3. Продуктивность личного вклада педагогического работника в повышение качества образования.

Тыва республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы

Муниципалдыг Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

«Деңнелгелиг бөлүглел болгаш

аңаа биче сек салыры»

(7 класс)

Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң

Барлык  ортумак школазының

1-ги категорияның тыва дыл болгаш

 чогаал башкызы Сечек Айланмаа

Борбак-ооловна

Барлык – 2014

Кичээлдиң темазы: Деңнелгелиг бөлүглел болгаш аңаа биче сек салыры.

Кичээлдин сорулгазы:

        1. Деңнелгелиг бөлүглелдерниң уткаларын, шын бижилгезин база домакка ролюн тайылбырлап , херек кырында чижектер кырында бадыткап тургаш  тыва дыл талазы-биле билиин быжыглаар, улам ханыладыр.
        2. Өөреникчилерниң чугаазы тода, дорт, билдингир болурундан ангыда, чогаадыкчы бодалдарының төрүттүнеринге идигни бээр, сайзырадыр.        

        3. Өөреникчилерни хүндүлээчел, эвилең-ээлдек, сонуургак, хей-аъды бедик, найыралдыг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң дерилгези: компьютер, экран, тест, карточкалар, беш адыр сылдыстар.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Чаа тема тайылбыры.

IV. Сула шимчээшкиннер.

V. Быжыглаашкын.

VI. Онаалга бээри.

VII. Кичээлди туңнээри.

VIII. Түңнел демдектер салыры.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

1. Өөреникчилер-биле мендилежир.

2. Класста өөреникчилерниң база оларның ном-дептер, кыдырааш, демир-үжүктериниң четчезин хынаар.

3. Самбыраның кичээлге беленин көөр.

II. Катаптаашкын.

 Домак кежигүннеринге аас-биле сайгарар.

1. Кижиниң даштыкы хевир-дурзүзү ооң иштики культуразын тодаргай көргүзүп чоруур.

2. Бодун боду кижизидери кажан-даа орай эвес.

3. Мендилежири – найыралдың болгаш хүндүткелдиң демдээ-дир. (Ийна Аасамаа «Бодун канчаар ап чоруурул».)

Тест-биле ажыл (кыдыраашка бижип күүседир).

1. Домактың ийиги черге кежигүннери?

А) кол сос, сөглекчи            Б) немелде, тодарадылга, байдал

2. О.п немелде кандыг болурул?

А) дорт              Б) доора

3. Кымның? Чүнүң? деп айтырыгга харыылаттынар домак кежигүнү?

А) немелде               Б) тодарадылга

4. Тодарадылганың чуве ады-биле илереттинген тускай хевири?

А) чугула кежигүн            Б) капсырылга

5. Канчаар деп айтырыгга харыылаттынар байдалдың хевири?

А) үениң             Б) кылдыныг аргазының

6. Дуңмам өөрээнинден тура халыды. Домакта чүнүң байдалын көргүскенил?

А) сорулганың           Б) чылдагаанның

7. Байдал каш бөлүктүгүл?

А) 3            Б) 5

III. Чаа тема тайылбыры:

1. дег, ышкаш чергелиг эдеринчилер.

2. –зыг, -зиг, -зуг, -зуг деп кожумактар.

Айтырыы – канчаар?

Домак кежигүнү – кылдыныг аргазының байдалы.

Бижик демдээ – биче сек. Чижээ: Кожайның кадайы оолче-даа көрүнмейн, белинде бир барба тараа баглап каан чуве дег, арай боорда турган. (Степан Сарыг-оол «Ол-ла Маскажык».)

Биче сек: салыр – 1. кылдыныг аргазынын байдалы.

                салбас – 1. тодарадылга;

                               2. сөглекчи.

Чижээ: Ах, Тенек-Доругну бодап кээрге, ооң күчүтен бедик дурт-сынын, хартыга дег казыргаланчак дүрген маңын сакты кааптарга, сүрээденчии-даа аажок! Сундуй-оол черни-даа, дээрни-даа көөрге, дүдүскектиг көк чүве кылдыр холужа берген ышкаш апарган. (Монгуш Эргеп «Оглаа Доруг».)

IV. Сула шимчээшкиннер. Деңнелгелиг бөлүглел адаар болзумза, баштарын «ийе» деп согаңнатпышаан холдарын часкаар, а бир эвес быжыг сөс каттыжыышкыны адаар болзумза баштарын «чок» деп согаңнадыр. Чижээ: хоочун өңнүктер дег; бажы каткан;  челээш ышкаш; чыткан хой тургуспас; чөрүү бызаа ышкаш.

