• Главная
  • Блог
  • Пользователи
  • Форум
  • Литературное творчество
  • Музыкальное творчество
  • Научно-техническое творчество
  • Художественно-прикладное творчество

Историко-культурное наследие Валиди и современный мир

Опубликовано Габитова Альфия Ишбулдовна вкл 07.12.2012 - 22:05
Автор: 
Аминев Дим Галимович

Историко- культурное наследие Валиди и современный мир

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл z.validi.docx781.19 КБ

Предварительный просмотр:

Баш7ортостан республика3ыны8 м24ариф министырлы4ы

«В2лиди у7ыу6ары» конкурсына

В2лиди6е8 м262ни, тарихи мира9ы 32м б0г0нг0 донъя.

(ижади эш)

                                        

Баш7ар6ы: И9ке Собхан4ол м2кт2бене8 ;2ли2кб2р филиалы

                                                                       6-сы класс у7ыусы «минев Дим

                                

Ет2ксе3е: баш7орт теле 32м 262би2те у7ытыусы3ы

;2битова «.И.

Баш7ортта4ы намы9, иман мен2н

                                        Яр3ып тиб2 З2ки й0р2ге,

                                        ?ола7 асма дошман 7от7о3она!

                                        З2ки - Баш7ортостан тер2ге. (Ш.Бабич.)

Баш7ортостанды8 32м баш7орт хал7ыны8б0й0к тарихи ш2хест2ре галерея3ында, ?ара3а7ал, Салауат Юлаев, Мифтахетдин А7мулла, Ш2йехзада Бабич, Муса Мортазин, М0х2м2тша Буран4олов, №26и2 Д21л2тшина 3ыма7 милл2тебе66е8 й060к 7ашы, рухи 7ибла3ы булыр6ай айырыуса бал7ыу 32м са4ыу исемд2р бар. Ата7лы 4алим 32м д21л2т эшм2к2ре, 1917-1920 йылдар6а Баш7орт мили х2р2к2тене8 ар6а7лы ет2ксе3е «хм2тз2ки В2лиди- н27 бына ошондай а9ыл заттарыбы66ы8 бере3е. Исемен2 32м эшт2рен2 наха7 яла я4ылыу ар7а3ында, буласа7 б0й0к 4алим, 26ип, 1920  йылда тыу4ан Баш7ортостанынан эмиграция4а китеп, 7ал4ан 41мерен 42зиз Ватанынан ситт2 1тк2рерг2  м2жб1р булды. 1925  йылда борон4о 72р62решт2ребе66е8 -  Т0р0к иле уны 16ен2 3ыйындыр6ы. Ошо ва7ыттан «. В2лиди тормошонда, бик к1п ауыр-лы7тар 32м 7атмарлы7тар аша 1теп, К0нсы4ышты 0йр2не1 ф2не 0лк23енд2 к1ренекле белгест2р6е та8 7алдырып т0рл0 асыштар 32м т2р2н й0км2ткеле хе6м2тт2р ижад ит2. 1969 йылда «Х2тир2л2р» тиг2н мемуар 292рен ба9тырып, «хм2тз2ки В2лиди 16ене8 тыу4ан хал7ына м28гелек 7омарт7ы 3о7ландыр4ыс бер 292р 7алдыр6ы.

        «хм2тз2ки  В2лиди   ш2хесене8  формалашыуында  й2н2  1т2  м03им  фактор -  уны8  кесе   й2шт2н  1к  тау  баш7орттарыны8  борон4о  й2йл21  тормошон        , йыр-мо8дарын, тарихи  ри12й2т  32м  7обайыр6арын, ила3и  7урай  тауышын   тынлап, ошо  м0хите8  ю4ары  рухи2тен, ы6ан-йолаларын, 2хла7  32м  262п  7анундарын, ни3ай2т,  халы7ты8  х2теренд2  32м  7улъя6ма  7омарт7ылар6а  быуындан   быуын4а  тапшырыла   килг2н   тарихын   к18елен2  3е8дереп  19е1е. ». В2лиди6е8  «Х2тир2л2р» 292ренд2  ошондай   юлдар6ы  у7ыйбы6: «Бе66е8   йыл7ыларыбы6   я6ын  ата-бабаларыбы6  заманынан  бирле   й2йл2г2н   А7бейек   й2йл2162рен2   к0т01се3е6  62  1662ре  барыуы,  к060й62ре8   д2  я6ын  э9е  к0нд2р62,  йыл7ыларын  7ыуып,  А7бейекк2   ките1  4262тт2рен   ми82   32йл2й   тор4айнылар   32м   шул   д21ер62н   й2ш2п   килг2н   йыр6ар6ы   ишеттерер62р  ине . «. В2лиди  баш7ортто8   ана  шул  иркен  й2йл21   тормошон  3а4ынып   йырла4ан  йыр6арыны8   бере3ен  и9к2  т0ш0р0п  1т2:        

        А7бейекк2й  тау6ы   Т28ре   бирг2н,

                     А7  тирм2л2р  7ороп   й2йл2,  тип.

