5. Татар теле дәресләре өчен презентацияләр
Әлеге блоктан татар теле дәресләрендә файдаланырга мөмкин булган презентацияләр тәкъдим ителә.
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 Татарларда язу тарихы | 870.89 КБ |
| Татар топонимикасы | 54.52 КБ |
| Яңалиф әлифбасы | 1.5 МБ |
| Татар телендә ь һәм ъ хәрефләренең куелышы | 365.5 КБ |
| Гарәп графикасында татар язуы | 1.96 МБ |
| Латин графикасына нигезләнгән татар әлифбасы. Яңалиф | 797.93 КБ |
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Татарлар дүрт алфавит кулланган : рун язуы , гарәп язуы , латин язуы , кириллица
Рун - Скандинавия халыкларында « серле » дигән мәгънәгә туры килә . Төрки рун язуының үрнәкләре кайбер археологик казылмаларда - балчык чүлмәк , таш диварлар , савыт-сабаларда табыла . Рун хәрефләре белән уңнан сулга таба язалар . Хәрефләр һәрберсе аерым кулланыла , сүзләрне аерыр өчен махсус билгеләр була .
Рун хәрефләре белән уңнан сулга таба язалар . Хәрефләр һәрберсе аерым кулланыла , сүзләрне аерыр өчен махсус билгеләр була
Гарәп алфавиты хәзерге Казан татарларының бабалары - болгарлар тарафыннан тугызынчы гасырда - ислам дине белән бергә кабул ителә .(922) Шулай ук бу алфавитның аннан элегрәк – фарсылар аркылы сәүдә мөнәсәбәтләре нәтиҗәсендә килеп кергәнен әйтүчеләр дә бар. Гарәпләр уңнан сулга язалар . Алфавитта барлыгы 28 хәреф . Шуларның егерме бише тартык авазларны , өчесе сузыкларны һәм ярымсузыкларны белдерә . Идел буе төркиләрендә табылган язма истәлекләрнең күбесе гарәп хәрефләре белән язылган . Әлеге язу татарларга 1929 нчы елга кадәр хезмәт итә . Татар халыклар дөньясында укымышлы кешеләр күп булган , чөнки белемле булу ислам дине белән хуплана . Белемсез кешенең абруе булмаган , халык та укымышлы кешеләрне хөрмәт иткән . Ә алар гарәп , фарсы, иске төрки телләрне яхшы белгәннәр .
Яңалиф A a B ʙ C c Ç ç D d E e Ə ə F f G g Ƣ ƣ H h I i J j K k L l M m N n Ñ ñ O o Ɵ ɵ P p Q q R r S s Ş ş T t U u V v X x Y y Z z Ƶ ƶ Ь ь A a Ə ə B b C c Ç ç D d E e F f G g Ğ ğ H h I ı İ i J j K k Q q L l M m N n Ñ ñ O o Ɵ ɵ P p R r S s Ş ş T t U u Ü ü V v W w X x Y y Z z ’ Яңалиф-2 Яңа татар латин әлифбасы « Яналиф -2 » дип атала (1920—30 нчы елларда кабул ителгән « Яналиф » дигән әлифбага нигезләнеп ). Ул Татарстан Республикасының №232 нче кануны нигезендә 1999 елның 15 сентябрендә кабул ителә. Ләкин Русия Федерациясенең Конституцион мәхкәмәсе №16-П кануны нигезендә әлифбаны 2004 елның 16 ноябрендә канунсыз дип таный. Яңалиф ( яңа әлифба /Jaŋa əlifʙa сүзләреннән кыскартма , баш . яңы әлифб a/jaŋ ь əilfʙa, рәсми совет матбугатта — Яңа төрки әлифбасы ) — гомумсоюз латинизация проекты чикләрендә 1920- елларның ахырында тәкъдим ителгән барлык төрки телләрнең латин язуына күчерү буенча проекты . Рәсми рәвештә төрки телле республикаларда һәм автономияле өлкәләрдә 1928 елда гарәп язуы нигезендәге әлифбаларга алмашка кертелә . 1938—1940 елларда тизләтелгән темплары белән кирилл язуы нигезендәге әлифбаларына алмаштырыла.