V. Быжыглаашкын.

1. Сөс каттыжыышкыннарын тывар (самбырага бижип күүседир). Чижээ: Тенек-Доругнуң ээзи Карнай ашак, Саян сынының сыыны дег, хачыланып турар узун кулактарлыг, чазадак-шилгедеги шыдыраа аъды ышкаш чүгүрүк доруун чедип алгаш, муңгаргайы сүргей, чугаа-соот-даа чок базып турган. Тенек-Доруг ышкаш кожууннуң база бир чок дээн аъдын чарышка мунуп деп чуве кижиге алдар болгаш улуг харыысалга. Оолдуң хей-аъды болгаш дидим чоруу аажок хайныккан, сактырга, тоолда чуве дег, чугурук доруун мунупкан, дээр хиндиинде киискидип турганзыг-даа. (Монгуш Эргеп «Оглаа-Доруг».)

2. Домак кежигүннеринге сайгарар (кыдыраашка бижип күүседир). Чижээ:  Карточка - № 1. Ээзинче, Казар биле Эгер ышкаш, огланып халывас.

Карточка - № 2. Ол маңнап олурган аайы-биле бурунгаар тырыкыланып барып ушкаш, октаан даш дег, кезек чуглу берген.

Карточка - № 3. Ээзи олче боозун база катап шыгаап келген ышкаш болган. (Эдуард Донгак «Мөңге ыр».)

3. Төрээн чогаал-биле деңнээр (харыылаан өөреникчиге беш адыр сылдыс бээр): - ээтпек ай дег;

          - оттук ышкаш;

          - эштип чоруур кастар ышкаш;

          - чараш холге адааргаан дег. (Юрий Кюнзегеш «Сиген шөлүнде».)

        Ук деңнелгелиг бөлүглелдер чогаалда чүү деп уран-чечен арга болу бээрил? Ол уран-чечен арганың тодарадыын  чугаалаар. Өске номчаан чогаалдарындан чижектерден сактып чугаалаңар.

VI. Онаалга бээри. Мергежилге 124, 125 (арын 219).

VII. Кичээлди туңнээри.

Айтырыг-харыы (харыылаан өөреникчиге беш адыр сылдыс бээр).

1. Бөгүн чуу деп теманы өөрендивис?

2. Деңнелгелиг бөлүглел деп чүл?

3. Деңнелгелиг бөлүглелдерге биче секти салыр, салбас таварылгаларын чугаалаар. Чижектер-биле бадыткаар.

VIII. Түңнел демдектер салыры.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Аасамаа И.Т. Бодун канчаар ап чоруурул. – Кызыл, 1990.
2. Монгуш Д.А., Доржу К.Б. Тыва дыл. 6-7 класс. – Кызыл, 2001.
3. Монгуш К-Л.Б. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары. - Кызыл, 1994.
4. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – Москва, 2003.
5. Ондар Б.К. Топонимический словарь Тувы. – Абакан, 2004.
6. Оргу К.Х., Куулар Н.Ш. Төрээн чогаал. 6 класс. – Кызыл, 2002.
7. Сат Ш.Ч. Амгы тыва литературлуг дыл. Синтаксис. – Кызыл, 1983.
8. Сат Ш.Ч., Биче-оол М.Д…. Тыва дыл. Башкы училищезиниң сургуулдарынга болгаш эге класстар башкыларынга өөредилге ному.  - Кызыл, 1993.
9. Сат Ш.Ч., Салзынмаа Е.Б. Амгы тыва литературлуг дыл. – Кызыл, 1980.
10. Толковый словарь тувинского языка. Том 1. – Новосибирск, 2003.
11.  Хертек Я.Ш. Русско – тувинский фразеологический словарь. – Кызыл, 1985.

Муниципалдыг Бюджеттиг Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

«Нарын сөстер болгаш оларны шын бижиири»

(5 класс)

Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык  ортумак школазының

1-ги категорияның тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2015

Кичээлдиӊ темазы: Нарын сөстер болгаш оларны шын бижиири.

Кичээлдиӊ сорулгазы: 

1. Сюжеттиг чуруктан дефистеп бижиир сөстер тыптырып тургаш, өөреникчилерден кичээлдиӊ темазын тыптырып база оларны нарын сөстер, хуу аттар деп  адаарынче айтырыглар дузазы-биле адап үндүрүп келиринче угландырар. Схема таварыштыр теманы башкыныӊ сөзү-биле тода, чиге, билингир кылдыр тайылбырлаар.