        !реше8д2н  уйнап  7олон  кил2,

        ?оро73о6   у7  ел2, б2йл2, тип.

         Бына  ошо  й2нг2   я7ын,  й2нн2тт2й   Урал   т2би42те   ара3ында,  саф   3аулы   йыл4алар6ы8   3ыуын  эсеп, я7шы  аттар6а  б2йгел2р62  7атнашып,  7ымы6  м2жлест2ренд2   йыры- к0й62ребе66е  32м  с2с2нд2р6е8  хикм2тле  31662рен   ты8лап, хал7ыбы64а, ысынлап  та, Т28рен2н  бирелг2н  изге  тыу4ан   тупра7тан  к0с  7е12т   алып   1тк2рг2н  бала  са4ы, й2шлек  йылдары   ха7ында4ы  и9т2лект2р   41мере   буйына   «хм2тз2ки   бабабы66ы8   к18елен  я7тыртып,  хатта   и8  ауыр   м2лд2ренд2  л2  7ай4ы3а4ыштарын  таратып, й2нен2   рухи   таяныс   булып   тор4ан.  

«хм2тз2ки «хм2тша3 улы В2лидов 1890 йылды8 10 декабренд2 Ишембай районы К062н ауылында мулла 4аил23енд2 тыу4ан. Ата3ы «хм2тша3 В2лит улы К062нов донъя х2лд2ре тура3ында я7шы х2б2р6ар бул4ан, ауылда м26р2с2 тот7ан. В2лиди 62 ошо м26р2с2л2 ата3ынан   42р2пс2  0йр2н2, дин  д2рест2рен  ала. »хм2тз2ки6е8  2с23е-  м042ллим2,  о9табик2  )мм0лхаят  фарсы  32м  т0рки  телд2ренд2  к1п  ши4ыр6ар6ы  яттан  бел2  32м  улына  ла  борон4о  классик  ша4ир6ар6ы8  китаптарын  у7ыта  32м  ши4ыр6арын  ятлата.  №у8ынан   «.В2лиди  к1ренекле  татар  4алимы  Ша3абетдин  М2рж2ни6е8  у7ыусы3ы,  2с23е  я4ынан  олата3ы  Х2бибназар  !т2ки6ен   м26р2с23енд2  у7ыуын  дауам  ит2.

  Артабан   у7ыу   тел2ге   мен2н   ян4ан  «хм2тз2ки   1908  йылды8  й2йенд2   ата- 2с23ен2н  й2шерен   р21шт2  ауылынан   сы4ып   кит2. Т2162  ул  Ырымбур4а  кил2,  унан  ?азан4а. Бында   «.В2лиди «?асими2» м26р2с23ен2   у7ыр4а   ин2, бер  йылдан  уны   тамамла4ас , уны   т0рки  халы7тарыны8   тарихы    32м  42р2п   262би2те   у7ытыусы3ы   итеп   7алдыралар.

    И8   т21ге   хе6м2тен   «. В2лиди  «стерханда  «И6ел» газета3ында   ба9тыра. Артабан   «. В2лиди6е8   хе6м2тт2ре  Ырымбур6а   н2шер   ителг2н  «Шура»  журналында  32м  «Ва7ыт»   газета3ында, ?азанда  сы77ан  «С0й0мбик2» 32м  « М2кт2п»  журналында ,  )ф0л2  донъя   к1рг2н «Тормош» газета3ында  ба9ыла  башлай.

1912  йылда  уны8 «Т0р0к в2  татар  тарихи»  исемле   т21ге  китабы   сы4а.

  1916 йылдан  алып   В2лиди    илебе66е8  с2й2си   тормошонда   7атнаша  башлай.  Тик  был   эшм2к2рлек  уны8  ф2нг2  ынтылышын   31ндерм2й.

