Тикшеренеү эштәре

Ә.Ф.Мусина

9 –сы г класы уҡыусыһы

Мин был ерҙе матурларға тыуҙым

(Ә.Атнабаев ижады буйынса)

Тикшереүэше  әҙәбиәт өлкәһенәҡарай,Башҡортостандың халыҡшағиреӘ.Атнабаевижадына бағышлана. Уныңюбилейыүткән көндәрҙәэштең актуаллеге тағы ла арталыр, тип уйлайбыҙ.Эштең маҡсаты- шағирҙың ижадына ҡыҫҡаса байҡау яһау. Ошо маҡсатҡа ярашлы  төп мәсьәләләрҙе асыҡлап үтергә кәрәктер. Бына улар: ҡай бер бик мөһим булған темаларҙы билдәләү, һәм уларҙың ни тиклем көн ҡаҙағына тура килеүен  күҙәтеү. Шағирҙың ижады – эштең объекты булып тора. Тикшереү предметы- уның шиғырҙары.  Маҡсатҡа ярашлы  күҙәтеү, анализлау методтары ҡулланылды.

 Һәр халыҡтың, ғәҙәттә, тәбиғәт биргән үҙенсәлекле һәм бай талантҡа эйә данлыҡлы улдарын һәм ҡыҙҙарын бер һүҙ менән атап йөрөтөү ғәҙәте бар. Ошондай шәхестәрҙең береһе-Әнғәм  Ҡасим улы Атнабаев. Халыҡ уны яратып «Атнабай»тип йөрөтә.

«Мин был ерҙе матурларға тыуҙым һәм күрергә тыуҙым гүзәллектең күккә үрләүен»- был һүҙҙәр Башҡортостандың халыҡ шағирыӘнғәм Атнабаевтыңйәшәү һәм ижад девизы булдылар.

 Ә.Атнабаевтыңһәр ваҡыт тормоштағы етешһеҙлектәрҙе күреп йәне көйҙө, йөрәге әрнене. Шағир хәҙерге  шаулы һәм даулы заманды  бөтә тулылығында һүрәтләргә ынтыла. Мәҫәлән, уның « Ҡағыҙтүрә» шиғыры бөгөнгө  көндәлә актуаллеген юғалтмай. Ул һуңғы йылдарҙа сәскә атыусы бюрократиянан көлә:

 Ҡағыҙ түрә булған ерҙә,

Һүҙ почетта булмаған.

Һүҙен-һүҙ итерөсөн

Кеше ҡағыҙ юллаған.

Ләкин заманалар ауыр булһа ла йәшәргә кәрәк:

Ғүмер буйы ҡалһаҡ ине,

 Тормошта көслө булып(“Булды инде”).

Замананыңҙурпроблемаларыныңбереһе-экологик проблема. Ә.Атнабаев та был проблеманыурапүтмәй.Шелтәләпкенәҡалмай, йән асыуы менән тәбиғәттеҡоротоусыларға ләғнәт уҡый:

…Шулҡайындыкиҫкән кешеләрҙең

Тотопкиҫәринемүҙҙәрен. («Аҡҡайындарҡайҙа булғандар»)

Был ҡайындарзаманында лирик геройҙың серҙәштәре, дуҫтары булған.Был ҡайындар эргәһендәулүткәненә ҡайтҡан.Ләкин ағастар юҡҡа сыҡҡан, лирик геройға ла  бала саҡхәтирәләренәюлдарябылған.

Тормоштоң тиҫкәре яғынһүрәтләһә лә, Ә.Атнабаевтың поэзияһы оптимизм менән һуғарылған. Йәмғиәттәгекимселектәрҙең бөтөүенәулшикләнмәй.

Бөтә Россия коррупция менән көрәшкән заманда, «Шигем юҡ», «Алабыҙ»шиғырҙары икенсе йәшәйеш кисерә.

Шағирҙың поэзияһында тормоштоң, донъяныңҡатмарлы һәм ғәҙәти хәл-ваҡиғалары, шатлыҡһәм ҡайғы, һөйөүһәм нәфрәт айырылғыһыҙ булып үрелеп бара.Мәҫәлән, «Ике һорау» шиғырында шағир «Кеше ни өсөн кесе лә, көсһөҙ ҙә, дәүҙә?» тигән һорауға яуап эҙләй. Кеше ни ҡәҙәр көслө булһа ла, тәбиғәттең бер киҫәге булып ҡала, тигән фекергә килә ул.

90-сы йылдарҙа тарих  елдәренәэләккән бөйөк дәүләттең таралыуы ла тынғылыҡ бирмәй Атнабайға. Был осорға ул милләт-ара ыҙғыштар,  тыуған телде һаҡлау, халыҡтың бөлгөнлөккә төшөү проблемаларын күтәрә. Һуҡырларса Америкаға эйәреүҙе лә хуп күрмәй шағир. Илебеҙҙең эскеселек һаҙына батыуы ла Ә.Атнабаев күҙенән ситтә ҡалмай. Уға айырыуса ҡатын-ҡыҙҙарҙың эсеүе тынғылыҡ бирмәй (“Һеҙ ҙә иҫерһәгеҙ”)

Беренсе ҡарашҡа, Ә.Атнабаев ижадының һуңғы осоронда яҙылған шиғырҙарында төшөнкөлөк сатҡылары ла күренгән кеүек. Ләкин был улай түгел. Шағир һәр ваҡыт дөрөҫлөк яҡлы булды. Шиғырҙарындағы ҡырыҫлыҡ та дөрөҫлөктө яҡлауҙың бер ыҫулығына.

Шиғырҙарының  идея-проблемаһын асыуға тел-стиль үҙенсәлектәре лә ярҙам итә. Ә.Атнабаев бер составлы һөйләмдәр, кәм һөйләмдәр, риторик һорауҙарҙы күпләп ҡуллана, өндәш һүҙҙәр йыш осрай («Ташла мине», «Килмәнең», «Янайымсы», «Хушығыҙ, хыялдарым», «Аһ, ауыр» һ.б.). Бындай алым уҡыусының иғтибарын төп фекергә йүнәлтергә, уйланырға мәжбүр итә.

Дөйөм алғанда, Ә.Атнабаевтың бөтә поэзияһы тормошто матурларға, етешһеҙлектәрҙе бөтөрөргә  йүнәлтелгән. Уныңөсөн тормошта, йәмғиәттә ваҡ проблема юҡ.

