3.9. Обобщение и распространение педагогического опыта в рамках курсов повышения квалификации: открытые уроки, мастер-классы, внеклассные мероприятия.

Тыва Республиканыӊ Барыын-Хемчик кожуунунуӊ Муниципалдыг Бюджеттиг

Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

О. Сувакпит «Аът чарыжы»

(5 класс)

Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык  ортумак школазының

1-ги категорияның тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2016

Кичээлдиӊ темазы: О. Сувакпит «Аът чарыжы».

Кичээлдиӊ сорулгазы: 

1. Эрткен кичээлге өөреникчилерниӊ номчуп турганы чогаалдыӊ сөзүглелиниң дылында эпитеттерни кайы хире хандыр сайгарып билип алганын хынавышаан, ында ийи эжишкиге тургускан синквейнни өөреникчилерге номчуттурар, түңнелден үндүртүр. Чаа өөренири чогаалдың маадырларының овур-хевирин проект дузазы-биле илереттирип тургаш ыяк сактып алыр кылдыр билиндирер.

2. «Тест», кол маадырга хамаарыштыр синквейн болгаш аът дугайында үлегер домактар дамчыштыр аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

3. «Эки аът – ээзин байыдар» деп үлегер домак дамчыштыр эр кижи ниитилелге ажыктыг кылдыр чурттаар ужурлуг, «Бодун хүндүлеп билир кижи өскелерни база хүндүлээр болур» деп угаадыглыг бодалдарга чедирип, эрткен үеже ээ көрнүп чоруурунга, шынчы, төлептиг, кижизиг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири: чаа тема тайылбыры.

Кичээлдиң дерилгези: компьютер, экран, үлегер сөстер, сюжеттиг чуруктар.

Кичээлдиң методтары: дилеп-тыварының, башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот ажылдары.

Кичээлдиң принциптери: эртемге дүүшкээниң, медерелдииниң, өөренип турар чүүлдерин хандыр шиңгээдип алырын негеп турар дидактиктиг, көргүзүглүүнүң, дес-дараалашкааның, теорияны практика-биле холбаарының.

Кичээлге ажыглаан технологиялар: кадык-камгалал (здоровьесберегающая), билиг сайзырадыр (развивающая), информационно-коммуникативная технология (ИКТ), личностно-ориентированный подход.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Чаа тема тайылбыры.

IV. Сула шимчээшкин.

V. Быжыглаашкын.

 VI. Кичээлди туңнээри (рефлексия).

VII. Онаалга бээри.

VIII. Түңнел демдектер салыры.

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. Организастыг кезээ. Алдай Таңдым сиртинден

                                      Аяс хүнүм үнүп келди.

                                      Амыргын-на Амыргын!

2. Катаптаашкын.

А) Карточкалар-биле ажыл (О. Саган-оолдуң «Эжишкилер» деп чогаалындан алган кыска үзүндүлерден эпитеттерни чанынче ушта бижиир).

Карточка № 1.

Карточка № 2.

Б) Синквейн-биле ажыл (өөреникчилерге номчуттургулапкаш, түңнелдерден боттарынга үндүртүр).

Синквейн № 1.

Синквейн № 2.

IV. Чаа тема тайылбыры.

А) Сюжеттиг чурук-биле ажыл (айтырыг-харыы):

1. Аът деп чүл, ооң ажык-дузазы бар бе?

2. Аът деп малды кандыг улус, чүге ону азыраар болур чүвел?

Б) Оюн «Аът чарыжы» (аът деп малдың өң-чүзүнүн сактып даңзылап бижиир).

В) Олег Өдербеевич Сувакпиттиң допчу-намдары-биле ажыл. 1926 чылдың май 9-та Чөөн-Хемчик районнуң Баян-Дугайга төрүттүнген. Чогаал ажылын 1942 чылда эгелээн. Поэзия болгаш проза жанрларынга ажылдап чораан. Баштайгы шүлүктериниң ному 1955 чылда «Өөрүшкүнүң ыры» деп ат-биле чырыкче үнген.  С. Михалков, А. Барто, Д. Джамбул дээш оон-даа өске орус чогаалчыларның шүлүктерин тыва дылче очулдуруп турган. Ооң шүлүктери 15 янзы дылдарже очулдурттунгулаан. Январь 7-ниң хүнү 2002 чылда О. Сувакпит чок апарган.