2. Шагаа байырлалы – бүгү оюннарныӊ үнер дөзү болганда, ук байырлалдыӊ «Чагы үнер», «Аът чарыжы» деп солун оюннары  дамчыштыр аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

3. Л. Чадамбаныӊ «Аян-чорук» деп чогаалындан алдынган сюжеттиг чуруктар дамчыштыр төрээн бойдузун чарашсынып көөр, хумагалаар талазы-биле кижизидилге ажылын чорудар.

Кичээлдиң хевири: чаа тема тайылбыры.

Кичээлдин дерилгези: компьютер, экран, сюжеттиг чуруктар.

Кичээлдиң методтары: дилеп-тыварының, башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот ажылдары.

Кичээлдиң принциптери: эртемге дүүшкээниң, медерелдииниң, өөренип турар чүүлдерин хандыр шиңгээдип алырын негеп турар дидактиктиг, көргүзүглүүнүң, дес-дараалашкааның, теорияны практика-биле холбаарының.

Кичээлге ажыглаан технологиялар: кадык-камгалал (здоровьесберегающая), билиг сайзырадыр (развивающая), өөренмээн теманы мурнады өөредир (опережающая), информационно-коммуникативная технология (ИКТ), личностно-ориентированный подход.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Сула шимчээшкин.

IV. Чаа тема тайылбыры.

 V. Быжыглаашкын.

VI. Онаалга бээри.

VII. Кичээлди туңнээри (рефлексия).

VIII. Туңнел демдектер салыры.

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. Катаптаашкын.

1. Оюн «Чагы үнер». Сөстерниӊ уткалыг кезектерин чүү деп шыйыглар-биле демдеглээр-дир, оларныӊ тыва болгаш орус дылда канчаар адаарын чугаалап камгалаар.
2. Оюн «Аът чарыжы». Чуруктан сөстер тыпкаш 1-ги одуруг чогаадылга кожумактыг, 2-ги одуруг өскертилге кожумактыг кылдыр эде тургузуп, уткалыг кезектерге чарбышаан (сөс тургузуунга шыйбышаан) бижип чаржыр.

2. Сула шимчээшкин  (башкы бот чогаал шүлүүн номчуурга өөреникчилер карактарын шийип алгаш бодалдарынга чүлер кирер-дир карактарынга чуруур, карактарын, кулактарын, баштарын база бүгү организмин дыштандырар )

«Хемчик хемим»

Барыын-Хемчик унун дургаар угулзалай

Хемчик хемим шулурткайнып агып чыдар

Келген чонну өөртүптер, кайгадыптар

Күчү-күштүг, сорунзалыг  хемим чүве.

Хемчик хемниӊ дагжаан үнү

Кулактарны дыштандырар

Хемчик хемниӊ агымнары

Карактарны сергедиптер.

Хемчик хемниӊ унун дургаар арга-арыы ногаараарган

Агаарын мен катап-катап тынарымга,

Ала-чайгаар көксү-хөрээм хостуг болгаш чоргаар апаар.

Хемчик хемниӊ шулурткайнып чыдарын мен дыӊнаарымга

Кулактарым, карактарым эмнеп турар ышкаш болур.

Ынчангаштыӊ төрээн хемим бо-ла эргиир чаӊчылдыг мен.

3. Чаа тема тайылбыры.

1. Сюжеттиг чуруктан дефистеп бижиир сөстер тыптырар. Оларны дефистеп бижиир дээрден аӊгыда чүү деп адап болурун өөреникчилерден айтырар. Ук сөстерниӊ орус дылче очулгазын кылдырар, дылыныӊ словарьлыг курлавырын байыдар.
2. Схема таварты башкыныӊ тайылбыры.

4. Быжыглаашкын.

1. Шилилге диктант.

2. Мергежилге 323 (аас-биле кылыр).

Кара-Суг, көк-кат, ажыл-иш, эп-найырал, кызыл-кат – 1-ги одуруг.

Мал-маган, оът-сиген, хат-шуурган, муӊ-муӊ, ыяш-даш – 2-ги одуруг.

5. Кичээлди түӊнээри (рефлексия).

6. Бажыӊга онаалга. Төрээн чогаал номунда М. Эргептиӊ «Өдүгенде чайлаг» деп чогаалындан  дефистеп бижиир нарын сөстерни ушта бижиир, орус дылче очулгазын кылыр.
7. Түӊнел демдектер салыры.