Әҙәбиәт

1. Атнабай.Халыҡшағире.-РБ, Рухи9т, Өфө,2000.
2. Ә.Атнабаев. Һайланмаәҫәрҙәр, ике томда-Баш3ортостан китап нәшриәте, Өфө, 1988.
3. Ә.Хөсәйенов. Шағирҙар. Башҡортостанкитап нәшриәте-Өфө, 2001

Саҡмағош районының Саҡмағош ауылы муниципаль бюджет белем биреү учреждениеһы-Гимназияһы

Саҡмағош районында бала тыуыуға бәйле йолалар

Башҡарҙы: Вәлиева Алина,

 5-се  д класс уҡыусыһы

Етәксеһе: Шәмсетдинова

 Гөлшат Йәүҙәт ҡыҙы,

туған телдәр уҡытыусыһы

Йөкмәткеһе

1. Инеш
2. Төп өлөш

• Бала тыуыуға бәйле йолалар
• Балаға исем ҡушыу йолаһы
• Баланы мунса кертеү йолаһы
• Имләүҙәр

3. Йомғаҡлау.
4. Ҡулланылған әҙәбиәт
5. Ҡушымта

Инеш

Ғүмерҙең, йылдың һәр миҙгеле, айы, көнө һәр кемдән билдәле бер ҡағиҙәләрҙең үтәлеүен талап итә. Әҙәмдең һәр аҙымы, хатта ниәт-маҡсаты ла әүәл-әүәлдән ҡанундарға яраҡлаштырылған. Улар бөтә кешегә лә фарыз иҫәпләнгән. Ана шуны йола үтәү, йола атҡарыу тиҙәр.

Кешеләр борон-борондан тәбиғәт күренештәренә, физик һәм физиологик үҙгәрештәргә, ғаиләлә, йәмғиәттә булып ятҡан хәлдәргә үҙҙәре теләгәнсә йоғонто яһарға тырышҡан. Шул ынтылыштар ҙа фарыз ҡағиҙәләр тыуыуына сәбәп булған. Улар ҙа йола күренештәре.

Йолалар кеше аңында  мифологик ҡараштар ваҡытында уҡ барлыҡҡа килгән.

Йола атҡарғанда көйләнә, һөйләнә торған теҙмә һәм сәсмә телмәр өлгөләрен, ғәҙәттә, йола фольклоры тип атайҙар. Йола атҡарыу йыш ҡына театраль күренеште хәтерләтә.

Төп өлөш

2.1.Бала тыуыуға бәйле  йолалар

 Донъяға яңы кеше килеүе борон-борондан ғаилә өсөн генә түгел, тоташ ырыу яҙмышында ла мөһим ваҡиға иҫәпләнгән. Бала тыуғас,” бәпәй” сәйенә тип ҡатындар, әбейҙәр генә йыйылышып ҡотлауҙар, балаға, әсәгә махсус бүләктәр биреүҙәр боронғо дәүерҙән ҡалған күренештәр.

Бала тыуғас, кендек әбейһе ҡулына алғас та , үҙенең теләктәрен әйтә. Тыуған баланы ҡулына алған кендек әбейһе әйтемдәрендә тул-ырыҫҡа, киләсәк йорт ағзаһына ҡуйылған талаптар дөйөмләшкән:

Ҡояш сығыр,

Бәпәй тыуыр,

Атаһына әсәһенә

Ҙур байрам, шатлыҡ булыр.

Бишек йырҙарында  “ туҙ бишеккә һалайым” ише юлдарҙа әүәл сәңгелдәктең ниҙән яһалғанына ишара итә.

Ата-әсәнең бала тыуғас әйткән теләктәрендә уларҙың киләсәккә ышаныстары, өмөттәре сағыла.

1. Кеше артты донъяла, ризығың менән, төклө аяғың менән. Бәхетле, сәләмәт бул, тәүфиғың, аҡылың үҙеңдә булһын. Әсәйеңә ярҙамсы, атайыңа иш бул, уҡып ҙур кеше бул, кешеләргә изгелекле, игелекле бул.
2.  Аталсы-әсәле, алтын ҡанатлы, тәүфиҡлы , игелекле бул.
3. Иҫән-һау йөрө, бәлә-ҡазанан һаҡ бул, эштәреңдә тәхетле бул, яҡшыға ла, шаҡшыға ла яҡшы бул.
4. Балам, балам бал ғына,

Үҫер әле яй ғына.

Ризыҡтары менән тыуҙы,

Ашаһын гел май ғына.        

5. Балам оҙон сәсле тыуған,

Ғүмере оҙон булһын.

Бөҙрә генә сәсле тыуҙы,

Әсәһе өҙөлөп торһон.

2.2.Баланы мунса кертеү йолаһы

        Мунса инеү мифологик боронғо аңды: һыу менән мөғәлләмә итеү, махсус урында йыуыныу- үҙе яңырыу тылсымдарын төҫмөрләтә. Яман көстәрҙән һаҡланыу ниәте менән әҙәм балаһын: “Айыу балаһы, бүре балаһы”, тип кинәйәләүҙә бер сағылһа, тотем хайуандарын  атап, яҡшы сифаттарына “ылығып”, ныҡлыҡ, сәләмәтлек теләү- һүҙҙәрҙең икенсе, йәшерен мәғәнәһе. Балаға әйткән теләктәрҙә уны тәрбиәләү ысулдары сағыла.

Бала тыуғас, уны әсәһе менән мунсаға алып барғандар. Сабыйҙы өләсәһе йә берәй яҡын кешеһе йыуындыра. Бала киң ризыҡлы, донъяла үҙ өлөшө булһын тип, мунса ташына саҡ ҡына эҫе һалалар.” Әшүәдәнләһе” доғаһын уҡыйҙар. Теләктәр әйтәләр:

Сап,сап , мунса  сап,

Мунса ташы,

Бүрәнә башы,

Атаң-әсәң балаһы.

Атаң киҫкән утын түгел,

Әсәң барған һыу түгел.

Сап, сап, мунса сап.

Олоно оло тип бел,

Илеңә, халҡыңа тоғро бул!

Һап, һап, һап!

Баланың тәүге сәсен алыу-ҡарын сәсен алыу була.

 Уны ташламайҙар. Беренсе тырнағын да ташларға ярамай. Бисмилла әйтеп, ҡорьән бите   араһына һалып ҡуялар. Ҡашы матур үҫһен тип, сабыйҙың ҡашын көмөш тәңкә менән һыҙып сығалар: “һыҙылып үҫһен, аҡ уйлы булһын”

2.3.Балаға исем ҡушыу йолаһы

Баланың  “ҡырҡы сыҡҡас”, бәпәй туйы үткәрелә (ҡайһы урындарҙа, киреһенсә, “ҡырҡы сыҡҡансы”). “ Инәһенә иш булһын, атаһына ҡуш булһын”, - тип теләктәр әйтелә.

        Әбейҙәрҙе ашҡа саҡырылар, хәйер, бүләктәр тараталар. Баланың әсәһе лә бүләктәр тарата. Был “бәпәй бүләге” була. Мулла саҡыралар. Мулла “салауат” доғаһын  әйтеп, бәпәйҙең ҡолағына бышылдап, өс тапҡыр исемен әйтә.

Баланың исеменә “Миңле” һүҙен дә ҡушалар. Мәҫәлән, Миңлеғайшә. Был балаға миң сығып, аҙып китмәһен өсөн әйтелә. Унан һуң мунсаға барғанда ла, ташҡа пар өҫтәгәндә лә “Миңлеғайшәгә өлөш һалам”, - тип әйтергә кәрәк. Әгәр ҙә ата-әсәһенең балаһы бик күп булып китһә, балаға “Туҡта”ижеге булған исем ҡушҡандар: Туҡтабикә, Туҡтағол.