Г) Чогаалдыӊ сөзүглелин өөреникчилерге тус-тузунда номчуттургулаар. Номчаан үзүндү бүрүзүнден маадырларныӊ овур-хевирлерин проект хевиринге тодарадып үндүрер.

5. Сула шимчээшкин «Карактар». Карак - кол оорган болганда, өөреникчилерниӊ карактарын быжыглаар, карактарыныӊ хан эргилдезинге эки болур сула шимчээшкиннерден кылдырар:

1. 3, 5 секунда иштинде 3 катап карактарны чаза шийер;

2. Шийип алган карактарныӊ кырынга үш салааны каггаш, 1, 3 секунда иштинде 3 катап оожум идер;

3. 2 минута иштинде  карактарын чивеӊнедир.

6. Быжыглаашкын.

1. «Сагынгырлар» деп тест-биле ажыл (өөренири кошкак 3-3 өөреникчиге үлээр, каш деп демдек алганын өөреникчилер удур-дедир хынажыптар 6 балл – «5»; 4, 5 балл – «4»;  3 балл – «3»; 2 балл – «2»).

1. Чүгүрүк-Кара каш дугаарында халдып келгенил?

                   а) бир                  б) Ийи

2. Дагдан баткан дукпурту дег, чүгле доозуну бурулаар, дуюглары караңнаар, хартыга дег, кылыйтып бар чыткан аъттың адын сагын.

                 а) Чүгүрүк-Сарала                  б) Чүгүрүк-Кара

3. Шилги шивеңнедип олурган аъттың ээзиниң ады?

                  а) Кара-оол                          б) Эрес

4. Эрестиң аъдының бажын доза ээй берген оолдуң аъдының өңү?

                         а) кара                  б) бора

5. Суму кырында чок дээн чүгүрүк аъттыг, Ак-Туруг сумузундан ашак кымыл ол?

              а) ачазының өңнүү                  б) акызы

6. Чарыштың чүгүрүк аъттарын чүү деп ховунуң төнген бажыбедик тейжигешке чыскааганыл?

              а) Ак-Туруг                  б) Бора-Булак

2. Кол маадыр Эреске хамаарыштыр синквейн тургузар.

3. Аът дугайында үлегер домактар сактып бижиир.

«Эки аъттың бажын бедикке азар,

  Эки эштиң адын экиге чедирер».

«Ада өлзе-даа оглу артар,

  Аъды өлзе-даа эзери артар».

7. Кичээлди түӊнээри (рефлексия).

8. Бажыӊга онаалга. «Эки аът – ээзин байыдар» деп шинчилел ажылы кылыр. Өскен-төрээн суурунда азы кожуунунда кезээде шаңналдыг черлерден дүшпес чарыш аттары азырап чоруур ат-алдарлыг чылгычыларның долу ат-сывын биживишаан, ол аттарның мунукчуларын, кандыг шаңналдарны каш чылдарда ап турганын кыска дыңнадыг хевирлиг белеткээр.

9. Түӊнел демдектер салыры.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Калзан А.К. Тыва литература. – Кызыл – 1987.
2. Күжүгет М.А., Ооржак Л.Х., Чамзырын Е.Т., Шаалы А.С.. Төрээн чогаал 5 класс. - Кызыл – 2013.
3. Матпаадыр. - Кызыл – 1991.
4. Тыва литератураның антологиязы. – Кызыл – 1984.

ТР-ныӊ Барыын-Хемчик кожуунунуӊ Муниципалдыг Бюджеттиг

Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

М. Дуюнгар «Хлеб»

(6 класс)

                       Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык  ортумак школазының

                                                 1-ги категорияның тыва дыл болгаш чогаал башкызы

                                                                                            Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2016

Кичээлдиӊ темазы: М. Дуюнгар «Хлеб».

Кичээлдиӊ сорулгазы: 

1. Эрткен кичээлге өөреникчилерниӊ боттарыныӊ номчуп турганы чогаалдыӊ сөзүглелин кайы хире хандыр билип алганынга, кол чиге айтырыглар дузазы-биле маадырларын, чогаалдыӊ планын, темазын, микротемаларын, идеязын тодараттырып, кыска утказын, чогаалдыӊ дылын илереттирип тургаш ыяк сактып алыр кылдыр билиндирер.

