.Г. Будаин «Буряад хэлэн» 5-дахи класс Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.

      Б.Б. Лхасаранова, Л.Б. Будажапова, С.Д. Дондокова «Буряад хэлэн. Багшын дунда hуруулида үзэхэ ном», Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2015 он.

       Б.Д. Цыренов, Б.К. Ширапов, Б.Б. Шойнжонов «Һурагшадай заатагүй мэдэхэ үгэнүүдэй нѳѳсэ» (Минимум), Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2016 он.

      А.Б. Санжаева, Ж.Д. Намтаров, Д.Д. Базарова «Буряад хэлэнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд», Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2015 он.

          «Буряад хэлэн» электронный учебник бурятского языка.

Һурагшадай уншаха литература

       Б.Б. Будаин, Б.Б. Гомбоев, С.Г. Будаин «Буряад хэлэн» 5-дахи класс Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.

      Б.Б. Лхасаранова, Л.Б. Будажапова, С.Д. Дондокова «Буряад хэлэн. Багшын дунда hуруулида үзэхэ ном», Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2015 он.

       Б.Д. Цыренов, Б.К. Ширапов, Б.Б. Шойнжонов «Һурагшадай заатагүй мэдэхэ үгэнүүдэй нѳѳсэ» (Минимум), Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2016 он.

      А.Б. Санжаева, Ж.Д. Намтаров, Д.Д. Базарова «Буряад хэлэнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд», Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2015 он.

          «Буряад хэлэн» электронный учебник бурятского языка.

Министерство образования и науки Республки Бурятия

Управление образования МО «Тункинский район»

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Харбятская основная общеобразовательная школа им.В.Б.Саганова»

Рассмотрено:                           Согласовано:                              Утверждаю:

На заседании МО                    Зам.директора  по УВР               Директор школы

Протокол № _____                 __________Ю.Б.Таханова          __________С.Б.Доржеева

от «___» ___ 2018 г.                 «____» ____ 2018 г.                   приказ №___

                                                                                                         от   «___» ___ 2018 г.

Рабочая программа

Предмет: бурятская литература

Класс: 7

Составитель: Булутова Майя Александровна

Срок действия программы: 2018-2019 учебный год

с.Харбяты

2018 г.

Тайлбари бэшэг  

Мүнөө уедэ буряад хэлэ hургуулинуудта ороhон үхибүүд муу мэдэнэ гэбэл, алдуу болохогүй. Россин гүрэн засагай хуулиин ёhоор 1992 оной июниин 10-да «Буряад республикада ажаhуудаг арадуудай хэлэн тухай» гэhэн хуули манай Буряад гүрэндэ  баталагдаhан болобошье, эхэ хэлэнэй хүгжэлтэ хүшэрхэн байдалда оронхой. Энэ хуули соо буряад хэлэн ород хэлэнтэй адли эрхэтэй боложо, манай гүрэн дотор, арадуудай хуули хараадаа абагдажа, республикын эрдэм hуралсалай бүхы hургуулинуудта буряад хэлэ үзэхэ ёhотой болонхой.

Түрэл хэлэеэ мартаhан үхибүүдтэ буряад хэлэ шудалхаhаа гадна, республика дотор ажаhуудаг бухы яhатанда зааха эрилтэ гаранхай.

Буряад литератураар hурагшадые уран зохёолтой танилсуулха, тэдэниие шэнжэлэн анализ хүүлэжэ hургалга уншалгын методикодо тон орёо асуудалнуудай нэгэн болоно. Юуб гэхэдэ, уран зохёолой бүхы компонентнуудынь (идейнэ-тематическа үндэhэн, композици, хэрэглэгдэhэн уран арганууд) дундаа нягта холбоотой, бэе бэеhээ дулдыданги байдаг.

Уран зохёол шэнжэлэлгын зорилгонууд:

• Уран зохёолшын ажабайдалтай танилсуулга, тэрэнэй зохёохы замда hонирхол, зохёолнуудынь уншаха эрмэлзэл түрүүлхэ.
• Уран зохёол сэдьхэл зүрхөөрөө (эмоциональна) хадуун абалгада  бэлэдхэл ябуулха.
• Уран зохёолой удха ойлгон абахадань hаад ушаруулха үгэнүүдэй, уран найруулгануудай лексическэ удха шанар тайлбарилха (илангаяа онсо нютаг хэлэнүүдэй үгэнүүдые).

Уран зохёолой удха анализ хэлгын гол шэглэлнүүд:

1. зохёолой тодорхой удха элирүүлгэ (үйлын хүгжэлтэ, сюжет);
2. уран зохёолой композици дээрэ хүдэлэлгэ;
3. хабаадагша нюурнуудай абари зан, аяг ааша элирүүлгэ,
4. зохёолой гол удха элирүүлгэ.

Уран зохёолой анализ хэдэн янзаар хэжэ болохо. Тэдэнииень тус тустань хаража үзэе:

Стилистическэ анализ. Уран зохёолдоо автор хэлэнэй ямар арганууые хэрэглээб гэжэ элирүүлгын анализ. Зохёол соо хэлэгдэhэн художественно образые зураглан харуулhан үгэнүүдые контекст соонь элирүүлхэ аргагүй шухала, юундэб гэхэдэ, үгэ олон удхатайгаар хэрэглэгдэhэн байжа болохо.

