Разработки уроков и внеклассных мероприятий

Хэшээл: буряад хэлэн

Тэмдэгэй нэрын илгаанууд

Хэшээлэй зорилгонууд:

1. тэмдэгэй нэрэ гэһэн темэ дабтангаа, тэрэнэй илгаанууд тухай ойлгуулха;
2. аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжөөхэ;
3. түрэл нютагтань дурлал түрүүлжэ, һайн ябадал хүмүүжүүлхэ;

Хэшээлэй ябаса:

І. Оролто үгэ

- Сайн байна, үхибүүд! Һуугты, мүнөөдэр хэн үгыб тэмдэглэе. Хэшээлдээ бидэ тэмдэгэй нэрэ гэһэн темэтэй танилсахабди, урда классудта гараһанаа һанаха ажал ябуулхабди. Шэнэ темэдэ орохынгоо урда, словарна хүдэлмэри ябуулая.

ІІ. Словарна диктант (Слайд №2)

Буряад орон, нютаг, Түнхэн, байгаали, аршаан, булаг, дэлхэй. (Слайд №3 шалгаха)

 ІІІ. Дабталга        

Урда хэшээлдээ бидэ «Юумэнэй нэрэ » гэһэн темэ үзэжэ дүүргэһэн байнабди, тиимэһээ мүнөө дабталга үнгэргэе.  Танай урда саарһан дээрээ хэһэг тараагаатай, энэл хэһэг слайд дээрэ харанабди(Слайд № 4)

Даабари:

1. энэ хэһэг уншаад, юун тухайб гэжэ хэлэхэ;
2. хэһэг соо юумэнэй нэрэнүүдые түүжэ абаха; (Слайд №5 шалгалта)

ІV. Словарна хүдэлмэри

Онгосо

Гол

Орой

Домто

Мэдээжэ

V. Хэһэгээр ажал ябуулга

-Үхибүүд хэһэгтээ үшөө дахин анхаралаа хандуулая, эндэ илгаатай үгэнүүд байна, энэ ямар үгэнүүд гэжэ хэлхээр бэ?  Юумэнэй нэрэ гү? Үгы, тиигээ хадаа ямар хэлэлгын хубиб?

- зүб даа! Ямар гэһэн асуудалда харюусадаг хэлэлгын хуби «Тэмдэгэй нэрэ» гээшэ.(Слайд №6)

VІ. Шэнэ темэ ойлгуулга

Дэбтэрнүүдээ нээгээд, хэшээлэйнгээ темэ бэшэжэ абая. Хэшээлэймнай эпиграф хадаа  «өөрын дайда дулаан, хүнэй дайда хүйтэн». Энэ оньһон үгэ соо тэмдэгэй нэрэ бии гү?

Бидэ  хэшээлдээ тэмдэгэй нэрын удха шанар тухай хөөрэлдэхынгээ  хажуугаар тэмдэгэй нэрын илгаанууд  тухай хэлсэхэбди:

 Тэмдэгэй нэрэнүүд: (слайд № 7)

Шанарта                   Харилсаата

Хүхэ (хүб)                  наран- нарата

Ногоон (ноб)              хада-хадата

VІІ. Физминутка

VІІІ. Ребусы (слайд № 8)

ІΧ. Бэхижүүлгэ

Бүлэг бүлэгөөр даабаринууд үгтэнэ (3 бүлэг)

1-дэхи бүлэг – таблица соо шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүдые бэшэхэ;

2-дохи бүлэг- юумэнэй нэрэнүүдтэ тэмдэгэй нэрэнүүдые тааруулан бэшэхэ;

3- дахи бүлэг – үгэнүүдые хэрэглэн мэдүүлэлнүүдые зохеохо.

Χ. Зурагаар ажал ябуулга

Уридшалһан даабари шалгалта. ИЗО хэшээлдэ зураг зураһан байнабди, мүнөө энэ зурагаа шэрдэхэбди, харин Света самбарта гараад, шэрдэхэ. Тиигээд маанадта Света өөрынгөө бэшэһэн зохеолго уншаха, таанад анхаралтайгаар шагнаарайгты!