Әгәр ҙә балалары үлеп торһа,  ата , бала тыуғас, өйгә инмәй, баланы тәҙрә аша һатып алған. Баланы “һатыусы” былай тип әйтә: “Еленем бар, һөтөм юҡ. Бына ошо баланы һатам, кем ала?” Ата кеше берәй нәмә (кәзә, һарыҡ, күлдәк) әйтеп, баланы һатып ала. Хәҙер  медицина яҡшы үҫеүгә бәйле,  тыуған балалар үлеме һирәк күренеш, шул сәбәпле был йола аҡрынлап юҡҡа сыҡҡан.

        Балаға беренсе тапҡыр ризыҡ биреү-бала ауыҙландырыу була. Шул саҡта: телең балдай татлы булһын, түрең майҙай йомшаҡ булһын,- тип әйтәләр.

Балаға ҡырҡ көн тулмаҫ борон бик ныҡ илаһа-уның исеме үҙенә оҡшамай, тигәндәр. Был осраҡта яңынан исем ҡушҡандар. Әсәһе Зөһрә булһа, балаһына Таһир , Йософ- Зөләйха  һ.б. шундай парлы исемдәрҙе ҡушырға ярамаған. Балаға афәт килер тип уйлағандар.

Ҡыҙҙарға ҡолаҡ тиштереү күркөм эш һаналған.

Балаға бағышланған һүҙ сәнғәте төрҙәре-бишек йырҙары, һикертеү, атлатыу, уйнатыу, тел астырыуҙарға һәм башҡа хәлдәргә тәғәйен һамаҡтар халыҡтың наҙлы күңелендә тәрбиә биреү, оҫтазлыҡ маһирлығын да , кеше йәненең түрҙәренә инә алыу һәләттәрен дә үҙ эсенә ала, сағылдыра. Мәҫәлән, бишек туйында ошондай теләктәр әйтәләр:

Собханалла, машалла,

 Яман күҙҙән һаҡлаһын.

Яман артаҡтан һиҫкәнмәй.

Батырҙарса йоҡлаһын,

Собханалла, машалла.

2.4.Имләүҙәр, өшкөрөүҙәр

Мифологик фекерләү һөҙөмтәһендә, хыялда тыуған сихри заттарҙың образдарын бабаларыбыҙ йәнле итеп күҙ аллаған. Баланы шайтандарҙан һаҡлау өсөн төрлө ырымдар уйлап тапҡандар. Бала тыуғас та, уны ен-пәриҙәрҙән һаҡлау өсөн ( пәри алаштыра тип уйлағандар), 40 көн үтмәйенсә утты һүндерергә ярамаған. Баланы яңғыҙын ҡалдырып сыҡҡанда, уның өҫтөнә бысаҡ, ҡайсы һалалар. Бала тыныс йоҡлаһын өсөн, уның мендәр аҫтында һәр ваҡыт доға тотҡандар.

        Боронғо  кешеләр тәбиғәт көстәрен кәүҙәләндереүсе мифик заттарҙы ғына түгел, сир-зәхмәттәрҙе лә, хатта кешенең психологик торошон да (көлкөнө яңырталар, илауы үлтерәләр) йәнләндереп күҙ алдына килтергәндәр. Сир-зәхмәттең күптәре юханы хәтерләтә. Сир-зәхмәт менән көрәшкәндә, тәғәйен шарттары үтәлергә тейеш. Балаға күҙ тейеү ҡурҡынысы бар, тип уйлағандар. Насар уйлы, ҡаты ҡарашлы кешеләрҙең күҙе теймәһен өсөн, баланың ҡаш араһына ҡором һөрткәндәр. (Был ғәҙәт әле лә йәшәй, ҡором урынына хәҙер помада һөртәләр).

Бала тыйғыһыҙ илаһа, имсе әбейгә алып барғандар. Бөтә сир –зәхмәтте имләгәндә, уның яҡындары имсенең ҡөҙрәтенә шик белдермәҫкә тейеш. Һәр бер сирҙән үҙенә генә хас рифмалаштырылған әйтемдәре булған. Мәҫәлән,

 күҙ тейеүҙән :

Яман күҙ кире кит,

Сиреңде алып кит,

Йәнеңде янау бир,

Хастаға дарыу бир,

Ауырыуға сихәт бир.

        Йәш бала күҙ тейеп илаһа, ҡайын бәшмәген (чага) яндырып төтәҫләйҙәр. Йә иһә күҙе тейгән кешенең кейеменән саҡ ҡына сепрәк киҫеп алып, шуның еҫе менән төтәҫләгәндәр.

        Эсе ауыртаһа:

-“Эсем, эсем  ауырта”, тип сәғәт уғы ыңғайына эсте һыйпайҙар.

Теш төшкәс:

Сысҡанға ҡамыр теш,

Миңә тимер теш, тип

Иҙән ярығына теште һалалар.

Һөйәлде, миңде имләгендә (тулы ай ваҡытында):

Ай, ҡайҙа һинең тәтәйкең,

Бына минең тәтәйем.

Һинең тәтәйең булмаһа,

Мә, ал минең тәтәйем.

Шунан баланың атаһы өй түбәһенә менеп, мейес торбаһынан (баланың исемен әйтеп )“Маратҡа ҡоро ҡашыҡ”-, тип 3 тапҡыр ҡысҡыра, ҡашыҡты мейес торбаһына төшөрә, мейестән ҡашыҡты (ағас ҡашыҡты) алып хәйергә бирәләр.

Күҙгә арпа сыҡһа:

Әпсен-төпсөн, бесәй үпһен.        

Тел осона төйөр сыҡҡанда, собан сыҡҡанда һ.б. сирҙәрҙән имләүҙәр булған.

Йомғаҡлау

Тимәк, ата-бабаларыбыҙ һәр кеше донъяға килеү менән изге көстәргә таянып, зәхмәт-пәриҙәрҙе еңеп,  яңы кешене ҡара көстәрҙән һаҡларға тырышҡан.Ул замандағы мифологик аң төрлө кинәйә һүҙҙәр менән, йыр, шиғыр менән аралашыуҙы талап иткән. Бөгөнгө көндә был традициялар дин менән бәйләнеп, күпмелер үҙгәргән, онотолған, практик ҡараштан бәйәләнә.

Ҡулланылған әҙәбиәт

Башҡорт халыҡ ижады, I том.-Өфө: Китап, 1995.

Ғәләүетдинов И.Ғ., Ураҡсина Р.М. Балалар фольклоры: Мөғжизәле, әкиәтле бала саҡ-уйындарҙа һәм уйҙарҙа ҡаласаҡ.-Өфө: Китап, 1996

Р.Сәйетгәрәева, Ә.Сөләйманов. Башҡорт халыҡ йола уйындары-Өфө, 1997.

С.Галин. Тарих һәм халыҡ поэзияһы.-Өфө, 1996

С.Галин. Башҡорт халҡының йыр поэзияһы- Өфө, 1978

Кабирова Гөләмзәм Габделкәбир ҡыҙының, Гәрәева Фәриҙә Асылгәрәй ҡыҙының һөйләгәндәре ҡулланылды.

Ҡушымта

Бишек йырҙары

(Ҡыҙ баланы йоҡлатҡанда)

Һандуғасым, аҫыл ҡошом,

 Йоҡла бәғерем.