Борынгы төрки әдәби тел һәм аның үрнәкләре Хәзерге татар милли әдәби теле гомумтөрки әдәби тел гомумтөрки әдәби тел иске төрки әдәби тел ( V - X йөзлә р) (XI - XV нче йөзләр ) - рун язма истәлекләр , - М.Кашгарыйның «Диване лөгать – әт-төрек »; каберташ язмалары - С.Сараи , Харәзми һ.б . әсәрләре уйгур язулары
Идел, Урал елгалары, Азов (Азак) диңгезеһәм Кырым тирәләрендә яшәгән төркиләр арасында кулланылу сәбәпле, 15-16нчы йөзләрдә уртак иске төрки әдәби телдән Идел буе әдәби теле аерылып чыккан. Аны башта Идел буе төркисе дип атаганнар, соңрак ул иске татар әдәби теле дип йөртелә башлаган.
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Топонимика термины 2 мәгънәдә кулланыла : 1) топонимнар җыелмасы 2) топонимнар турындагы өйрәтмә мәгънәсендә . Топонимика – ялгызлык исемнәрне өйрәнүче ономастиканың бер өлеше
Топоним – грек сүзе, урын, җир атамасы дип тәрҗемә ителә. Топоним – географик атамалар, исемнәр дигән сүз. Топонимиканы топонимия дип тә йөртәләр. Ул географик исемнәрнең төренә карап 4 төргә бүленә: ойконимия гидронимия оронимия космонимия
Ойконимия Торак, авыл, шәһәр исемнәрен туплый, аларны тарихи яктан өйрәнә. Ойконимнар: Кушлавыч, Балтач, Казан, Бишбалта
Гидронимия Су(елга, күл, инеш, чишмә, океан, диңгез)исемнәрен туплый, аларны лингвистик яктан өйрәнә. Гидронимнар: Зөя, Үләмә, Булак, Каспий, Әдрән диңгез
Оронимия Җир өстендәге күренешләрнең , әйберләрнең исемнәрен туплый , тарихи яктан өйрәнә . Оронимнар : Чатыр тау, Ачы тау, Сабир урманы, Әхәт юлы, Таникә чокыры
Космонимия күк җисемнәренең исемнәрен туплый, өйрәнә. Космонимнар Чулпан йолдыз, Чүмеч йолдыз, Киек Каз юлы, Марс планетасы
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Татар әлифбасы ( tat . lat . Tatar älifbası ) — татар теленең язылышында кулланыла торган әлифба . Татарлар берничә әлифба кулланган : иң борынгысы — төрки рун язуы , X йөздән 1927 елга кадәр — гарәп язуында , 1928-1939 елларда — латин графикасы , аннан соң — кириллица . А а Ә ә Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж Җ җ З з И и Й й К к Л л М м Н н Ң ң О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ү ү Ф ф Х х Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я
Яңалиф A a B ʙ C c Ç ç D d E e Ə ə F f G g Ƣ ƣ H h I i J j K k L l M m N n Ñ ñ O o Ɵ ɵ P p Q q R r S s Ş ş T t U u V v X x Y y Z z Ƶ ƶ Ь ь A a Ə ə B b C c Ç ç D d E e F f G g Ğ ğ H h I ı İ i J j K k Q q L l M m N n Ñ ñ O o Ɵ ɵ P p R r S s Ş ş T t U u Ü ü V v W w X x Y y Z z ’ Яңалиф-2 Яңа татар латин әлифбасы « Яналиф -2 » дип атала (1920—30 нчы елларда кабул ителгән « Яналиф » дигән әлифбага нигезләнеп ). Ул Татарстан Республикасының №232 нче кануны нигезендә 1999 елның 15 сентябрендә кабул ителә. Ләкин Русия Федерациясенең Конституцион мәхкәмәсе №16-П кануны нигезендә әлифбаны 2004 елның 16 ноябрендә канунсыз дип таный. Яңалиф ( яңа әлифба /Jaŋa əlifʙa сүзләреннән кыскартма , баш . яңы әлифб a/jaŋ ь əilfʙa, рәсми совет матбугатта — Яңа төрки әлифбасы ) — гомумсоюз латинизация проекты чикләрендә 1920- елларның ахырында тәкъдим ителгән барлык төрки телләрнең латин язуына күчерү буенча проекты . Рәсми рәвештә төрки телле республикаларда һәм автономияле өлкәләрдә 1928 елда гарәп язуы нигезендәге әлифбаларга алмашка кертелә . 1938—1940 елларда тизләтелгән темплары белән кирилл язуы нигезендәге әлифбаларына алмаштырыла.