  1917 йылды8   7  майында  М2ск2162   Р2с2й   мосолмандарыны8    д0й0м  конгресы   асылыр4а  тейеш   булла.  М2ск21г2   баш7орт   хал7ынан   делегаттар   еб2ре16е   ойоштороп,  42й2т  6ур   эшт2р  баш7ара.  «. В2лиди   унда «Р2с2й   мосолмандарыны8    этник   сы4ыштары  32м  улар6ы8   с2й2си  тормошта  232ми2те» тиг2н  тема4а  32м  асылда  16ене8  к0р2ш  мен2н  программа3ын   билд2л2г2н   телм2рен  30йл2й. Конгреста  ы84ай  тауыш  мен2н   м0хт2ри2т  32м   федерация  платформа3ы  7абул   ител2. Был  е8е16е8   я7ын  арала   6ур  ти6лек  мен2н  й2йелеп  кит2с2к  баш7орт  мили- азатлы7   х2р2к2те   0с0н  232ми2те   бик  6ур  була.

        «.  В2лиди  20  июлд2   Ырымбур6а   асыл4ан   Беренсе   Баш7орт   7оролтайында  ла, 28-29 августа )ф0л2 у64арыл4ан  Икенсе Баш7орт 7оролтайында ла  7атнаша,  докладтар  мен2н   сы4ыш   я3ай. 11  ноябр62   Баш7орт   0лк2  шура3ы  «.В2лиди  7улы  мен2н   я6ыл4ан  тарихи   документ «Беренсе   3анда4ы   фарман» ды  н2шер  ит2.

     29 ноябр62  Баш7орт   0лк2   шура3ы   Баш7ортостанды  автономиялы   республика   тип  и4лан   ит2.  Декабр62  )с0нс0  Баш7орт   7оролтайы, Баш7орт  автономия3ын   7анунлаштырып, 16  аллы    х0к1м2т  т060й. Граждандар   3у4ышы   осоронда   ул   «. В2лиди-  Баш7орт   42ск2р62рене8   командующийы,  1919  йылды8    мартында   Баш7орт   х0к1м2тене8   !62к  Совет  власы   мен2н  килеше1е   ниге6енд2  Баш7орт  Автономиялы   Совет  Социалистик   Республика3ы   т060лг2нд2н   3у8 -  х2рби   комиссар,  Башревком  р2йесе.

 В2лиди  32м   уны8  к0р2шт2шт2ре,  алда  2йтелг2н  килеше1г2   таянып,  Баш7ортостанда   автономиялы   д21л2тселек  т0601г2  0лг2ше16е,  й24ни  16ене8   армия3ын,  парламентын,  х0к1м2тен,  тыш7ы   б2йл2нешт2р   б1леген  булдырыу6ы    ма7сат   итеп   7уялар. «мм2  Совет  х0к1м2те   1920  йылды8   19   майында   Баш7орт   автономия3ын   ю77а   сы4арыу4а    й1н2лтелг2н   7арар  7абул   ит2.  В2лиди6е,  Баш7ортостан  32м  баш7орт   хал7ы   мен2н  б2йл2нешен   0601  0с0н, М2ск21г2  са7ыртып  алалар. Бындай   шарттар6а,  артабан   шовинизм4а   7аршы  тороп   була   алмаяса4ын   к1реп, Башревком   а4залары   тулы   составта  16   вазифаларын    7алдырып    китерг2  7арар  ит2л2р. «хм2тз2ки   В2лиди,  16ене8  бер   т0рк0м   ар7а6аштары   мен2н, 1920  йылды8   29  июненд2  М2ск2162н  сы4ып  кит2.  

«. В2лиди  те12л  50 йыл   буйы  тыу4ан  ер62н   алы9та,  эмиграцияла   й2ш2й,  ошо  ярты  быуат   ва7ыт  эсенд2  у4а  бер  ген2  м2рт2б2  бул3а  ла  Баш7ортостан   тупра4ына   7айтып   ая7  ба9ыр4а  м0мкинлек  бирелм2й. «мм2  41мер  буйына  16  ере  32м 16 мо8о, 16 милл2тене8 я6мышы тура3ында4ы уй- той4олары уны8 к18ел т1ренд2 й2ш2й. « инде 7урай 32м баш7орт халы7  йыр6ары м28гелек бер йыуанысына 32м 7ыуанысына 2йл2н2.

«хм2тз2ки   В2лиди   Ту4ан   1970  йылды8  26  июленд2   80 – се  й2шенд2  я7ты  донъя  мен2н   м28гег2  хушлаша.

З2ки В2лиди6е8 тарихи 32м м262ни мира9ын 0йр2не1г2 мине ним2 эт2р6е 3у8?