2. Тыва оюн «Чинчи чажырары», «Проект», «Тараа – тодуг чуртталганыӊ херечизи» деп шинчилел ажылы, 8-ки класска өөренир К. Кудажыныӊ «Тараа» деп чогаалындан үзүндү, «Тест», «Кроссворд», «Синквейн» дузазы-биле аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

3. «Бак кижи балалыг, өртеӊ ыяш хөөлүг», «Эки келзе – салдынма, бак келзе – туттунма» деп үлегер домактар дамчыштыр кижи ниитилелге ажыктыг кылдыр чурттаар ужурлуг, «бодун хүндүлеп билир кижи өскелерни база хүндүлээр болур» деп угаадыглыг бодалдарга чедирип, эрткен үеже ээ көрнүп чоруурунга, шынчы, төлептиг, кижизиг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири: чаа тема тайылбыры.

Кичээлдиң дерилгези: компьютер, экран, үлегер сөстер, сюжеттиг чуруктар.

Кичээлдиң методтары: дилеп-тыварының, башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот ажылдары.

Кичээлдиң принциптери: эртемге дүүшкээниң, медерелдииниң, өөренип турар чүүлдерин хандыр шиңгээдип алырын негеп турар дидактиктиг, көргүзүглүүнүң, дес-дараалашкааның, теорияны практика-биле холбаарының.

Кичээлге ажыглаан технологиялар: кадык-камгалал (здоровьесберегающая), билиг сайзырадыр (развивающая), өөренмээн теманы мурнады өөредир (опережающая), информационно-коммуникативная технология (ИКТ), личностно-ориентированный подход.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Чаа тема тайылбыры.

IV.Сула шимчээшкин.

V. Быжыглаашкын.

 VI. Кичээлди туңнээри (рефлексия).

VII.Онаалга бээри.

Түңнел демдектер салыры.

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

2. Катаптаашкын.

Оюн «Чинчи чажырары».

Б) Чаа тема тайылбыры.

А) Барыын-Хемчик чурттуг чогаалчыларны кайы хире билирин айтырар. Чогаалчыларның долу ат-сывын, кайы суурга төрүттүнгенин ададып, сактып алырын угаадыр. Ук чогаалчыларның аразындан бөгүн кым деп чогаалчыга доктаарын база чүү деп чогаалын өөренирин чурук дузазы-биле айтырар.

Б) Чогаалдыӊ сөзүглелинден үзүндүлерни өөреникчилерге номчуттурар;

В) Геометриктиг фигураларның аттарын ададып тургаш кижиниң мага-бодунуң кезектерин шын ададыр. Номчаан үзүндү бүрүзүнден чогаалда киржип турар маадырларныӊ овур-хевирин проект хевиринге бижип тургаш тодарадып үндүрер.

Г) «Тараа – тодуг чуртталганыӊ херечизи» деп шинчилел ажылы (тарааларныӊ хевирлерин (арбай, чиӊге-тараа, ак-тараа), оларны далган кылдыр болбаазырадып алырынга херек  тыва эдилелдер аттарын тыва-орус дылда айтырар: деспи – корыто; согааш – ступа, ступка; бала – пест, пестик; дээрбе – мельница, мельничный; чалгый-паш – неглубокая чаша; челбииш – веер, опахало.).

Д) 8-ки класска өөренир К. Кудажыныӊ «Тараа» деп чогаалындан үзүндү-биле ажыл (чогаалда кол маадыр Суваңның овур-хевирин тодарадыр). Чогаалдыӊ сөзүглелинден үзүндү: «… Тараа! Амыдырал чүгле оон туттунуп турар деп чүвени Суваӊ кымдан-даа артык билир, бай-шинээлиг, мал-маганныг-даа болзуӊза, чүгле эът-биле амыдырап шыдавас сен. Суваӊ ышкаш хөй ажы-төлдүг, ядыы-ядамык кижилерниӊ көрнүр чүвези чаӊгыс-ла тараа. Байларга хөделдеп, алгы-кежин-даа эттеп бээрге, олар хооруп чи дээш, барба тараа уруп бээр эвес, өзеп чи дээш, хой тудуп бээр эвес, соп чи дээш, инек айтып бээр эвес. Суваӊ белен эвес аӊчы-даа болза, тайга-таӊдыда өре-ширелиг эвес, ооӊ-биле дугурушкан чугаа-сооттуг эвес дээш, орта улуг дыка ынанмас чораан. Ынчангаш ол кара дерин черге төп чорааш, чүгле тараа тарып, ажы-төлүн доруктуруп келген.»