ΧІ. Тобшолол

- мүнөө дахин эпиграфтаа бусаад, хүүрэлдэе. Энэ оньһон үгэ хэһэг хоер таарана гү?

Юундэ тиигэжэ хэлэгдэнэб? Нэгэ бэрхэ һурагшада хэлүүлхэ, тиигээд багша  өөрөө тобшолол хэхэ.

ΧІІ. Сэгнэлтэ табилга

ΧІІІ. Гэрэй даабари үгэлгэ: - зурагаар багахан зохеолго бэшэхэ

Буряад литератураар классһаа гадуур  хэшээл  

Темэ:  Еһо  заншалаа сахия!. ,

Зорилгонууд: 1. үндэһэн  еһо заншалаа Һэргээн, сахижа ябахыень һургаха;

                        2.түрэл  арадайнгаа  еһо заншал һурагшадта гүнзэгыгөөр ойлгуулан,.арадайнгаа  аман зохеолдо дуратайгаар  хүмүүжүүлэн  наада үнгэргэхэ;

Хэрэгсэлнүүд: проектор, карточканууд, карандашууд г.м.

                                                                                        «Заншал соомнай халуухан сай,

                                                                                         Заншал соомнай хани барисаан,

                                                                                         Заншал соомнай галай бадараан!»

                                                                                                                    ( Ц-Д Дондокова )

Хэшээлэй ябаса

Үхибүүд  буряад  хубсаһа  үмдэнхэй,  хоер бүлэг боложо хубаарна.Хэшээлдэ һууһан багшанар жюридэ орожо, үхибүүдэй харюунуудые сэнгнэнэ.

I.Оролто үгэ

     - Мүнөөдэр үхибүүд бидэ буряад арадайнгаа ёһо заншал  һэргылжэ,  хэшээл- наада үнгэрэхэбди.

       Энэ наадамнай иимэ  шатануудһаа бүридэхэ:

1. «Арадайм алтан һургаалнууд»
2. «Заншалта найр нааданууд»
3. «Хэн һүбэлгэн бэ?»
4. «Үреэл тогтохо болтогой!»
5. «Буряад арадайм нааданууд»
6. «Наадан дээрэ ерэбдил даа!»

II. Нааданай эхилэлгэ

1)«Арадайм алтан һургаалнууд» гэһэн шата соо таанадта даабаринууд үгтэхэ, эдэ даабаринуудые команда бүхэн урда гараад, харуулжа үгэхэ.

Жэшээлхэдэ: «Хүгшэн аха заха хүнүүдээр уулзахадаа, ……- яагаад мэндэшэлхэ ёһотойб?

-Энээнһээ ондоогоо үхибүүд ямар арадай заабаринуудые мэдэнэ гээшэбта?

-һурагшад харюу үгэнэ.

-Ямар бүлэг олон заабаринуудые мэдэнэб, тэрэ илана.

2)  «Заншалта найр нааданууд»

Бүлэг бүхэн сообщении бэлдэһэн байна.Тэрэнииень шагнахынгаа урда ямар буряад заншалта һайндэрнүүд бииб гэжэ нэрлэе.

-Сагаалган

-Сурхарбаан

-Алтаргана

3) «Хэн һүбэлгэн бэ?» гэһэн шата соогоо команда бүхэндэ 2 таабаринууд үгтэнэ, тэрэ таабаринуудые таагаад, харюуень зураха ёһотой. Харин сүлөөтэй байһан һурагшадта таабаринууд хэлэгдэнэ хэн олон таабаринуудые таанаб тэрэ хүндэ бэлэг үгтэнэ. Энэ шата соо эгээл гоёор зураһан тааһан бүлэг илана.

4) «Үреэл тогтохо болтогой!» гэһэн шата соо нэгэ бүлэгэй һурагшад нүгөө бүлэгтөө үреэлнүүдые хэлэнэ. Хэн уранаар, гоёор хэлэнэб, тэдэ илана.