Йоҡла, иркәм, йоҡла, бәбкәм

Бәүкәү, бәлли, бәү.

Алма кеүек матурланып,

Бешкән, тулғанһың.

Алмаҡайым, аппаҡайым,

Йоҡла, иркәм, йоҡла, бәбкәм,

Бәүкәү, бәлли, бәү.

Йылғырһың шул, етеҙһең,

Күп тә уйнайһың.

Ал гөлдәрҙе, сәскәләрҙе, өҙмәй ҡуймайһың.

Кил, гөлкәйем, сибәркәйем,

Бәүкәү, бәлли , бәү.

2. Ир баланы йоҡлатҡанда.

Йоҡла, улым,

Әлли –бәлли итер ул,

Йоҡоларға китер ул.

Ығы итеп, күҙ йомоп,

Иҙрәп йоҡлап китер ул.

Алма кеүек тәгәрәп,

Үҫеп буйға етер ул.

Ағайҙары артынан

Ил һаҡларға китер ул,

Армиянан ҡайтҡас та

Илгә хеҙмәт итер ул.

Бик тырышып эшләгәс,

Герой булып китер ул.

Әлли-бәлли-бәү-бәү,

Йоҡла,улым, дәү-дәү.  

Өләсәйҙең әйткәндәре

1. Әлли-бәлли бәпкәһе,

Эшкә киткән әнкәһе.

Ҡайтыр әле, ҡайтыр әле,

Иламаһын бәбкәһе.

Ҡайтып килә, ҡайтып килә,

Эшкә киткән әнкәһе.

Иламай ҙа, мыжымай ҙа,

Йоҡлап ята бәбкәһе.

2. Әлли-бәлли бәпкәһе,

Ҡайҙа киткән әнкәһе.

Иламаһын, йоҡламаһын,

Фәрештәләр һаҡлаһын.

Әлли-бәлли-бәү.

Уятҡыстар

1. Тор, тор, балам,

Тор-торҙан хәбәр килгән,

Мурат торһон, тигән.

2.Уян, балам, тиҙ уян,

Ҡасып китте төн-ҡуян.

Йомшаҡ ҡына сәстәреңдән

Һөйөп, иркәләп ҡуям.

2. Үҫә,үҫә, бәпкәйем,

   Үҫә, үҫә, ҙур була.

Һөйгөстәр

1. Ярым шаярыу менән.

Баламдың балаһы

Йөрәгемдең яраһы.

(Ҡыҙының балаһына)

Баламдың балаһы,

Балдан татлы әсәһе.

(Улының балаһына)

Был да балам балаһы.

Ҡара йылан әсәһе.

Һикерткестәр.

1.Ҡыҙым, ҡыҙым, ҡыҙ кеше,

Ҡыҙыма килер йөҙ кеше.

Йөҙ кешегә бирмәмен,

Алып китер бер кеше.

2. Улым, улым, уҙаман,

Улыма мин һылыу алам.

Уның күңеле була,

Минең киленем була.

Баланы уйнатҡанда

1.(баланы аяҡ йөҙөнә ултыртып, атындырып)

Кәккүк-сәпсәек,

Мураттың башына мәмәйҙәр ҡуйып сыҡ.

3. (баланың ҡулын һыйпап)

Бесәй-бесәй-бескәйем,

Йомшаҡ мамыҡ өҫкәйең.

(һаҡ ҡына, бала ҡулын алып өлгөрөрлөк итеп һуғалар)

Баланы кейендеогәндә

Әйҙә, әйҙә, барабыҙ,

Башлыҡты ла алабыҙ,

Быйманы ла кейәйек,

Төймәләрҙе эләйек,

туу барабыҙ, туу барабыҙ.

Баланың теле асыла башлағас

Сәп-сәп ит, бала, сәп-сәп ит,

Сәп-сәп иткәс үҫеп кит,

Сәп-сәп ит тә йөрөп кит,

Белгәнеңде һөйләп кит.

Тезистар

Темаһы:” Саҡмағош районында бала тыуыуға бәйле йолалар”

Башҡарҙы: Вәлиева Алина,  

Саҡмағош районы Саҡмағош ауылы

муниципаль бюджет белем биреү

учреждениеһы-Гимназияһының

5-се д класы уҡыусыһы

Эҙләнеү эше фольклор өлкәһенә ҡарай һәм йола поэзияһын өйрәнеүгә бағышлана.

Эштең актуаллеге: халыҡтың тарихын, йолаларын, ғөрөф-ғәҙәттәрен, мәҙәниәтен һаҡлау.

Эштең маҡсаты-Саҡмағош районында йәшәп килгән йолаларҙы өйрәнеү.

Эҙләнеүҙең объекты: ерле халыҡта йәшәп килгән йолалар.

Эҙләнеүҙең предметы: Саҡмағош ауылында таралған бала тыуыуға бәйле йолалар.

Эҙләнеү эшен башҡарғанда түбәндәге бурыстар ҡуйылды: темаға бағышланған әҙәбиәтте өйрәнеү, йолаларҙы белгән кешеләрҙән йола тәртиптәрен яҙып алыу, һығымта яһау.

Төп һығымталар: ғүмерҙең, йылдың һәр миҙгеле, айы, көнө һәр кемдән билдәле бер ҡағиҙәләрҙең үтәлеүен талап итә. Әҙәмдең һәр аҙымы, хатта ниәт-маҡсаты ла әүәл-әүәлдән ҡанундарға яраҡлаштырылған. Улар бөтә кешегә лә фарыз иҫәпләнгән. Ана шуны йола үтәү, йола атҡарыу тиҙәр.
Кешеләр борон-борондан тәбиғәт күренештәренә, физик һәм физиологик үҙгәрештәргә, ғаиләлә, йәмғиәттә булып ятҡан хәлдәргә үҙҙәре теләгәнсә йоғонто яһарға тырышҡан. Шул ынтылыштыр ҙа фарыз ҡағиҙәләр тыуыуына сәбәп булған.

Йолалар кеше аңында  мифологик ҡараштар ваҡытында уҡ барлыҡҡа килгән.

Йола атҡарғанда теҙмә һәм сәсмә телмәр өлгөләре көйләнә, һөйләнә. Йола атҡарыу йыш ҡына театраль күренеште хәтерләтә. Тимәк, ата-бабаларыбыҙ һәр кеше донъяға килеү менән изге көстәргә таянып, зәхмәт-пәриҙәрҙе еңеп,  яңы кешене ҡара көстәрҙән һаҡларға тырышҡан.Ул замандағы мифологик аң төрлө кинәйә һүҙҙәр менән, йыр, шиғыр менән аралашыуҙы талап иткән. Бөгөнгө көндә был традициялар дин менән бәйләнеп, күпмелер үҙгәргән, онотолған,  улар инде практик ҡараштан бәйәләнә.

        Бөгөнгө көндә йолалар заманға ярашлы үҙгәртлгән. Бары тик боронғоларҙың бер ауазы булып ҡалған. Практик әһәмиәте юҡ.