Тыва республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы

Муниципалдыг Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

«Чагырыштырбас эвилелдер

дузазы-биле холбашкан

 чаңгыс аймак кежигүннер»

(7 класс)

Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң

Барлык  ортумак школазының

2-ги категорияның тыва дыл болгаш

чогаал башкызы

Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2016

Кичээлдиң темазы: Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннер.

Кичээлдиң сорулгазы:

        1. Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннерге бижик демдээн салыр,  чижектерге бадыткап тургаш  тыва дыл талазы-биле билиин быжыглаар, улам ханыладыр.
        2. Өөреникчилерниң чугаазы тода, дорт, билдингир болурундан аңгыда  чогаадыкчы бодалдарының торүттүнеринге идигни бээр, сайзырадыр.        

        3. Өөреникчилерни долгандыр турар хүрээлеңге сонуургалдыг, хүндүлээчел, эвилең-ээлдек болурунга кижизидер.

Кичээлдин дерилгези: компьютер, экран, тест, эпиграф.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Сула шимчээшкин.

IV. Чаа тема тайылбыры.

 V. Быжыглаашкын.

VI. Онаалга бээри.

VII. Кичээлди туңнээри.

VIII. Туңнел демдектер салыры.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

1. Өөреникчилер-биле мендилежир.

2. Класста өөреникчилерниң база оларның ном-дептер, кыдырааш, демир-үжүктериниң четчезин хынаар.

3. Самбыраның кичээлге беленин көөр.

II. Катаптаашкын. Йөрээл сөстер-биле ажыл. Айтырыг-харыы:

           «Улуг-Хемнин агымы дег күштүг, ак-көк Тывавыстың дээри дег арыг, бора хектин эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову-шөлдерниң делгемнери, тайга-таңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аң-меңиниң кышкызы сиңген.

          Өргүн-көвей улустарның дылдарының аялгаларының аразынга моңге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!»

Шулуу Сат.

III. Сула шимчээшкин. Мен силерже эң аар болгаш улуг хемчээлдиг даштар октаарымга, туткаш столдарыңар кырынга ожук даштарын салыры ышкаш кылдыр салгылап алыр силер. 1-ги дашты октадым, тудуңар! 2-ги дашты октадым, тудуңар! 3-кү дашты октадым, тудуңар! Ам ожууңарны кыпсыптыңар.

IV. Чаа тема тайылбыры.

1. Билдинмес сөстерниң тайылбыры:

Ожук дажы (три камни очага) – чадагай черге чүве хайындырарда паш бедидир салыр үш борбак даш.

Буга суу (канал, канава, искусственное русло) – сугнуң кылымал уну.

2. Чаа теманың тайылбыры.        

1. «–биле» эдеринчи уткалыг ажыглаттына бергенде, дефис демдекти салыр.

Чижээ: Часкы хар суу-биле кады эңмежок хөй куштар сөктүп чедип келген.

(С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)          

 2. «биле» эвилел уткалыг ажыглаттына бергенде дефис демдекти салбас.

Чижээ: Кижи биле бойдустуң хини тудуш. (Yлегер домак.)

3. Чагырыштырбас эвилелдер нарын домакты база каттыштырып чоруур. Нарын домак дээрге ийи кол сөстүг болгаш ийи сөглекчилиг домак болур. Чижээ: Куштарның чамдыктары хөлдерде чоргаар эштип чоруур, а өскелери дистиндир шуужуп алган чоруп каарлар. (С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)          

3. Мергежилге 187. Бердинген чагырыштырбас эвилелдерлиг сөстер каттыжыышкыннарын чаңгыс аймак кежигүннер кылгаш, домактардан тургузуңар.

Чырыдар болгаш чылыдар. Шилги база бора. Угаанныг, ынчалза-даа чалгаазымаар. Ыяштан эвес, а тууйбудан.

V. Быжыглаашкын.

1. Сюжеттиг чурук-биле ажыл. Чурукче көргеш чагырыштырбас эвилелдер кирип турар бөдүүн домактар чогаадыр.

2. Тест-биле ажыл.

1. Чагырыштырбас эвилелдерниң бөлүктерин айыт.

А) каттыштырар, холбаштырар, аңгылаштырар.

Б) удурланыштырар, аңгылаштырар, каттыштырар.

2. Кандыг эвилел-биле холбашканда чаңгыс аймак кежигүннерниң аразынга биче сек салбазыл?