Е) Үлегер домактар-биле ажыл: «Бак кижи балалыг,

                                             Өртеӊ ыяш хөөлүг»;

                                        «Эки келзе – салдынма,

                                                       Бак келзе – туттунма»

3. Сула шимчээшкин «Карактар». Карак - кол оорган болганда, өөреникчилерниӊ карактарын быжыглаар, карактарыныӊ хан эргилдезинге эки болур сула шимчээшкиннерден кылдырар:

1. 3, 5 секунда иштинде 3 катап карактарны чаза шийер;

2. Шийип алган карактарныӊ кырынга үш салааны каггаш, 1, 3 секунда иштинде 3 катап оожум идер;

3. 2 минута иштинде  карактарын чивеӊнедир.

4. Быжыглаашкын.

1. «Сагынгырлар» деп тест-биле ажыл (өөренири кошкак 3-3 өөреникчиге үлээр).
2.  «Тывынгырлар» деп кроссворд-биле ажыл (тест кылып турар өөреникчилерден аӊгыда шупту өөреникчилерге кроссвордту тыптырар боорда, айтырыгларын ийи одуругдан эки номчуур уругларны тургускаш номчуттурар).

Доора дургаар айтырыглар: 1. Байырныӊ даай-авазыныӊ ады кым ийик? (Билзек-кыс) 2. Суму даргазыныӊ адын тывыӊар! (Төмүр) 3. Байырныӊ өөрүнүӊ аразындан эӊ кыжырымак оол кымыл? (Кудус-оол) 4. Кол маадырныӊ ачазыныӊ ады? (Дойнур) 

Узун дургаар айтырыглар: 1. Байырныӊ авазыныӊ ады? (Өшкү-Саар) 2. Чогаалда шириин шырайлыг угбайныӊ адын сактыӊар! (Быжырыкчы) 3. Чогаалда аскак буттуг акыйныӊ ады? (Түлүш) 4. «… дайын хоозуралындан уштунуп, элээн хөнүй суг бээр болза, бо хлевивис моон-даа элбек, амданныг апаар…» деп кымныӊ чугаалаан сөстери-дир? (Ирей) 5. Байырга ак даш чигирлер тутсуп берип турган угбайныӊ ады кым ийик? (Өлчеймаа)

3. Хлебке хамаарыштыр синквейн тургузар.

Чүве ады (1) – Хлеб

Демдек аттары (2) – чаагай, амданныг

Кылыг сөзү (3) – үлей кезер, хумагалаар, хүндүлээр

Домак (4 сөстүг) – кедергей-ле сонуургап, камнап чиир

Чүве ады (синоними) – чем

5. Кичээлди түӊнээри (рефлексия).

6. Бажыӊга онаалга. «Дайынныӊ хлеви» деп презентация белеткээр.
7. Түӊнел демдектер салыры.

Муниципалдыг бюджеттиг ниити ѳѳредилге чери

«Тыва Республиканың Барыын-Хемчик кожуунунуң Барлык ортумак школазы»

______________________________________________________________________________

668043, Тыва Республика, Барыын-Хемчик кожуун, Барлык сууру, кудумчу Октябрьская 26

Тыва дыл болгаш чогаал

неделязының кежээзиниң темазы:

«Шагаа – чаңчыл болган

сүзүглелдиг байырлал»

Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык  ортумак школазының

1-ги категорияның тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2019

Сорулгазы: Тыва национал байырлал – Шагаа дугайында элээн делгемчидир тайылбырлап билиндирер; тыва дылга сонуургалын бедидип, ону хүндүлеп билиринге, эрте бурунгуларның арттырып каан чаагай чаңчылдарын, эгээртинмес культуразын катап диргизип, хүндүлээчел, эвилең-ээлдек, кенен сеткилдиг болурунга кижизидип, төрээн чер-чуртунга чоргаарланып, ооң төөгүзүн, бойдузун, кижилерин үнелеп билиринге, эки чырыткылыг сагыш-сеткил хөөннү боттарынга оттурарынга база ол ышкаш сагынгыр, тывынгыр чоруун тыва оюннар дамчыштыр сайзырадыр.