Заманалиф Заманалиф - Үзәк Европа шрифтлары нигезендә ясалган әлифбасы, Ә , Ө , койрыклы N хәрефләре күп шрифтларда юклык аркасыннан Ä , Ö, Ñ тәкъдим ителгән. Моннан тыш Заманалифта нечкә " i " авазына каты ише - аерым хәреф "í" (ı y =ый) өстәлә. Шулай итеп, тулы сузык сингармонизмы булдырыла: a - ä, o - ö, u - ü, ı - e , i - í Рәсми матбугатта Яңалиф-2 Ä, Ö, Ñ хәрефләре белән кулланыла: Интертат, Татар-Информ, Безнең Гәҗит, Т RT . Бу имләсе Бердәм Төрек әлифбәсендә нигезләнгән: А а B b C c Ç ç D d Е е Ä ä F f G g Ğ ğ H h I ı İ i J j K k L l М m N n Ñ ñ О о Ö ö P p Q q R r S s Ş ş Т t U u Ü ü V v X x Y y Z z Диалиф Яңалиф-2 кабул иткәнче Алман телендә Умляут хәрефләре ä=ae,ö=oe,ü=ue язуын татар теле өчен тәкъдим ителә иде: ә=ae ө=oe ү=ue ы=ee ый=ei һәм инглиз телендә шикелле һәм аналогиясендә "һ" хәрефе кулланып: ч=ch ш=sh гъ(ğ)=gh ң=nh Сузык сингармонизмы (каты-нечкә): a-ae o-oe u-ue ee-e ei-i Махсус дифтонг кагыйдәсе: уы=uwee , үе=uewe (бер мәгънәлек өчен): баруы-baruwee , килүе-kiluewe , куык-quweeq бердәм Төрек әлифбасыннан ерак булганлыктан, аннан рәсми рәвештә баш тартты, әмма санак технологияләрендә Диалиф кулланыла. Диалиф-2 Татар телендә ж-j хәрефе (Диалиф юрамасы буенча) сирәк кулланыла, шуңа күрә Пәрәвездә кайчакта Диалиф-2 файдалана. Диалиф-2 нигезендә Диалиф тора, ләкин Диалиф-2 юрамасында j-латин хәрефе ешрак кулланыла. Диалиф-2 буенча: ы-y, й-j, ү-uu Мәсәлән: jyl-ел, jyraq-ерак, kuup-күп, kuugaerchen-күгәрчен, bardynh-бардың , ж хәрефе өчен: ж-zh, зһ-z'h : zhurnalist-журналист, Aez'harov - Әзһаров Диалифнең (ике төренең) һичшиксез яхшылыгы - һәрбер санакта татар телендә язу һәм рәсми әлифбага күчерү мөмкинлеге. Иналиф Гади латин клавиатурасы куллану өчен Иналиф (Интернет әлифбасы) 2002 елда килеп чыкты. Бу имлә дифтонг әлифбасы тәҗрибәсе күзгә тотып санак белгечләре тарафыннан эшләнгән. Апостроф ' билгесе кулланып татар хәрефләре билгеләнә: ә=a' ө=o' ү=u' ы=i' ый=i'y һәм инглиз телендә шикелле хәрефе кулланып: ч=ch ш=sh гъ(ğ)=gh ң=n'
№ Ja ꞑalif Яңа имлә Хәзерге гарәп әлифбасы Дифтонг имләсе Иналиф Яңалиф-2 Хәзерге латин әлифбасы Кирилл язуы нигезендәге татар әлифбасы 1 A a ﯪ A a A a A a A a А а 2 B ʙ ﺏ B b B b B b B b Б б 3 C c ﭺ Ch ch Ch ch Ç ç Ç ç Ч ч 4 Ç ç ﺝ C c C c C c C c Җ җ 5 D d ﺩ D d D d D d D d Д д 6 E e ﺋ E e E e E e E e Е е (э) 7 Ə ə ﺋﻪ Ae ae A' a' Ә ә Ä ä Ә ә 8 F f ﻑ F f F f F f F f Ф ф 9 G g ﮒ G g G g G g G g Г г (гь) 10 Ƣ ƣ ﻉ Gh gh Gh gh Ğ ğ Ğ ğ Г г (гъ) 11 H h ﻩ H h H h H h H h