  1. З2ки В2лиди- Баш7орт мили х2р2к2тене8 ар6а7лы ет2ксе3е,

2)  Я6ыусы, 4алим,

3) И8 м03име тип уйлайым: мине8 олатайымды8 берг2 уйнап 19к2н, 3унар4а, соло7 7арар4а берг2 й0р0г2н ду9ы.

Мин Хаммат олатай6ы8 0с0нс0 быуыны, й24ни б1л23е буллам. Был ижади, э6л2не1 эшен баш7ар4анда бабайым Бай4азин Ми8ле2хм2т Хаммат улына м0р2ж242т иттем. Ми8ле2хм2т бабай (ул 1937 йыл4ы,  2леге ва7ытта Б0рй2н районы ;2ли2кб2р ауылында й2ш2й) З2ки В2лиди6е8 бала, 19мер са4ында4ы 3ума7тарны ата3ы, Хаммат олатайым, 30йл2г2нд2ре буйынса 31р2тл2п бир6е:

« «хм2тз2ки  В2лиди6е8  ата3ы –«хм2тша  бабай  мулла  була,ул  к062н  ауылында  м26р2с2  тота. «хм2тз2ки  16е  л2  т21ге  белем  ба97ыстарын  ошо  ата3ыны8  м26р2с23енд2  башлай.         

     «хм2тша  бабай  м26р2с2  тотоу  мен2н  ген2  сикл2нм2й, к1п  итеп  мал  да  а9рай. Й2й  ете1 мен2н  !рек  йыл4а3ы  буйында,  «Ай4ыр 1лг2н» тиг2н яланда малдарын й2йл2теп ята, уны8 40- лап баш бей2 малы, 20- л2г2н баш 3ыйыры булла. «хм2тз2ки  л2 й2й 3айын ошо й2йл2162, ата3ы эрг23енд2  була.

Мине8 атайым, Бай4азин Хаммат  1890 йыл4ы, тим2к улар  З2ки В2лиди атайым мен2н !рек йыл4а3ы буйында соло7 ябып й0р0г2нд2. Ул ер62р62 З2ки6е8 соло7тары 2ле л2 3а7лана. Уны8 16 7улдары мен2н юн4ан соло4о !рек буйында4ы яланда  ултыра.

А7тар мен2н ?ы6ылдар ара3ында 3у4ыш башлан4ас та, ул атайымдар6ы8 ауылы эрг23ен2н1теп баршылай 32р ва7ыт ту7тар була. (Б0рй2н районы ?ал4а3ау ауылы, х26ер ул б0тк2н ауылдар и92бенд2).

Атайым мен2н В2лиди6е8 соло7 7арар 0с0н алып й0р0г2н л28ге, кир2ме, батманы 2ле л2 минд2, мин улар6ы к16 7ара3ылай итеп, 7омарт7ы итеп 3а7лайым. (Тик батманы 4ына ярыл4ан.)»

2005 йылда З2киВ2лиди 3у7ма7тары буйлап 7ы6ы И92нбик2 Ту4ан Б0рй2н районы ;2ли2кб2р ауылына кил2. Уны8 беренсе ту7талышы, ауыл4а 15 километр етм29 элек «?ара4асйорт»  яланында була. Был яланда В2лиди6е8  7ара4айы 32м соло4о бар. Икенсе ту7талышы- м2сет, бында ул ата3ы рухына ба4ышлатып аят у7ыта. М2сетт2н сы73а, 7аршыла4ы «Та7ыясуса7» тауынан   И92нбик2 Ту4ан, ата3ыны8 яратып баш7ар4ан,7урай6а  «Илсе  ;айса» к0й0 н ишетеп аптырап кит2. Ул 7урайсы егет Хаммат олатай6ы8 б1л23е Рафаэл «минев була. Уны8 ата3ы ла бит гел2н ошо тау4а менеп 7урай уйнар4а ярат7ан.

Ата3ыны8 3у7ма4ында4ы хазиналар быны8 мен2н ген2 б0тм2г2н ик2н 2ле. И8 6ур хазина Ми8ле2хм2т бабай6ы8 0й0нд2 бул4ан ик2н!

«И92нбик2 бе6г2 килг2с, бе6 уны 3ит2 балы мен2н 3ыйланы7, у4а был эсемлек бик о7шаны. Уны8 сифаты тура3ында 3орашты,  к1пмелер ва7ыт 1тк2с кен2: «был и9ерт2 тор4ан эсемлек инеме ни?»- тип 3ораны.