Неделя кежээзиниң чорудуу:

1-ги Башкарыкчы:

- Экии, уруглар! Бөгүн бо кайгамчыктыг буянныг өргээвиске тыва чоннуң байырлалы – Шагаага тураскааткан тыва дыл болгаш чогаал неделязының кежээзин эрттирерин чөпшээреп көрүңер. Бо кежээ чыглып келген башкыларга база өөреникчилерге кел чыдар кара өңнүг, суг олуттуг Улу чылы-биле ал-боттарыңарга каң дег быжыг кадыкшылды, өг-бүлеңерге үнген хүн дег чайыннанчак өөрүшкүнү, эш-өөрүңер-биле өшпес от дег найыралды, ажыл-ижиңерге чогаадыкчы чедиишкиннерни, аа сут дег аас-кежикти, ак орукту сеткилимниң ханызындан күзеп, йөрээп тур мен!

- Даштын кандыг хүн хүннеп тур, уруглар?

- Эр хейлер! Бир тээ аяс хүн болганда неделявыс кежээзин база омак-хөглүг эрттирээлиңер, уруглар.

2-ги башкарыкчының киирилде беседазы:

- Чүү-даа чүве эгелиг, төнчүлүг, кызыгаарлыг болгай. Ынчагаш кежээвистиң эгезин Шагаа байырлалының дугайында кыска медээлер-биле эгелеп алыр бис бе, уруглар? Кандыг-даа нация чон эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуур чаңчылдыг.

- Шагаа деп чул?

Шаандан тура бистиң ада-өгбелеривис адакталып турар Эрги чылды үдеп, Чаа чылды чалбарып уткуур байырлалды «Шагаа» деп адаар. Шагааны илередирге чаа чыл дээн сөс. Бо сөстер дээрге амыдырал-чуртталганың эгези азы чаа эгелеп чурттап болур, эки-эки күзелдер, чаа-чаа бодалдар төрүттүнер хүн дээни ол. Чаа чыл азы Шагаа 12 чыл болгаштың-на эки ээлчээн эрттирери-биле кээп турар.

Шагаа – кышты кызыгаарлап, үдеп, часты чалап оштаар үе, эргилде. Шагаада амылыг бүрүзүнүң назынынга бир хар неметтинип турар. Азы амылыг бүрүзү ол Шагаа хүнүнде төрүттүнген хүнүн азы хар немеп алганын демдеглеп турар.

1-ги башкарыкчының киирилде беседазы:

- Шагаа байырлалын эрттирип турганынын төөгүзүн билир силер бе?

Чингис-Хааннын үезинде Шагаа байырлалын күскү үеде демдеглеп эрттирип турган. Ол болза сентябрь 22-ниң хүнү болуп турар. Күскү хүн биле дүннүң деңнежи бээрин барымдаалап, байырлап турганнары ол.
        1267 чылда Чингис-Хаанның оглунуң оглу Хубилай-Хаан байырлалды февраль айже шилчиткен. Амгы үеде Шагаа байырлалының эртер хүнүн астрологтар, чурагачы лама-башкыларның санааны-биле ай календарын ёзугаар тодарадып ап турарлар.
        1920 чылдарда Тывага Шагаа байырлалын чүдүлге, хүрээ-хиит-биле холбашкан деп сылдаг-биле хораан. Ынчап кээрде бистиң ада-өгбелеривис 70 чыл иштинде Шагаа байырлалын эрттирбейн келгеннер-дир.
        Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң 1991 чылдың февраль 8-те үндүрген 104 дугаар доктаалы-биле Шагаа байырлалын тыва чоннуң национал байырлалы кылдыр доктааткан. Оон бээр-ле частың эге айында байырлап турарывыс бо.

2-ги башкарыкчының киирилде беседазы:

- Чаа чылды аңгы-аңгы чурттарда канчаар уткуп турарыл?

        Болгарияда чаа чыл эртенинде чоок кижилеринге, төрелдеринге, таныштарынга чедип, каастап каан кизил деп үнүштүң будуу-биле эгиннеринге дээскеш, байыр чедирер чаңчылдыг. Чүге ындыгыл дээрге, ол үнүштүң бүдүн чылда оңмас күжүн кижилерге дамчыдып берип турары ол.