Муниципальное общеобразовательное учреждение - Гимназия

с. Чекмагуш муниципального района Чекмагушевский район 

                 Английские, русские, башкирские пословицы

Исследовательская работа

                                                                                 Выполнили: Шамсетдинова Галия Р.,

ученица 10 в класса

Насибуллина Эльвина С.,

ученица 10 б класса

Руководители: Смакова Гузель Ямигнуровна,

учитель английского языка,

Шамсетдинова Гульшат Явдатовна,

учитель русского и башкирского языков   

                                                          Чекмагуш – ҙ010

Содержание

Введение          …………………………………………………ҡ

 Обзор литературы……………………………………………..ң

     Глава 1.Общая характеристика языков………...…………..ө

     Глава ҙ.  Английские, русские и башкирские пословицы...ө

       ҙ.1. «Природа»………………………….………………….6

       ҙ.ҙ. «Человек»……………………………………………..9

        ҙ.ҡ. «Общество»…………………………………………..10

         ҙ.ң. « Познание»…………………………...……………..11

 Выводы………………………………………………………..1

Заключение………………………………………………….…1ң

 Список использованной  литературы………..………………1ө

Введение

Пословица – это поэтическое, широко употребляющее в речи, устойчивые, краткие, часто образные, многоязычные, имеющие переносное значение изречения, оформленные синтаксически как предложения, нередко организованные ритмически, обобщающие социально-исторический опыт народа и носящие поучительный, дидактический характер. «К …признакам пословиц присоединяются еще поучительность, категоричность утверждения или отрицания.»[1,1ңҙ]

Возникновение первых пословичных изречений относится к отдаленным временам человеческой истории.

В данной научной работе мы сопоставляем пословицы разных народов. Нами была выдвинута гипотеза: пословицы разных народов  имеют общие черты, общие образы, так как пословицы возникли, когда славянские племена еще находились в состоянии этнической и языковой общности с другими народами в «индоевропейском» единстве, т.е. единстве народов Европы и Азии.

Целью нашей работы является сопоставительное исследование пословиц  разных народов.

 Мы поставили следующие задачи:

- собрать пословицы  на разных языках из различных языковых групп;

 -сгруппировать их по тематике;

-найти общую систему образов.

   Объектом исследования являются пословицы башкирского, русского английского народов.

Обзор литературы

Сопоставительный анализ разных жанров фольклора всегда был в центре внимания ученых.С разных позиции рассмотрены  пословицы и поговорки в работах Вежбицкой А., Верещагина Е.М., Костомарова  В.Г.

Виноградова В.В. ,Жукова В.П. Кузьмина С.С., Шадрина Н.Л. ,Райдаут Р., Уиттинг  К. Реформатского А.А. , Ройзензон Л.И. Солодухо Э.М.

Только в последнее десятилетие защищены несколько кандидатских диссертации на  эту тему. А именно,

 Нурыева Лилия Хатмулловна. Переводческий анализ пословиц в разносистемных      языках :на материале немецкого, русского и башкирского языков : диссертация    кандидата филологических наук . Уфа: ҙ007

      Сун Чжилань. Пословицы с компонентами номинации родства в русском языке с позиции носителя китайского языка, М.:ҙ00ҙ

Глава 1. Общая характеристика языков

Башкиры - один из коренных народов Южного Урала. Проживают в основном в Башкирии, а также в прилегающих к ней областях России. Башкирский язык относится к тюркской группе, Урало-Алтайской языковой семьи.

Англичане - основное население Великобритании, проживают в Ирландии, Северной Америке, Австралии. Английский язык принадлежит к западноевропейской подгруппе германской группы  индоевропейской языковой семьи.

         Русские — восточнославянский народ, проживающий в основном в России, а также составляющий значительную долю населения Украины, Белоруссии, Казахстана, Узбекистана, Латвии, Литвы, Киргизстана, Эстонии, Молдавии. Русский язык относится к восточной подгруппе славянской группе индоевропейской языковой стране

Русский язык —  один из крупнейших языков мира. Является самым распространённым из славянских языков и самым распространённым языком Европы, как географически, так и по числу носителей языка.

Глава ҙ. Английские, русские и башкирские пословицы

У всех народов мира есть свои пословицы. Они рождаются сами собой: один человек высказал другому свою мысль, другой пересказал эту мысль третьему человеку, третий — четвёртому. Каждый немножко улучшил это высказывание — заменил одно словечко другим, более точным, или отбросил лишнее.
И путешествует родившееся выражение по земле, передаётся родителями детям, а выросшими детьми — своим детям. И поэтому мы знаем, что думали, что ценили в жизни и что презирали наши далёкие предки сто, двести, тысячу лет назад. И не просто знаем, а можем пользоваться мудростью предков. Народные пословицы никогда не подведут — ведь они говорят о том, что тысячи раз проверено опытом многих-многих людей.
Пословицы у разных народов разные, но они похожи по смыслу. Народы живут на огромных расстояниях друг от друга, а мудрость у них общая.      В. Даль также рассматривает пословиц как продукт исключительно народной среды общения: «Что за пословицами и поговорками надо идти в народ, в этом никто спорить не станет, в образованном и просвещенном обществе пословицы нет… Готовых пословиц высшее общество не принимает, потому что это картины чуждого ему быта, да и не его язык; а своих не слагает, может быть из вежливости и светского приличия: пословица колет не в бровь, а прямо в глаз».

Пословицы являются средством отражения картины мира носителями языка.

        Пословица отражает какое-либо явление действительности, наблюдаемое людьми с древних времен, это часть коллективного опыта народа. Как утверждает А. В. Артемова, «пословицы отражают не фрагмент действительности, а переосмысленное понятие о явлениях реального мира. Все их значения связаны с человеком, его восприятием мира и отношением к действительности».

        Все собранные пословицы мы распределили по следующим группам: «Познание», «Человек», «Природа», «Общество».

.1.Природа.

1. Dog will not cry if you beat him with a bone (Собака не будет кричать, если ты бьёшь его костью).

Волка ноги кормят.

Йөрөгән аяҡҡа йүрмә эләгә (Ходящая нога себе обверложку найдет).

2. Look not a gift horse in the mouth (Не смотри в рот лошади).

Дареному коню в зубы не смотрят.

Энә лә бүләк, дөйә лә бүләк (И игла -  подарок, и верблюд - подарок).

3. One swallow doesn’t make of summer (Одна ласточка лето не делает).

Одна ласточка весны не делает.

Яңғыҙ ҡарға яҙ килтермәй (Одинокая ворона весны не приносит).

4. Slow waters run deep (Тихие воды бегут глубоко).[3,52]

В тихом омуте черти водятся.

Тымыҡ күлдә ҡорт уйнай (На тихом озере жуки играют).

5.As you make your bed, so you will sleep (Заправь постель перед тем как спать).

Что посеешь, то и пожнешь.

Ни сәс8әң, шуны урыр8ың (Что посеешь, то и пожнешь).

6. You cannot pull a fish out of (Ты не можешь вытащить рыбу из пруда без усилий).[3,36]

Без труда не вытащишь и рыбку из пруда.

Бушка  япраҡ та һелкенмәй (Просто так и листок на дереве не шевельнется).

7. Every dog is lion at home (Каждая собака - лев своем доме).

Всякий кулик свое болото хвалит.