А) каттыштырар.

Б) аңгылаштырар.

3. Удурланыштырар эвилел кирип турар чаңгыс аймак кежигүннерлиг домакты тып.

А) Мерген шапкын болгаш дааш-шимээнниг хап бадып чыдар.

Б) Кыжын Мерген кылын терең хар дүвүнче чаштына бээр, ынчалза-даа  удувас.

4. «биле» домакка эвилел уткалыг ажыглаттына бергенде, дефис демдекти салыр бе, салбас бе?

А) салыр

Б) салбас

5. чуу деп эвилел моол дылда дөмейлежип турарыл?

А)харын

Б)болгаш

VI. Онаалга. Солун-сеткүүл арыннарындан чагырыштырбас эвилелдер-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннерлиг 6 домак ушта бижиир. Эвилелдерниң бөлүктерин айтыр. Чаңгыс аймак кежигүннерниң адаан шыяр.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Матпаадыр. Уругларга аас чогаалы. – Кызыл, 1991.

Монгуш Д.А., Доржу К.Б. Тыва дыл. 6-7 класс. – Кызыл, 2001.Оргу К.Х.

2. Ойдан-оол Х.М. Төрээн чогаал. 7 класс. – Кызыл, 2005.

3. Сат Ш.Ч. Амгы тыва литературлуг дыл. Синтаксис. – Кызыл, 1983.

4. Сат Ш.Ч., Биче-оол М.Д…. Тыва дыл. Башкы училищезиниң сургуулдарынга болгаш эге класстар башкыларынга өөредилге ному.  - Кызыл, 1993.

5. Сат Ш.Ч., Салзынмаа Е.Б. Амгы тыва литературлуг дыл. – Кызыл, 1980.

6. Толковый словарь тувинского языка. Том 1. – Носибирск, 2003.

7. Эртем бижиктери: ТКУ-нуң тыва болгаш ниити дыл эртемнериниң кафедразының чыл чыындызы. III-кү үндүрүлгези. – Кызыл: Тыв КУ, 2009.

ТР-ныӊ Барыын-Хемчик кожуунунуӊ Муниципалдыг Бюджеттиг

Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

М. Дуюнгар «Хлеб»

(6 класс)

                       Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык  ортумак школазының

                                                 1-ги категорияның тыва дыл болгаш чогаал башкызы

                                                                                            Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2017

Кичээлдиӊ темазы: М. Дуюнгар «Хлеб».

Кичээлдиӊ сорулгазы: 

1. Эрткен кичээлге өөреникчилерниӊ боттарыныӊ номчуп турганы чогаалдыӊ сөзүглелин кайы хире хандыр билип алганынга, кол чиге айтырыглар дузазы-биле маадырларын, чогаалдыӊ планын, темазын, микротемаларын, идеязын тодараттырып, кыска утказын, чогаалдыӊ дылын илереттирип тургаш ыяк сактып алыр кылдыр билиндирер.

2. Тыва оюн «Чинчи чажырары», «Проект», «Тараа – тодуг чуртталганыӊ херечизи» деп шинчилел ажылы, 8-ки класска өөренир К. Кудажыныӊ «Тараа» деп чогаалындан үзүндү, «Тест», «Кроссворд», «Синквейн» дузазы-биле аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

3. «Бак кижи балалыг, өртеӊ ыяш хөөлүг», «Эки келзе – салдынма, бак келзе – туттунма» деп үлегер домактар дамчыштыр кижи ниитилелге ажыктыг кылдыр чурттаар ужурлуг, «бодун хүндүлеп билир кижи өскелерни база хүндүлээр болур» деп угаадыглыг бодалдарга чедирип, эрткен үеже ээ көрнүп чоруурунга, шынчы, төлептиг, кижизиг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири: чаа тема тайылбыры.

Кичээлдиң дерилгези: компьютер, экран, үлегер сөстер, сюжеттиг чуруктар.

Кичээлдиң методтары: дилеп-тыварының, башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот ажылдары.

Кичээлдиң принциптери: эртемге дүүшкээниң, медерелдииниң, өөренип турар чүүлдерин хандыр шиңгээдип алырын негеп турар дидактиктиг, көргүзүглүүнүң, дес-дараалашкааның, теорияны практика-биле холбаарының.

Кичээлге ажыглаан технологиялар: кадык-камгалал (здоровьесберегающая), билиг сайзырадыр (развивающая), өөренмээн теманы мурнады өөредир (опережающая), информационно-коммуникативная технология (ИКТ), личностно-ориентированный подход.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Чаа тема тайылбыры.