        Данияга датчаннар өң-баазын чырыткылыг чараш оттарны (фейерверктерни) чазылдырып, саазындан кылган ракеталарны ужудуп, ырлап, танцылап, ойнап-хөглеп, баштактанчып тургаш уткуурлар. Байырлал столунга балыктан кылган чем албан турар.

        Испанияга чаа чылды тавакка 12 виноград салып алгаш уткуур. Кажан 12 шак хап эгелээрге, согуушкун санында-ла 1 виноградты чигеш, 12 согуушкунда 12 виноградты чип четтигиптер ужурлуг.

        Италияга чаа чылды уткуурда, 12 шак эгелээри билек, бажыңда бүгү-ле херек чок, бузук, тавыланчак саваларны, үрелик эт-херекселди үндүр октаар чаңчылдыг. Чүге ындыгыл дээрге, чаа чылда бүгү-ле эрги, багай чүүлдерден адырлып ап турары ол.

        Индияга чаа чылды демдеглеп эрттирип тургаш кандыг-даа кижи каржы-хажагай ажынып болбас. Ол чаңчыл ам-даа хевээр болуп турар.

        Көреяга чаа чылды уткаанының соонда, суурларының кудумчуларынга селгүүстээшкин болгаш херээжен улустуң аразынга сугже шураарының маргылдаазы болур.

        Японияга үе-дүптен бээр чаа чылдың дүнезинде хоорайларга, суурларга 108 катап хүрээ-дуган коңгаларын кагар. Коңганың үнүн амгы үеде радиога дамчыдып турар. 108 деп сан таварылга эвес. Японнарның санап турары-биле алырга, кижиде 6 дудуу, четпес чорук бар: харам, дерзии, мелегей, шиитпир чок, сиилең болгаш чазый. Коңга дагжаан санында-ла чоорту дудуу, четпес чоруктан арыгланыышкын чоруп турар. Кажан сөөлгү коңга эткен соонда удуур. Эртен даң бажында кудумчуга үнүп, хүннүң баштайгы херелдери-биле чаа чылды уткуур.

Ынчангаш, Шагаа-биле, чаа сагган аа сут дег арыг-чаагай – Шагның аазы-биле, башкылар, өөреникчилер амыргын-на авыралдыг болуңар!

1-ги башкарыкчы:

- Шаг-шаандан тура тывалар кижиниң адын онзалап көөр чораан. Чаш уруг төрүттүнерге тускай атты бээр. Кижиниң ады кижиниң боду дижир. Кижиниң мөзү-шынары, ынакшылы, чоргааралы, килеңи, буянныы ады-биле шуут холбашкан болур, ынчангаш тыва кижи хамыктың мурнунда арыг адын бодаар чаңчылдыг, ол болза ада-өгбениң чагыы болур. Мооң-биле класстарның бо темалыг кежээге дүүштүр чогаадып алган адын, кыйгырыын дыңнаптар бис бе чээ.

2-ги башкарыкчы:

- Кандыг-даа чоннуң алдар-адын, чуртун чогаалчылар төлээлеп чоруур. Чижээлээрге, тыва улустуң тоолдарында, чечен чугааларында, романнарында дүжүмет  кулак байларның, ай-хүн херелдиг алдын даңгыналарның овур-хевирин, мөзү-бүдүжүн «хээлиг көк торгу тоннуг, киш кежи бөрттүг болгаш хүрең чиңзелиг …» дээн ышкаш сөстер-биле каракка көстүп келир кылдыр чогаалчылар чуруп бижээн болгай. Бурунгу үелерде бижип чораан өлүм чок чогаалдар мөңге дириг, номчукчуларның сагыш-сеткилин хөлзедип чоруур. Ынчангаш шагаа хүнүнде кижи бүрүзү хептиң шиниин кедер, чемниң амданныын чиир, шайның изиин ижер болгай. Тыва кижиниң байы национал хевинде. Чараштанган-каастанган кадын кыстар, чалыы оолдарны чалап тур бис, кедээрлеңер (чоргааранчыг, көрүксенчиг тыва национал хевин шүлүктей аарак байлакшыдып алгап-мактаар).