-Үхибүүд үреэл гэжэ юун бэлэй?

-ородоор бидэ благопожелание гэнэбди, Харин буряадаар?

Үреэлнүүд ямар байдаг бэ?

Сагаалганай

Түрэ хуримай

Түрэһэн үдэртэ зорюулагдаһан

Эжы абадаа г.м

5) «Буряад арадайм нааданууд»

Буряад арадай нааданууд ехэ олон юм. Мүнөө бүлэг бүхэн нэжээд наада манда харуулха ёһотой. Хэр зэргэ наадаһыень жюри тоолохо.

1-дэхи бүлэг  «Малгай ттойруулга» гэһэн наада харуулна

2-дохи бүлэг «һохор һамган» гэһэн наада харуулна.

6)  «Наадан дээрэ ерээбдил даа» гэһэн һүүлшынгээ шата соо үхибүүд яагаад ёохор наада хатардагые харуулна.Дүхэриглэн байгаад дуулана.

IV. Тобшолол

-Зай үхибүүд бэрхэт даа!  Энэ хэшээлдээ юу ойлгожо абаба гээшэбибди?

-Зүб даа ёһо заншалаа сахижа, сэсэн арадайнгаа һургаалнуудые сээжэ зүрхэндөө хадуужа саашань үргэжэлүүлжэ ябаял даа.

Заншал соомнай халуухан сай,

Заншал соомнай хани барисаан,

Заншал соомнай галай бадараан! гэһэн манай мэдээжэ уран зохёолшодой нэгэн болохо Цырен-Дулма Дондоковагай үгэнүүдээр хэшээлээ дүүргэхэе һананаб.

Внеклассная работа по предмету.

«Бэрхэшүүл» сэтгүүлэй хуудаhан: «Туhатай ажалда-саг, гарай утаhанда-час».

Оролто үгэ (2 мин)

 - Сайн байна, үхибүүд! Бидэниие hургуулидаа сонин хэблэн  гарганабди гэжэ мэдээд, маанадта хүүгэдтэ зорюулагдаhан «Бэрхэшүүл» гэжэ сэтгүүлэй редакци нэгэ хуудаhаа гаргагты гэжэ дурадхаба.

Энэ сэтгүүл хадаа 2019 оной ноябрь hарада түрүүшын дугаар гаража эхилээ. Сэтгүүл hургуулида ороогүй ба эхин ангиин hурагшадай уншахаар, харахаар болоно. Сэтгүүл соо юун тухай бэшэгдэнэб гэжэ тобшохоноор хэлээ hаа иимэ: интервью, тамирай ба соелой мэдээсэлнууд, комикснууд, элдэб нааданууд болон кроссворднууд г.м.

   Зорилгонууд. (3 мин) Бидэ мүнѳѳдэрэй хэшээлдэ нэн түрүүн сэдэбээ шэлэжэ ерээд, хуудаhанайнгаа эскиз бэлдэхэбди. Зай, юун тухай бэшээ hаамнай, үхибүүд уншахаб, hонирхолоо хандуулаад, хадуужа абахаб. Мүнѳѳ сагта ажабайдалдамнай ямар шухала асуудалнууд бииб гэжэ бодожо үзэе. (Υхибүүд нэрлэнэ).