IV.Сула шимчээшкин.

V. Быжыглаашкын.

 VI. Кичээлди туңнээри (рефлексия).

VII.Онаалга бээри.

Түңнел демдектер салыры.

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

2. Катаптаашкын.

Оюн «Чинчи чажырары».

Б) Чаа тема тайылбыры.

А) Барыын-Хемчик чурттуг чогаалчыларны кайы хире билирин айтырар. Чогаалчыларның долу ат-сывын, кайы суурга төрүттүнгенин ададып, сактып алырын угаадыр. Ук чогаалчыларның аразындан бөгүн кым деп чогаалчыга доктаарын база чүү деп чогаалын өөренирин чурук дузазы-биле айтырар.

Б) Чогаалдыӊ сөзүглелинден үзүндүлерни өөреникчилерге номчуттурар;

В) Геометриктиг фигураларның аттарын ададып тургаш кижиниң мага-бодунуң кезектерин шын ададыр. Номчаан үзүндү бүрүзүнден чогаалда киржип турар маадырларныӊ овур-хевирин проект хевиринге бижип тургаш тодарадып үндүрер.

Г) «Тараа – тодуг чуртталганыӊ херечизи» деп шинчилел ажылы (тарааларныӊ хевирлерин (арбай, чиӊге-тараа, ак-тараа), оларны далган кылдыр болбаазырадып алырынга херек  тыва эдилелдер аттарын тыва-орус дылда айтырар: деспи – корыто; согааш – ступа, ступка; бала – пест, пестик; дээрбе – мельница, мельничный; чалгый-паш – неглубокая чаша; челбииш – веер, опахало.).

Д) 8-ки класска өөренир К. Кудажыныӊ «Тараа» деп чогаалындан үзүндү-биле ажыл (чогаалда кол маадыр Суваңның овур-хевирин тодарадыр). Чогаалдыӊ сөзүглелинден үзүндү: «… Тараа! Амыдырал чүгле оон туттунуп турар деп чүвени Суваӊ кымдан-даа артык билир, бай-шинээлиг, мал-маганныг-даа болзуӊза, чүгле эът-биле амыдырап шыдавас сен. Суваӊ ышкаш хөй ажы-төлдүг, ядыы-ядамык кижилерниӊ көрнүр чүвези чаӊгыс-ла тараа. Байларга хөделдеп, алгы-кежин-даа эттеп бээрге, олар хооруп чи дээш, барба тараа уруп бээр эвес, өзеп чи дээш, хой тудуп бээр эвес, соп чи дээш, инек айтып бээр эвес. Суваӊ белен эвес аӊчы-даа болза, тайга-таӊдыда өре-ширелиг эвес, ооӊ-биле дугурушкан чугаа-сооттуг эвес дээш, орта улуг дыка ынанмас чораан. Ынчангаш ол кара дерин черге төп чорааш, чүгле тараа тарып, ажы-төлүн доруктуруп келген.»

Е) Үлегер домактар-биле ажыл: «Бак кижи балалыг,

                                             Өртеӊ ыяш хөөлүг»;

                                        «Эки келзе – салдынма,

                                                       Бак келзе – туттунма»

3. Сула шимчээшкин «Карактар». Карак - кол оорган болганда, өөреникчилерниӊ карактарын быжыглаар, карактарыныӊ хан эргилдезинге эки болур сула шимчээшкиннерден кылдырар:

1. 3, 5 секунда иштинде 3 катап карактарны чаза шийер;

2. Шийип алган карактарныӊ кырынга үш салааны каггаш, 1, 3 секунда иштинде 3 катап оожум идер;

3. 2 минута иштинде  карактарын чивеӊнедир.

4. Быжыглаашкын.

1. «Сагынгырлар» деп тест-биле ажыл (өөренири кошкак 3-3 өөреникчиге үлээр).
2.  «Тывынгырлар» деп кроссворд-биле ажыл (тест кылып турар өөреникчилерден аӊгыда шупту өөреникчилерге кроссвордту тыптырар боорда, айтырыгларын ийи одуругдан эки номчуур уругларны тургускаш номчуттурар).