1-ги башкарыкчы:

- Харлыг кыштың адак айы төнүп турда хамык чоннуң өөрүп-хөглеп байырлаары Шагаа келди. Ам Шагаавыска тураскааткан «Кымның чылы эң-не экил?» деп кыска сценажыткан көргүзүгден класстар аайы-биле чогаадыкчы кылдыр ойнап күүседиилиңер (класстарда чүү чылдыг уруглар бар болдур, чылынга таарыштыр кеттинип алгаш, чылын мактай аарак чогаадыкчы, тывынгыр кылдыр күүседир).

2-ги башкарыкчы:

- Чаңчыл ындыг, ужур ындыг чалыы салгал уламчылаал! Аалдарга үстүп алгаш, адаан-мөөрей кылыылыңар! Кайы аалдың уруглары тывызыкка кончуг эвес (класс бүрүзүнден 5 өөреникчи үнүп келгеш тывызыын тыптырарга, тыпкан класска кажык бээр).

1-ги башкарыкчы:

- Оюн - кижини, ылаңгыя, өзүп олурар аныяк кижилерни күш-ажылга кижизидер. Бир-тээ ук байырлал бүгү оюннарның үнер дөзү чүве болганда, бөгүн силер-биле «Аскак кадай» деп оюнну ойнап көрээлиңер.

2-ги башкарыкчы:

        - Дүжүп бербейн маргыжарда дүрген-чугаа, узун-тыныш кымда барыл?

(класс бүрүзүнден эң  дээре дээн дуржулгалыг чаңгыс- чаңгыс киржикчилер үнүп келир).

1-ги башкарыкчы:

        - Эр хей болдуңар, эмин эрттир солун болду. «Эң-не улуг мерген угаан – сөстүң бөдүүнүнде. Yлегер домактар болгаш угаадыглар кезээде кыска, ол хиреде бүдүн-бүдүн номнар ишти угаан-бодалдар, сагыш-сеткилдер сиңген болгулаар» - деп А.М. Горький үлегер домактарның өөредиглиг болгаш кижизидикчи ужур-дузазын үнелеп чугаалаан. Yлегер сөске кандыг силер, үлежиксеп олур-ла мен (класс бүрүзүнден чеже кижи үлегер сөс азы угаадыг  билир болдур, оларга кажыктарны үлээр).

2-ги башкарыкчы:

        - «Холу чокта, буду чокта

             Кончуг чараш чурук чуруур» деп тывызыкты кым тыптарыл? Эр хейлер, ам болза чалап уткуур чылывысты уран чурулга таварты мөөрейлежип көрээлиңер (класс бүрүзү эң дээре дээн чурукчузун бээр чалап алгаш, караан дуй шарааш самбырага көрбейн турда чуруттурар).

1-ги башкарыкчы:

- Билбези чок эрестииңер көргүстүңер, уруглар. Улустуң аас чогаалынга торулбас-ла-дыр силер. Сагыш-сеткилди ыр-биле ажыдар дээр болгай. Тыва улустуң ырлары тема талазы-биле байлак, оларда сеткил-хөөннүң янзы-бүрү аяннары ханызы-биле илерээн. Ынчангаш класстарның айлан куш дег ыраажы, өткүт үннүг өөреникчилерин бээр чалап ап көрээлиңер.

2-ги башкарыкчы:

- Неделявыстың кежээзи мооң-биле доступ тур, уруглар. Силер бүгүдеге бо кежээ ышкаш өөрүшкү-маңнайны күзеп, йөрээл сөстерим-биле доостум.

Довурак олуттуг сарыг хаван чылы

Шуптувуска ачы-буян, чараш-каасты

Каң дег быжыг кадыкшылды, чогумчаны

Шагның чаагай чырыткылыг эки хүнү –

Харам чокка элбээ-биле чаяар болзун!

Аарыг-хамчык, кара чүүлдер дөгерези

Аалывыс коданнарын тегербезин!

Олча-омак, маңнай-кежик бисти кагбайн,

Ойбайн чорзун! Сылдызывыс бедик болзун!

Чаштар болгаш чалыы, кырган күзелдери

Сагыш ышкаш чайынналдыр чогуп бүтсүн!

Шагның чаагай чырыткылыг эки хүнү –

Шагаа-биле! Амыргын-на! Шагаа-биле!