Проблемнэ анализ. Проблемнэ асуудалнууд художественно текстын тодорхой элементнүүдые зохёолой удхатай холбоно. Проблемнэ асуудал проблемнэ ситуацида болгохо гэбэл зүрилдөөндэ анхарха, олон янзын харюунуудые зэргэсүүлхэ хэрэгтэй.

Уйлын хугжэлтын анализ. Зохёолой сюжет болон тэрэнэй элементнүүд (эпизод, бүлэг г.м.) дээрэ хүдэлмэри болоно.

hурагшадай уран зохёолой узэлгын хэшээлдэ олон тоото дадалтай, шадабаритай

болохын тула багша эрилтэнүүдые табижа хүдэлнэ.

Һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд.

Һурагшад 7-дохи класс дүүргэхэдээ иимэнүүд шадабаритай болон дадалтай болохоһоо гадна, һураха арга боломжотой болоно.  

Предметнэ дүнгүүдынь гэхэдэ:

− уран зохеолшын зохеол соогоо бэшэhэн уран зураглалые хѳѳрэжэ;

 − уран зохеолшын зураглаhан зурагые ухаан бодолдоо, сэдьхэлдээ бии болгожо;  

− үзэжэ байhан зохеолой гол шухала үйлэнүүдые (эпизодуудые), үйлэдэгшэ нюурай хэлэhэн үгэ, хэрэг г.м. бусад олон юрын үйлэнүүдhээ илгажа;  

− зохеол соохи үйлэнүүдэй болоhон шалтагааниие, сагые, тэрэнэй хойшолонгые элирүүлжэ;  

− үзэжэ байhан зохеолой геройнууд тухай, тэдэндэ авторай ямараар хандажа байhые хараадаа абан, hурагша бэшэмэл ѳѳрын бодомжолго зохеожо;

 − Уран зохёолой сэдэб ойлгожо, уншаһан текстынгээ гол удха хѳѳрэжэ;  

− Текст соохи уран аргануудые оложо;  

− Уншаһан зохёолойнгоо жанр элирүүлжэ шадаха.

Һурагшадай метапредметнэ дүнгүүдынь иимэ байха жэшээтэй:

  − шухала хэрэгтэй мэдээсэлнүүдые бэдэржэ, компьютер болон интернедэй хүсѳѳр мэдээнүүдые оложо, хэрэглэжэ шадаха;  

− шүүмжэлэл, шэнжэлэл хэжэ, дутаг дундануудые элирүүлжэ; хэһэн ажалдаа арга боломжонуудые тааруулжа, шалгалта, сэгнэлтэ үгэжэ шадаха; юумые сасуулжа, тааруулжа, шалтаг хойшолоной холбоо байгуулжа, бодолоо удаа дараалуулан һубарюулжа шадаха;  

− монологическа хэлэлгэ hайнаар хэрэглэжэ, ѳѳрынгѳѳ hанамжа ойлгосотойгоор хэлэжэ, тэрэнээ ойлгуулжа, баримталжа, хамгаалжа шадаха.

 Мүнөө  үеын федеральна һуралсалай стандартын ёһоор үхибүүд  иимэ личностнэ дүнгүүдые харуулха еһотой:  

− буряад хэлэеэ буряад арадай үндэһэн-болбосоролой нангин баялиг гэжэ ойлгохо;

 − түрэл хэлэндээ дуратайгаар, хүндэтэйгѳѳр хүмүүжэхэ;  

− хэлэнэй баялигые ѳѳрынгѳѳ хэлэлгэдэ хэрэглэжэ,бодожо байһан бодолоо тэрэнэй хүсѳѳр хэлэжэ шадаха.  

Коммуникативна УУД:

 − бэе бэеэ шагнажа, дуулажа шадаха; хэлэнэй аргануудые хэлэлгэдээ хэрэглэжэ, ѳѳрынгѳѳ хараа бодол хэлэжэ шадаха;  

− бэшэг дээрэ, аман хэлэлгээрээ хэрэгтэй мэдээсэл дамжуулжа шадаха;

 − асуулта хэжэ, хүнэй һанал бодол ба ѳѳрынгѳѳ һанамжа хэлэжэ шадаха;

 − хэжэ байһан юумэнэйнгээ зорилгонуудые, хамта дүүргэхэ ажалайнгаа түсэбүүдые, яажа тэрээнээ дүүргэхые элирхэйлжэ шадаха;  

− олоһон мэдэсээрээ нүгѳѳдэтэеэ хубаалдажа, үрэ дүнтэй бодол абаха;  − бэе бэеэ хүндэлжэ, нүгѳѳдэдѳѳ анхаралтайгаар хандаха.  

Регулятивна УУД:  

− олоһон мэдэсэһээн уламжалан, үшѳѳ мэдэхэгүй юумэн тушаагаа зорилго табиха;

 − түсэблэлгэ, удаа дараалуулан хоорондын зорилгонуудые табижа, ямар дүндэ ерэхэеэ уридшалан мэдэхэ;

 − сэгнэлтэ хэхэдээ, юу ойлгоһоноо, үшѳѳ юу ойлгожо абахабиб, хэр зэргэ шанартайгаар ойлгообиб гэжэ, хэһэн ажалаа сэгнэжэ шадаха;

 − эрмэлзэл зоригоо суглуулжа, бэрхэшээлнүүдые дабажа шадаха.

2. hуралсалай-тематическа тусэб