Доора дургаар айтырыглар: 1. Байырныӊ даай-авазыныӊ ады кым ийик? (Билзек-кыс) 2. Суму даргазыныӊ адын тывыӊар! (Төмүр) 3. Байырныӊ өөрүнүӊ аразындан эӊ кыжырымак оол кымыл? (Кудус-оол) 4. Кол маадырныӊ ачазыныӊ ады? (Дойнур) 

Узун дургаар айтырыглар: 1. Байырныӊ авазыныӊ ады? (Өшкү-Саар) 2. Чогаалда шириин шырайлыг угбайныӊ адын сактыӊар! (Быжырыкчы) 3. Чогаалда аскак буттуг акыйныӊ ады? (Түлүш) 4. «… дайын хоозуралындан уштунуп, элээн хөнүй суг бээр болза, бо хлевивис моон-даа элбек, амданныг апаар…» деп кымныӊ чугаалаан сөстери-дир? (Ирей) 5. Байырга ак даш чигирлер тутсуп берип турган угбайныӊ ады кым ийик? (Өлчеймаа)

3. Хлебке хамаарыштыр синквейн тургузар.

Чүве ады (1) – Хлеб

Демдек аттары (2) – чаагай, амданныг

Кылыг сөзү (3) – үлей кезер, хумагалаар, хүндүлээр

Домак (4 сөстүг) – кедергей-ле сонуургап, камнап чиир

Чүве ады (синоними) – чем

5. Кичээлди түӊнээри (рефлексия).

6. Бажыӊга онаалга. «Дайынныӊ хлеви» деп презентация белеткээр.
7. Түӊнел демдектер салыры.

Тыва Республиканыӊ Барыын-Хемчик кожуунунуӊ Муниципалдыг Бюджеттиг

Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

О. Сувакпит «Аът чарыжы»

(5 класс)

Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык  ортумак школазының

1-ги категорияның тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2018

Кичээлдиӊ темазы: О. Сувакпит «Аът чарыжы».

Кичээлдиӊ сорулгазы: 

1. Эрткен кичээлге өөреникчилерниӊ номчуп турганы чогаалдыӊ сөзүглелиниң дылында эпитеттерни кайы хире хандыр сайгарып билип алганын хынавышаан, ында ийи эжишкиге тургускан синквейнни өөреникчилерге номчуттурар, түңнелден үндүртүр. Чаа өөренири чогаалдың маадырларының овур-хевирин проект дузазы-биле илереттирип тургаш ыяк сактып алыр кылдыр билиндирер.

2. «Тест», кол маадырга хамаарыштыр синквейн болгаш аът дугайында үлегер домактар дамчыштыр аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

3. «Эки аът – ээзин байыдар» деп үлегер домак дамчыштыр эр кижи ниитилелге ажыктыг кылдыр чурттаар ужурлуг, «Бодун хүндүлеп билир кижи өскелерни база хүндүлээр болур» деп угаадыглыг бодалдарга чедирип, эрткен үеже ээ көрнүп чоруурунга, шынчы, төлептиг, кижизиг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири: чаа тема тайылбыры.

Кичээлдиң дерилгези: компьютер, экран, үлегер сөстер, сюжеттиг чуруктар.

Кичээлдиң методтары: дилеп-тыварының, башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот ажылдары.

Кичээлдиң принциптери: эртемге дүүшкээниң, медерелдииниң, өөренип турар чүүлдерин хандыр шиңгээдип алырын негеп турар дидактиктиг, көргүзүглүүнүң, дес-дараалашкааның, теорияны практика-биле холбаарының.

Кичээлге ажыглаан технологиялар: кадык-камгалал (здоровьесберегающая), билиг сайзырадыр (развивающая), информационно-коммуникативная технология (ИКТ), личностно-ориентированный подход.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Чаа тема тайылбыры.

IV. Сула шимчээшкин.

V. Быжыглаашкын.

 VI. Кичээлди туңнээри (рефлексия).

VII. Онаалга бээри.

VIII. Түңнел демдектер салыры.

Кичээлдиӊ чорудуу:

1. Организастыг кезээ. Алдай Таңдым сиртинден

                                      Аяс хүнүм үнүп келди.

                                      Амыргын-на Амыргын!

2. Катаптаашкын.

А) Карточкалар-биле ажыл (О. Саган-оолдуң «Эжишкилер» деп чогаалындан алган кыска үзүндүлерден эпитеттерни чанынче ушта бижиир).

Карточка № 1.

Карточка № 2.

Б) Синквейн-биле ажыл (өөреникчилерге номчуттургулапкаш, түңнелдерден боттарынга үндүртүр).

Синквейн № 1.

Синквейн № 2.