Ерле - ерендә, екән – күлендә (Человек - на родной земле, камыш - на родном озере).

8. The wolf cannot change his spots (Волк не может изменить своё место).

Как волка не корми, а он все равно в лес смотрит.

Бүре балаһын бүреккә һалһаң да, урманға ҡарай (Волчонка хоть в шапку положи, всё равно в лес будет смотреть).

9. Like father like son (Каков отец, таков и сын).

Бери быка за рога.

Алма ағасынан алы6 төшмәй (Яблоко от яблони недалеко падает).

10. The bull must be taken by horns (Быка должны взять за рога).

Возьми быка за рога.

Балыҡ тот8аң, башынан тот (Если поймаешь рыбу, хватай её за жабры).

11.  One hour in the morning is worth two in the evening (Один час утра – это дважды хуже вечера).

Утро вечера мудренее.

Киске эш таңға көлкө (Вечерняя работа наутро смешно).

12. Sow loves bran better than roses. (Свинья любит отруби, чем розы).

Голодной курице просо снится.

Һуҡыр тауыҡҡа бар да бойҙай (Слепой курице всё - зерно).

13. Better an egg today, than a hen tomorrow (Лучше яйцо сегодня, чем курицу завтра).

Лучше синица в руках, чем журавль в небе.

Һауалағы торнаға алданып, ҡулыңдағы сәпсекте  ысҡындырма (В надежде на журавля в небе, не упускай воробья в руке).

14. Don’t cross the bridge until you come to it (Не переходите мост, пока не дошли до него).

Цыплят по осени считают.

Себеште көҙөн һанайҙар (Цыплят по осени считают).

15. Don’t teach your grandmother to suck eggs (Не учите свою бабушку есть яйца).

Яйцо курицу не учит.

Күкәй тауыҡты өйрәтмәй.

16. If my aunt had been a man, she would have been my uncle (Если бы моя тетя была бы мужчиной, она была бы моим дядей).

Если бы да кабы во рту выросли грибы.

«Дыр», «ғыр»ға ҡош ҡунмай (на «может» и «наверное» птица не садится).

2.2 «Человек».

Сюда мы включили все пословицы, относящиеся к возрасту, чувствам человека, к разным несчастным случаям.

ғү. A hungry belly has no ears (У голодного желудка нет ушей).

Завтраками сыт не будешь.

Иртәнге тигән уй менән бөгөн тамаҡ туймай (Утренней мыслью сегодня сыт не будешь).

18. Love cannot be forced (Любовь не может быть насильной).

Насильно мил не будешь.

Һөймәгәнгә һөйкәлмә (На нелюбящего не прислонись).

19. Feet are slow when the head wears snow (Ноги медленны, когда на голове снег).

Старость не радость.

Картлыҡ шатлыҡ түгел (Старость не радость).

20. Better ask, than go astray (Лучше спросить, чем сбиться с пути).

Язык до Киева доведет.

Күҙе бар-күргән, теле бар - белгән (Глаза есть - увидел, язык есть -узнал).

21. You must spoil before you spin (Ты должен испортить, прежде чем прясть).

Первый блин комом.

Беренсе коймак төйөрлө була (Первый блин комом).

22. The early bird catches the worm (Ранняя птица прячет червячка).

Кто рано встает, тому Бог дает.

Иртә тор8аң, юл уңыр (Рано встанешь -  удачная дорога).

2.3. «Общество».

23. Bargain is a bargain (Сделка есть сделка).

Уговор дороже денег.

Вәғәҙә - иман (Обещание- вера).

24. Always at is wins the day (Всегда побеждает день).

Терпение и труд все перетрут.

Сабыр иткән мораҙына еткән (У кого терпение, тот цели достигнет).

ҙө. Every cloud has a silver lining (Каждое облако имеет серебряную подкладку).

Нет худа без добра.

Иҫкеһеҙ яңы булмаҫ, яманһыҙ яҡшы булмаҫ (Без старого нет нового, без плохого нет добра).

26. More words will not till a bushel. (Больше слов будет только в бушеле)

Из «спасибо» шапку не сошьешь.

Рәхмәттән тун тегеп булмай (Из «спасибо» шубу не сошьешь)

24.. «Познание»

27. Little pigeons can carry great messages (Небольшие голуби могут нести большие сообщения).

Мал золотник, да дорог.

Алтын ҙур булмаҫ (Золото большим не бывает).

28. It is not the gay coat that makes the gentle man (Это не красивая одежда делает человека джентльменом).

По одежке встречают, по уму провожают.

Кейеменә ҡарап ҡаршылайҙар, аҡылына ҡарап оҙаталар (По одежде встречают, по уму провожают).

29. Murder will out или What is done by might appears by day (Ошибка будет раскрыта или Что смог сделать, осуществится днем).

Шило в мешке не утаишь.

Беҙ ҡапсыҡта ятмай (Шило в мешке не лежит).

30. The person always christens his own child first (Человек всегда крестит своего ребенка сначала).

Своя  рубашка ближе к телу.

Боландың үҙ мөгөҙө үҙенә (У оленя свои рога себе).

31. Score twice before you cut once (Измерь дважды прежде отрезать).

Семь раз отмерь, один раз отрежь.

Ете ҡат үлсә, бер ҡат ки6.

32. Better late than never (Лучше поздно, чем никогда).

Лучше поздно, чем никогда.

Һуң булһа ла, уң булһын (Пусть и поздно, но успешно).

33. One nail drives out another (Один гвоздь ведёт к другому).

Клин клином вышибают.

ҡар башына кар етә, ҡыҙ башына ҡыҙ етә (Как снегу снег несёт погибель, так девушке другая девушка её несёт).

34. The bait hides the hook (Приманка прячет крюк).

Мягко стелет, жестко спать.

Йомшаҡ йәйеп, ҡатыға ултырта (Мягко стелет, на жесткое посадит).

Вывод

Изучая пословицы разных народов, я многое узнала о жизни, о взглядах этих народов.  Я поняла, что фольклор – это социально- исторический и житейски-бытовой опыт народа.  

Исходя из рассмотренных пословиц, можно сделать следующий вывод: 

1) Пословицы  и поговорки независимо от принадлежности языка являются результатом наблюдений над событиями объективной реальности (бытовыми, историческими). К тому же, события из повседневной жизни разных народов во многом перекликаются. Нам удалось найти  общие образы.  Это - яйцо, курица, журавль, ворона, волк.

Заключение

 Пословица  всех народов воспринимаются как глубокое и обобщенное и в то же время как естественное, эмоциональное и доходчивое афористическое изречение.В пословицах наблюдается слаженность звучания, лаконичность и компактность речи. Ритмическая организация пословиц способствует их закреплению в памяти народа.

        Отличительная черта пословиц -  конкретизация и олицетворение отвлеченных понятий, доброжелательность и гуманность высказывания в пословицах.

Итак, пословица выступает как единица лексикона и средство отражения картины мира носителями  языка. В пословицах отразились житейские и социальные порядки.

Народы, живущие в разных уголках Земли, воспринимают мир почти одинаково.

Пословицы делают нашу речь богатой и красивой.