     Ѳѳрынгѳѳ hанамжа дурадхалга (3 мин) Нүхэд, танда бултандатнай гарай утаhануудыетнай буляажа абаа hаамни, юун болохоб? Жэшээлхэдэ, би сахим юртэмсэ соо ерэдэг хэрэгтэй саарhануудые хаража шадахаяа болихоб. Энэ муу талань. Нүгѳѳ талаhаань харахада, сүлѳѳ сагтай болохоб. Сонин, сэтгүүл соо шэнэ hонинуудые мэдэжэ абаха аргатайб. Эндэ утаhануудые бултыень үгы болгохо хэрэгтэй гэжэ хэлэнэгүйбди, харин тэрэнэй хэрэглэлгын саг бага болгоходо hайшаамаар. Жэшээлхэдэ, иимэ ушар манай табадахи ангиин hурагша Бадматай болоhон байна. Хэшээлнүүдтээ юундэ муу сэгнэлтэнүүдые абадаг болооб гэжэ эжытэйнь хѳѳрэлдэхэдэмни, бүхы сүлѳѳ сагаа утаhа барижа, сахим юртэмсэ соо наадана, чат соогуур hууна гэбэ. Тэрээнhээ боложо hуралсалдаа муугаар хандадаг, ойлгосоор хурдан бэшэ болоо гэжэ тобшолол гаргаабди. Хээрбэеэ, бидэ энэ проблемэ тухай бэшээ hаамнай hонин байха гу? Юун гэжэ hананат? Зүб, би баhаа тиигэжэ hананаб. Зай, танай урда иимэ сэдэб дурадханаб: «Туhатай ажалда – саг, гарай утаhанда - час». Зүбшѳѳнэ гүт?

     Ямар маягаар хуудаhаяа зохеохобибди? Жэшээ болгон, урдатнай байhан сэтгүүлнүүдэй хуудаhануудые харая. Яагаад зохеоболнай үхибүүдтэ тааруу, ойлгосотой байхаб? Υхибүүд ѳѳhэдынгѳѳ hанамжануудые дурадхана (комикс, рецепт, статья г.м.)

     Минии hанахада, энээхэн рецепт тааруу байна. Юундэб гэхэдэ, үхибүүд нюдѳѳрѳѳ харана, уншана, ѳѳртѳѳ хадуужа абана.

      Ажал ябуулга (5 мин). Танай урда сэтгүүлэй хуудаhа зохеохо макет ба хэрэгсэлнүүд байна, харин таанад ѳѳрынгѳѳ hанаагаар гарайнгаа утаhа барихаа болиходоо, сүлѳѳ сагаа үхибүүд яажа туhатайгаар үнгэргэхэб гэhэн тобшо заабаринуудые (рецепт) бүтээгты.

тамир тэнхэйтэй болохо (спорт и игры)

гэртээ туhатай байха (помощь по дому)

нүхэдѳѳрѳѳ хѳѳрэлдэхэ (радость общения)

 ном шудалха (чтение литературы)

байгаалидаа дурлаха (общение с природой)

Тобшолол (2 мин). Сэтгүүлэй хуудаhанай бэлэн болоhон эскиз харуулжа, нүгѳѳ хэшээлдээ саашань үргэлжэлүүлхэ ажалаа хубаажа абанат.

Эдэбхитэйгээр ажаллаhандатнай баярые хүргэнэб. Мүнѳѳдэр бидэ түрүүшын туршалга хэбэбди. Харин нүгѳѳ хэшээлдээ хуудаhаяа хэблэлдэ бэлэн болгохобди гэжэ найданаб.

- Дахин уулзатараа, баяртай!  

9-дэхи класста буряад литератураар хэшээл

Сэдэб: Д.О.Эрдынеевай зохеохы зам ба намтар

 «Ехэ уг» роман. 

Хэшээлэй зорилго: 
1. Уран зохеолшын намтар болон зохеохы замтай танилсуулга; 
2.  «Ехэ уг» гэhэн романай түрүүшын хоер бүлэгүүд сооhоо хоер ехэ угуудай hарбаалжаа татаха; 
3. Угсаата арадайнгаа заншал, харилсаха еhо тухай мэдээсэл γргэдхэхэ. 
Хэрэгсэлнууд: Д.О.Эрдынеевэй портрет, ватман, фломастеры, маркернууд, магниты, проектор, ноутбук. 
Хэшээлэй тγхэл: шэнэ сэдэб γзэлгын хэшээл. 
Хэшээлэй ябаса 
Ⅰ. Эмхидхэлэй γе.
- Сайн байна! Таанад гэртээ зохеолой туруушун хоер булэг уншаад ерэхэ байгаат. Намжилма маанадта уран зохеолшын намтар ба зохеохы замаар элидхэл бэлдээд ерэхэ байгаа. Энэ уншаhан бүлэгүүд соо юун тухай хэлэгдэнэб?