IV. Чаа тема тайылбыры.

А) Сюжеттиг чурук-биле ажыл (айтырыг-харыы):

1. Аът деп чүл, ооң ажык-дузазы бар бе?

2. Аът деп малды кандыг улус, чүге ону азыраар болур чүвел?

Б) Оюн «Аът чарыжы» (аът деп малдың өң-чүзүнүн сактып даңзылап бижиир).

В) Олег Өдербеевич Сувакпиттиң допчу-намдары-биле ажыл. 1926 чылдың май 9-та Чөөн-Хемчик районнуң Баян-Дугайга төрүттүнген. Чогаал ажылын 1942 чылда эгелээн. Поэзия болгаш проза жанрларынга ажылдап чораан. Баштайгы шүлүктериниң ному 1955 чылда «Өөрүшкүнүң ыры» деп ат-биле чырыкче үнген.  С. Михалков, А. Барто, Д. Джамбул дээш оон-даа өске орус чогаалчыларның шүлүктерин тыва дылче очулдуруп турган. Ооң шүлүктери 15 янзы дылдарже очулдурттунгулаан. Январь 7-ниң хүнү 2002 чылда О. Сувакпит чок апарган.

Г) Чогаалдыӊ сөзүглелин өөреникчилерге тус-тузунда номчуттургулаар. Номчаан үзүндү бүрүзүнден маадырларныӊ овур-хевирлерин проект хевиринге тодарадып үндүрер.

5. Сула шимчээшкин «Карактар». Карак - кол оорган болганда, өөреникчилерниӊ карактарын быжыглаар, карактарыныӊ хан эргилдезинге эки болур сула шимчээшкиннерден кылдырар:

1. 3, 5 секунда иштинде 3 катап карактарны чаза шийер;

2. Шийип алган карактарныӊ кырынга үш салааны каггаш, 1, 3 секунда иштинде 3 катап оожум идер;

3. 2 минута иштинде  карактарын чивеӊнедир.

6. Быжыглаашкын.

1. «Сагынгырлар» деп тест-биле ажыл (өөренири кошкак 3-3 өөреникчиге үлээр, каш деп демдек алганын өөреникчилер удур-дедир хынажыптар 6 балл – «5»; 4, 5 балл – «4»;  3 балл – «3»; 2 балл – «2»).

1. Чүгүрүк-Кара каш дугаарында халдып келгенил?

                   а) бир                  б) Ийи

2. Дагдан баткан дукпурту дег, чүгле доозуну бурулаар, дуюглары караңнаар, хартыга дег, кылыйтып бар чыткан аъттың адын сагын.

                 а) Чүгүрүк-Сарала                  б) Чүгүрүк-Кара

3. Шилги шивеңнедип олурган аъттың ээзиниң ады?

                  а) Кара-оол                          б) Эрес

4. Эрестиң аъдының бажын доза ээй берген оолдуң аъдының өңү?

                         а) кара                  б) бора

5. Суму кырында чок дээн чүгүрүк аъттыг, Ак-Туруг сумузундан ашак кымыл ол?

              а) ачазының өңнүү                  б) акызы

6. Чарыштың чүгүрүк аъттарын чүү деп ховунуң төнген бажыбедик тейжигешке чыскааганыл?

              а) Ак-Туруг                  б) Бора-Булак

2. Кол маадыр Эреске хамаарыштыр синквейн тургузар.

3. Аът дугайында үлегер домактар сактып бижиир.

«Эки аъттың бажын бедикке азар,

  Эки эштиң адын экиге чедирер».

«Ада өлзе-даа оглу артар,

  Аъды өлзе-даа эзери артар».

7. Кичээлди түӊнээри (рефлексия).

8. Бажыӊга онаалга. «Эки аът – ээзин байыдар» деп шинчилел ажылы кылыр. Өскен-төрээн суурунда азы кожуунунда кезээде шаңналдыг черлерден дүшпес чарыш аттары азырап чоруур ат-алдарлыг чылгычыларның долу ат-сывын биживишаан, ол аттарның мунукчуларын, кандыг шаңналдарны каш чылдарда ап турганын кыска дыңнадыг хевирлиг белеткээр.

9. Түӊнел демдектер салыры.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Калзан А.К. Тыва литература. – Кызыл – 1987.
2. Күжүгет М.А., Ооржак Л.Х., Чамзырын Е.Т., Шаалы А.С.. Төрээн чогаал 5 класс. - Кызыл – 2013.
3. Матпаадыр. - Кызыл – 1991.
4. Тыва литератураның антологиязы. – Кызыл – 1984.