Список использованной литературы

1.        В.П.Аникин, Ю.Г..Круглов. Русское народное поэтическое творчество - Ленинград: Просвещение, Ленингр. Отделение, 1985.

2.        Русские народные загадки, пословицы, поговорки.                                         Сост. Круглов Ю.Г. - М.: Просвещение, 2000.

3        Учитель Башкортостана, №8, 2008, №2, 2009.

4.        2000 английских пословиц и поговорок с русскими эквивалентами. М.: «ИБИС», 2002.

Рәсәй Федерацияһының фән һәм мәғариф министерствоһы

Муниципаль бюджет белем биреү учреждениеһы-Саҡмағош ауылы гимназияһы

Саҡмағош шағире Миңнеғали Сакаевтың

поэтик донъяһы.

Башҡарҙы: Шәмсетдинова Ғәлиә,

                                                   11 в класы уҡыусыһы

                                                                 Етәксе: Шәмсетдинова Гөлшат,

                                                         башҡорт теле һәм әҙәбиәте

                                                                        уҡытыусыһы

Тикшеренеү эшенең тезистары.

Тема: Саҡмағош шағире М.Сакаевтың поэтик донъяһы.

Авторы: 11-се в класы уҡыусыһы

 Шәмсетдинова Ғәлиә.

Етәксеһе: Шәмсетдинова Г.Й., башҡорт теле

һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы.

 Башҡорт әҙәбиәте данлыклы яҙыусыларға бай. Ләкин күп ваҡыт беҙ сит райондан сыҡҡан шағир-яҙыусылар тураһында беләбеҙ, ә эргәлә йәшәп ятҡан ижадсылар ситтә ҡала.

Эштең актуальлеге-үҙ районыбыҙҙың шағирҙарының ижадын  өйрәнеү.

Маҡсатыбыҙ- Саҡмағош ауылында йәшәүсе шағир М.Сакаевтың ижадына байҡау яһау.

Ошоға бәйле бер нисә бурысты асыҡлап китеү мөһим:

-шағирҙың ижады менән танышыу;

-шағир менән осрашып һөйләшеү;

-тикшереү эшенең темаһын асыҡлау.

Тикшереү эшенең объекты-шағирҙың ижады. Предметы-шағирҙың шиғырҙары. Тикшереү эшендә  күҙәтеү, сағыштырыу, анализлау, дөйөмләштереү методтары ҡулланылды.

 Был эш башҡарылып, түбәндәге һөҙөмтәләр яһалды:

-дөйөм алғанда, М.Сакаевтың ижады күп ҡырлы, киң аһәңле.

-уның ижадын шартлы рәүештә бер нисә темаға берләштерергә мөмкин:

тыуған яҡ кешеләре, мөхәббәт, тәбиғәт темаларына ҡараған һәм  сатирик шиғырҙар.

Автор үҙен тормошон шиғырҙарынан башҡа күҙ алдына ла килтермәй, поэзия уның йәшәү кредоһына әйләнгән.

Донъяға маңлай күҙе менән генә түгел, күңел күҙе менән ҡарарға, ер шарының йөрәк тибешенә һиҙгер ҡолаҡ һалырға тырыша шағир. М. Сакаевтың шиғырҙарында ил һәм заман тураһындағы фекерҙәр  кеше һәм халыҡ яҙмышы, заманалар, кешелек тураһында уйланыуҙарға ҡушылып китә.

Йөкмәткеһе

Инеш………………………………………………………………ҡ

Төп өлөщ………………………………………………………..ң

Йомғаҡлау……………………………………………………….һ

        ҡулланылған әҙәбиәт…………………………………………..ә

        ҡушымта………………………………………………………..ғ0

Инеш

Башҡорт әҙәбиәте данлыклы яҙыусыларға бай. Ләкин күп ваҡыт беҙ сит райондан сыҡҡан шағир-яҙыусылар тураһында беләбеҙ, ә эргәлә йәшәп ятҡан ижадсылар ситтә ҡала.

Эштең актуальлеге-үҙ районыбыҙҙың шағирҙарының ижадын  өйрәнеү.

Маҡсатыбыҙ- Саҡмағош ауылында йәшәүсе шағир М.Сакаевтың ижадына байҡау яһау.

Ошоға бәйле бер нисә бурысты асыҡлап китеү мөһим:

-шағирҙың ижады менән танышыу;

-шағир менән осрашып һөйләшеү;

-тикшереү эшенең темаһын асыҡлау.

Тикшереү эшенең объекты-шағирҙың ижады.

Предметы-шағирҙың шиғырҙары.

Тикшереү эшендә  күҙәтеү, сағыштырыу, анализлау, дөйөмләштереү методтары ҡулланылды.

Төп өлөш

Миңнеғәли Сакаев Саҡмағош районы Аблай ауылында ғәңһ йылда донъяға килә. Балалыҡ йылдары  һуғыштан  һуңғы  аслыҡ йылдарына тура килә. «Инәй ҡаҙаны»шиғырында ул был ваҡыттар тураһында ошолай яҙа:

Ишле бала, нисек еткергәндер,

Бәлки, төбөн ҡырып һалғандыр.

Беҙ туйғастан ашармын тип, үҙе

Тоҙон ғына ҡарап ҡалағандыр.

Бала сағын, ауыр йылдарға тура килһә лә,  лирик герой һағынып и6кә ала. Шағир ижадында бала саҡ конкрет бер малай образында һүрәтләнә.

(й, йылдар, бер миҙгелгә

Күсһәгеҙ ине кире.

Малай саҡ һуҡмаҡтарыма

Илтһәгеҙ ине мине.

Тотторманы, әй шуҡ малай,  

минән киткәндән-китә.

Аралар йыраҡлашалар, ғүмерҙәр шулай үтә.

                                                    «Малай саҡ һуҡмаҡтары»

 Шағир ғә66 –нсы йылда мәктәпте тамамлап, Башҡортостан ауыл хужалығы институтына уҡырға инә. Мәктәп йылдары ла автор  күңелендә яҡты эҙҙәрҡалдыра. Уҡытыусыһына булған рәхмәт һүҙҙәрен ул ошолай белдерә:

Эҙең ҡалды ерҙә, эшең ҡалды,

Васияттәрең ерҙә йәшәрҙәр.

Йәш быуынға биргән изгелегең

Йылдар аша һиңә дәшәләр

                                                           «Һин беҙҙең арала»

ғәүғ-се йылда  институтты бөтөрөп,  йәш егет районға эшкә ҡайта.Райондың төрлө хужалыҡтарында һәм ойошмаларында эшләй:  «Правда» колхозында, «Чәрмәсән» кошсолоҡ фабрикаһында, һө-cе һанлы профессиональ  лицейҙа.  

ҡайҙа булһа ла,  М. Сакаев шиғриәт менән айырылмай.  Тыуған яҡ кешеләре, тәбиғәте автор ижадында ҙур урын алып тора. Күп шиғырҙары уның үҙенең яҡташтарына бағышланған: врач-нарколог Рөстәм Сөндөковҡа, ГАИ егеттәренә, Алмаз, Зилә Йосоповтарға,  Тимур Ғәйнановҡа,  Гүзәл һәм Альфред Смаковтарға, ауылдаштары Финат һәм Ридаға  һ.б.