Ата3ыны8 7ортсоло7 2йбер62рен: л28ге, кир2м, батманды бик ихлас, ентекле итеп 7араны, улар6ы8 32бр бере3ен тотоп, бер-нис2 тап7ыр фото4а т0шт0. Мин 30йл2п б0тк2с т2 ул ата3ыны8 2йбер62рен 7улынан ыс7ындырмай, о6а7 3ыйпап тор6о,»- тип б2й2 итте Ми8ле2хм2т бабай.

Бе6 хушлаш7ан са7та, И92нбик2 Ту4ан ата3ыны8 й0р0г2н 3у7ма7тарынан 1тер 0с0н та4ы ла килерг2,  7абат  осрашырбы6 2ле тип хушлашты,»-  тип 316ен тамаланы бабайым.

Ошолар6ы8 бары3ында ты8лап б0тк2с, минд2 4орурлы7 той4о3о к0с2й6е. Мин бит Хаммат олатай6ы8 б1л23е, 2 олатайым З2ки В2лиди мен2н ду9 бул4ан.  « кем 3у8 З2ки В2лидов? Мин яуапты баш7орт ша4иры Ш2йехзада Бабичты8 «З2ки- Баш7ортостан т0й2ге» ши4ырынан таптым:

Баш7орт  хал7ы, 3и82 бер 316 2йт2м

Мине8  2йтк2н  3166е  ты8ла3а8,

З2ки 3е66е 3ат7ан тиг2н 316г2

Ышанма93ы8, алйот булма3а8…

Баш7ортта4ы намы9, иман мен2н

Яр3ып тиб2 З2ки й0р2ге,

?ола7 асма дошман 7от7о3она!

З2ки  - Баш7ортостан тер2ге.

Ышан, ышан4андай бер алла8а:

З2ки – 3ине8 то4ро у4ылы8!

Ут7а бешер З2ки, 3ыу4а т0ш0р,

«мм2 3атма9 намы9- к18елен!

Бе6 х26ер мул, тыныс тормошта й2ш2йбе6, 2лбитт2, бында «хм2тз2ки В2лиди6е8 д2 роле бар. « бе66е8 арала бармы 3у8 ?ара3а7ал, Салауат, А7мулла, Бабич, Мортазин, Буран4ол, З2ки62р?! Бар улар, тик барма7 мен2н ген2 3ынарлы7тар.

?ай6а 3е6, 7ай6а 3е6,

Эй, баш7орт егетт2ре, -

тип оран 3ал4ы кил2.  « 7ай6а бул4ан улар? №у4ыш ва7ытында илде 7ара т0т0н нисек 7апла3а, б0г0нг0 к0нд2 эскелек шул т0т0н ке1ек. Баш7орт рухы онотолдо, баланы 4аил2л2 атай-2с2й т1гел, 2 й2м4ий2т т2рби2л2й. Б2лки, б0т2 кешене л2 бер 7алып7а 3алыу д0р09 булма9. Бар матур, б2хетле, татыу 4аил2л2р, ошондай 4аил2 уса4ында 4ына тормошта 16 урынын тап7ан, аурлы7тар4а бирешм2г2н, ая4ында ны7лы ба9ып тор4ан, к0сл0 рухлы 7ы6 32м егетт2р 192. Алла бир32, ошондай 4аил2л2р к1бр2к бул3ын мин баш7орт,  баш7орт теле, ере, рухы 0с0н  янып-к0й0п й0р01се егет 32м 7ы66арыбы66ы8 3аны та4ы ла арт3ын.

            №16емде Р.Бикбаевты8  « Хал7ыма хат» ши4ыры мен2н тамала4ы кил2:

Б0г0нд2н 1к егел2йек эшк2,

Етер 3ибеле162р ю7-бар4а.

№16 30йл2162н ген2 7отаймай йорт,

Телде 3а7лап булмай тел сарлап.

?асан б0т0р бе662 был мо83о6ло7,

Был а87аулы7, л24н2т ял7аулы7?

Тупланы4ы6, й2шт2р, изге саф7а,

Ирт2г23ен илде8 3а7ларлы7!

?ай6а бара ме82р йыллы7 юлыбы6,

Алда к0т2 нинд2й я6мыштар-

Бары3ы ла бе66е8 уяулы7та,

Бе66е8 эшт2, бе66е8 намы9та.

Ми8ни2хм2т Хаммат улы Бай4азин, З.В2лиди6е8 батманы мен2н

        

З2ки В2лиди6е8 батманы        


Поделиться:

Рисуем осенние листья

Груз обид

Как нарисовать ветку ели?

Как нарисовать лимон акварелью

Весёлая кукушка