-уг тухай

- нэгэ гэр бүлэдэ найр болохоео байhан тухай

- Лыксэгэй ба Арьяагай үхибүүд тухай (г.м. харюу үгэнэ hурагшад).

 Мγнɵɵдэр хэшээлдээ Д.Эрдынеевэй ехэ hонирхолтой «Ехэ уг» романтай танилсахабди. Хэшээлдээ иимэ тγсэбэй еhоор ажаллахабди: 
1. Д.Эрдынеевэй намтарай болон зохеохы замтай танилсалга; 
2. хоер ехэ угуудые элирγγлгэ; 
3. «Уг» гэжэ γгэ ямар удхатайб гэжэ ойлгосо үргэдхэхэ. 

ⅠⅠ. Шэнэ сэдэб

1. Хэшээлэйнгээ эхиндэ Д. Эрдынеевэй намтар ба зохеохы замтай танилсахамнай. Намжилмаагай элидхэл уншахада, таанад анхаралтайгаар шагнаад, шалгалтын ажал дγγргэхэ еhотойт.  (Намжилма уран зохеолшын намтар болон зохеохы замаар бэлдэhэн элидхэлээ уншана).

2. Шалгалтын даабари дүүргэлгэ. 

1. Уран зохеолшо Агын автномито тойромой Удаганта гэжэ нютагта декабриин 5-да колхозник таряашанай бγлэдэ тγрɵɵ.

2. Агын дунда hургуули дγγргээд, нютагтаа трактористаар, слесареэр ажаллана.

3. «Агын γнэн» газетэдэ литературна сотрудник.

4. «Байгал журналда тγрγγшын рассказ хэблэгдээ.

5. Москвагай М.Горькиин нэрэмжэтэ лит.институт .

6. «Газарай амисхаал» гэhэн рассказуудайнь ном.

7. «Тγбэргээнтэнэй ашанар»

8. «Тоонто гγ, али бага наhантаяа хахасалга»

9. «Ехэ уг»

10. «Ехэ уг» романиинь Москвада, Улаан-Yдэдэ ород хэлэн дээрэ оршуулагдаа.

Харюунууд: 1. 1936, 2.1955,  3.1959, 4. 1960, 5. 1963, 6. 1965, 7.1971, 8.1978, 9.1983

(Даабариин харюунууд самбарта гарана. Һурагшад ѳѳhэдѳѳ шалгана, сэгнэлтэ табина).
3. - Буряад арадай хоорондоо харилсаха еhо заншал хэр угhаа хойшо γндэhэтэй, удхатай, хγмγγжγγлгын орео асуудалнуудые гγнзэгыгɵɵр шиидхэhэн байдаг. Доржо Эрдынеев зохеол соогоо хγнэй уг гарбал, γе γеын харилсаа, уг залган хγмγγжγγлгын асуудалнуудта хандаhан байна. Зохеолой удхаар ажал ябуулхын урда, словарна хүдэлмэри ябуулая. Ямар үгэнүүдэй удха танда ойлгогдоогүй байнаб?
4. Словарна хүдэлмэри: уг, алтан тγрэ, шалтагаан, зɵɵри.

5. Чингис хаанай угай hарбаалжаниие презентаци дээрэ харая. (Презентация) Хүнэй уг гарбал хадаа ямар ехэ болохо аргатайб гэжэ хэлэхэ. Бэрхэ хүнhѳѳ бэрхэ үринэр тарана гэжэ хѳѳрэлдэхэ. Υхибүүдээ хүмүүжулхын асуудалнуудые оруулха.
6. Бэе hорилгын упражненинγγд (бэеын шалаа гаргаха). 

7. Бүлэгѳѳр ажал ябуулга.

Хоер бүлэгтэ хубаараад үгтэhэн саг соо зохеол соохи хоер ехэ угуудай hарбаалжануудые гаргаад, тэдээн тухайгаа хѳѳрэхэ.