Тормош иптәшенә бағышланған шиғырҙары айырым йылы хистәр менән яҙылған. Роза апайға мөрәжәғәт итеп ул былай ти:

Ғүмерең буйы йәйҙәр булыр инем,

ҡомасаулай аҙыраҡ көҙ генә.

Шикләнәмен изгелектәреңде

ҡайтара алмам тимен, тиҙ генә.                

                                                                    «Әл дә һин бар әле донъяла»

2011-се йылда хаҡлы ялға сыҡҡас, ул ныҡлап ижад менән шөғөлләнә башлай. Ижадында яңы темалар барлыҡҡа килә.

XXI быуат башында шағирҙың йөрәге илдә булған  трагик ваҡиғалар өсөн телгәләнә.

«ҡояшлы көн кинәт юҡҡа сыҡты,

ҡараңғылыҡ ба6ты күк йөҙөн.

Иблис-мәлғүн Беслан ҡалаһына

һуҙҙы ҡара оҙон мөгөҙөн.

Күрҙе донъя һирәк осорай торған

Яһиллектең урап ҡайтыуын,

Бантик таҡҡан, аҡ күлдәкле ҡыҙҙың

Ерҙә хәрәкәтһеҙ ятыуын.»          

                                                                         «Вәхшилек»

Йәш егеттәрҙең һуғыш яланында һәләк булыуҙары шағирҙың йөрәген телгәләй.

(Әфғән, Чечняларҙан хәбәр килһә,

Күпме әсә төнлә уттар алды,

Күпме өмөт унда өҙөлөп ҡалды,

Күпме йөрәк унда туҡталды.

                                                                  «Яҙҙар булып ҡайтырҙар»

М.Сакаевтың бер шәлкем шиғырҙары мөхәббәткә бағышлана. Был шиғырҙары уның лиризмға бик бай.

- «Йырҙар яҙҙым, көй сығарҙым,

Бар(ы)һын бағышлап һиңә..

Тыңлаһаң-тыңламаһаң да,

Хәҙер бары бер миңә.                    

                                                                 «Хәҙер бары бер миңә.»

- «Бер көн күрмәй торһам, һағынамын,

Һин уларҙың барын белһәңсе.

Йәнекәйем, тип, төштәремә

Аҡҡош булып килеп керһәңсе.

                                                                                 «Аҡҡошҡайым»

Авторҙың мөхәббәт лирикаһы юмор менән бергә үрелеп бара. Шиғырҙары ябайлығы, аңлайышлы булыуы менән үҙенә йәлеп итә.

М. Сакаевтың шиғырҙарының бер өлөшөн сатирик ә6әрҙәр тәшкил итә.Автор ил күләмендә булған етешһеҙлектәрҙе  лә, көн-күрештә осраған ти6кәре хәлдәрҙе лә тәнҡитләй. ә0-сы йылдарҙа был өлкәлә ул айырыуса актив эшләй.

Был йылдарҙа «бартер» һүҙе көн-күрешкә кереп китә. Был турала М.Сакаев әсе көлөп былай ти:  

«Иҡтисаттың һалҡын елкәйҙәре

«Әптиккә »лә килеп еттеләр.

Зарплатаға таблеткалар биреп,

Дарыуҙарҙы эшкә ектеләр..»

                                                                                     «Бабайға бартер»

Шағирҙың алкоголизмға ҡаршы язылған шиғырҙары иғтибарға лаеҡ.Был поэзия үҙенең  ябайлығы,  тормошсанлығы, актуальлеге менән уҡыусыны үҙенә йәлеп итә. Уның «Тимер гараж моңдары», «%лөш», «Шайтандар байрамында», «Элек һәм хәҙер», «Юлдағы ҡарһылыуҙар» кеүек шиғырҙарында замана проблемалары сағыла.

Заманалар үҙгәргән һайын, сатирик шиғырҙарҙың тематикаһы ла үҙгәрә бара. Бөгөнгө көндә тормошобоҙға ныҡлап ингән реклама тураһында ул былай ти:

«Блендамед» менән тештәреңде ышҡыһаң,

Ап-аҡ булыр улар, нурланыр.

Һин киткәс тә ожмах яҡтарына,

Тағы әллә кемдәр ҡулланыр.

Һәр урында төрлө исемдәге кибеттәрҙең артыҡ күп булыуын  да автор бик оҡшатып бөтмәй:

Дефициттар хәҙер юҡҡа сыҡты,

Табалар бит уңған егеттәр.

Һәр бер идараның эстәрендә

Асып ебәрҙеләр кибеттәр.

«Аида», «Ләйлә», «%ммөгөлһөм»дәре

Килеп сыҡты әллә ҡай ара.

Киләсәктә, имеш, асыла икән

«Хөббөниса» менән «Мәйсәрә».

Сатирик шиғырҙарына теманы ул көндәлек тормоштан  ала. Беҙ инде өйрәнеп бөткән етешһеҙлектәрҙе күңеле менән күрә белеп,  ул әсе көлә.

Йомғаҡлау

Дөйөм алғанда, М.Сакаевтың ижады күп ҡырлы, киң аһәңле.

Уның ижадын шартлы рәүештә бер нисә темаға берләштерергә мөмкин:

Тыуған яҡ кешеләре тураһында, мөхәббәт, тәбиғәт темаларына ҡараған һәм  сатирик шиғырҙар.

Автор үҙенең  тормошон шиғырҙарынан башҡа күҙ алдына ла килтермәй, поэзия уның йәшәү кредоһына әйләнгән:

«…Шиғырҙарға ишек ҡаҡмай,

Дуҫтарса килеп инәм.

Мин хыялый ваҡыттарҙа

Һөйләшәм һеҙҙең менән.»

Донъяға маңлай күҙе күҙе менән генә түгел, күңел күҙе менән ҡарарға, ер шарының йөрәк тибешенә һиҙгер ҡолаҡ һалырға тырыша шағир. М. Сакаев тың шиғырҙарында ил һәм заман тураһындағы фекерҙәр  кеше һәм халыҡ яҙмышы, заманалар, кешелек тураһында уйланыуҙарға ҡушылып китә. Улар уның щиғырҙарында кешенең үҙе, тормошо, донъя именлеге, бөгөнгө көн,киләсәк өсөн борсолоуҙар булып сағыла.

М. Сакаевтың лирикаһы - заманса ижад. Уның ярып әйтер һүҙе бар, йөрәгендә ҡайнағанын асып һалыр һәләте бар. Шулар уның бөгөнгө шиғриәтен уйсан, үткер итә. Шағир үҙенең поэзияһында үткер  әҙәби стиль, сатирик алымдар  менән ил, халыҡ яҙмышын, замана мәсъәләләрен үҙәкләштерә.

М. Сакаевтың ижадында үҙенә генә хас образдарҙы, , тел-стиль сараларын, үҙ щиғри тауышын самалап була.  

ҡулланылған әҙәбиәт:

 Сакаев М. Дәвер егете.: Дүртөйлө, 2002.

Хөсәйенов Ғ.Б., Байымов Р.Н. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте: Урта мәктәптең XI синыфы өсөн дәреслек.

Шағирҙың шәхси архивы.