 Эндэ манда ном хэрэгтэй болохо. Таанад нэгэдэхи бүлэг гэртээ уншаhан байнат, тиимэhээ энэ даабари хүндэ бэшэ байха гэжэ би hананаб.  Номуудаа 275 н. тайлаад, хэн хэнэй хүбүүн басаган бэ гэжэ харахадатнай болоно.
Нэгэдэхи бγлэгэй  hурагшад -Мониин Арья-Танхын Ади хоерhоо эхитэй угай hарбаалжаниие гаргаха, зураха. Хоердохи бγлэгэй  hурагшад-Гэндэнэй Лыксэгэй уг харуулна, зурана.

Нэгэдэхи группа хоорэнэ:

Мониин Арьяа. Залууhаань Лыксэгтэй анда нγхэд ябаhан Лыксэгэй дγγ басаган Арюухантай гэрлэхэ болоод байhан аад, баяжаха зорилго урдаа табяад, Танха баянай Ади басагантай гэрлэжэ, бэеэ, Арюуханаа мэхэлжэ, γе наhан соогоо hэшхэлээ сэбэрлэхэ гэжэ hанаагаа зобоно. 

Танхын Ади. Залууhаа урданайхияа орхеогγй, γгытэй Лыксэгтэниие дайсан мэтэ тоолодог, γзэн ядан ябадаг байhан юм. Арьяатай холболдоод байхадаа, Арюуханиие худалаар хэлээд, ламанарта галдуулжархиhан байгаа. Арьяа 
γбгэнэйнгɵɵ Лыксэгтэй эбээ ололсожо, залуугайнгаа алдууе заhаха гэхэдэнь, дайсантай нγхэсэжэ уг гарбалаа алдахаш гэжэ байжа хараагаад, хорлодог болобо. 

Хоердохи группа хоорэнэ:

Гэндэнэй Лыксэг. Хγндэ хγшэр зам гаталhан, бага наhанhаань γншэн, барлаг байhан. Улаан Армиин сэрэгтэ ябалсажа, нютагтаа колхоз тогтоолсоhон. Адиин аха болохо Данжаниие алаа гэжэ Адидаа наhан соогоо хардуулна. Заводто хγдэлжэ, тγрγγ хγдэлмэришэн болобо. 

2-хи γеын хγнγγдэй хоорондохи харилсаа харая. Хоердохи γеын хγнγγдтэ хэн ороноб? 
Балшан, Субад, Тγгжы, Хэшэгтэ. 
-Гурбадахи γеын хγнγγд хэн болоноб? -Балта, Аян, Тучин. 

-Зуб хѳѳрэбэт, бэрхэнүүд даа.

Бэхижγγлгын ажал.  Хоер угуудай хүнүүдые зүбѳѳр нэрэнүүдыень бэшэхэ гэhэн даабари дүүргэнэ. 1-дэхи группынхид Гэндэнэй Лыксэгэй. Хоердохи группынхид Мониин Арьяагай уг. Схемээр даабари дүүргэнэ

 Тобшолол.

Зай тиихэдээ уг гээшэмнай юун гээшэб?

- Нэгэ тγрэлэй хγнγγдэй ехэ бγлэг. 
- Нэгэ баабайhаа тараhан γринэр. 
- γнэн сэхэ ябадалтай хγнγγд болоно. (hурагшадай харюунууд) 

 -Зγб тобшолол гаргабат. «Эхэ эсэгын ябаhые хγбγγ басагад тэгшэлхэ», «Мууhаа муу, модонhоо хɵɵ» гэжэ буряад арадай аман γгэ бии юм эдэ оньhон угэнуудэй удха энэ зохеолдо хабаатай гу? 
- γшɵɵ ямар оньhон γгэнγγд бииб? 

8. Гэрэй даабари

Уг тухай ондоо яhатанай арадуудай оньhон угэнуудые олохо. 2-3 булэгуудые уншаха.
Хэшээлэй дγн. Сэгнэлтэ.