Һ һ 12 I i ئی I i I i İ i İ i И и 13 J j ﻯ Y y Y y Y y Y y Й й 14 K k ﮎ K k K k K k K k К к (кь) 15 L l ﻝ L l L l L l L l Л л 16 M m ﻡ M m M m M m M m М м 17 N n ﻥ N n N n N n N n Н н 18 Ꞑ ꞑ ﯓ Nh nh N' n' Ꞑ ꞑ Ñ ñ Ң ң 19 O o ﯰ , O o O o O o O o О о 20 Ɵ ɵ ﯰ Oe oe O' o' Ө ө Ö ö Ө ө 21 P p ﭖ P p P p P p P p П п 22 Q q ﻕ Q q Q q Q q Q q К к (къ) 23 R r ﺭ R r R r R r R r Р р 24 S s ﺱ S s S s S s S s С с 25 Ş ş ﺵ Sh sh Sh sh Ş ş Ş ş Ш ш 26 T t ﺕ T t T t T t T t Т т 27 U u ﯮ , U u U u U u U u У у 28 V v ﻭ W w W w W w W w В в (в, у) 29 X x ﺡ X x X x X x X x Х х 30 У y ﯮ Ue ue U' u' Ü ü Ü ü Ү ү 31 Z z ﺯ Z z Z z Z z Z z З з 32 Ƶ ƶ ﮊ J j J j J j J j Ж ж 33 Ƅ ƅ ﺋ , Ee ee I' i' I ı I ı Ы ы (34.1) ' ء ' ' ' ' ъ, ь, э (34.2) ƅj ئی , ei i'y ıy ıy ый
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
ь нечкәлек билгесе аеру билгесе ъ калынлык билгесе аеру билгесе
ь нечкәлек билгесе аеру билгесе Үзеннән алда килгән тартыкны нечкәртә ( рус сүзләрендә) Калын укылырга мөмкин булган иҗекне нечкәртә альбом ноябрь асфальт сәгать мәшәкать тәнкыйть ятьмә, ямь яшьлек ниһаять дәрья, дөнья шәль+ я улык берь+ е ллык берь+ ю лы Әгәр кушма сүзнең беренче тамыры нечкә булса, ә икенче тамыры е, я,ю хәрефләреннән башланса, ь билгесе куела.
Искәрмә: [ , ] һәмзә тартыгын белдергәндә куелырга мөмкин: мәсьәлә җөрьәт итү фөрьяд итү
Ь билгесе куелмый торган очраклар: Төрки-татар исемнәрендә: Илгиз, Илнур, Илнар, Илдар, Рамил, Гөлнара, Раил һ.б. (Мондый сүзләрне алынма сүзләр – Эльмир яки Ильмир, Эльвина исемнәре язылышы белән бутарга ярамый). Ильяс сүзендә аеру билгесе буларак куела: Иль+яс.
ъ Калынлык билгесе аеру билгесе Нечкә әйтелешле сүздә ябык иҗек ахырында килгән къ, гъ тартыкларының катылыгын белдерә ( къ гъ дип укылышны белдерә). Әгәр кушма сүзнең беренче тамыры калын булса, икенче тамыры е, я,ю хәрефләреннән башланса, ъ билгесе куела. тә къ дим ми къ дар мә гъ нә и гъ тибар я гъ ни алъ+ я пкыч унъ+ е ллык кулъ+ ю гыч
1) Альберт, Эльвира, нефть, фонарь, медаль, альманах, пульс 2) Яшь, юньләп, яшьтәш, яшькелт, фигыль, мәкаль, кәгазь, шагыйрь, шигырь [ ши ғ эр ] , шәфкать, гамьсез, Гыйльфан 3) бишьеллык, берьеллык Илсөяр, Рамил, Равил, Айгөл, Илгиз, Гамил, Наил вәгъдә, Тәгъзим, тәгълимат, Мәгъсүм, Сәгъдия, шәфәкъ аръяк, кулъязма адъютант
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Гарәп графикасы — гарәп телле халыкларның милли әлифбасы . Бу тел 22 илдә ( Алжир , Бәхрәйн , Берләшкән Гарәп Әмирлекләре , Иордания , Гыйрак , Кувәйт , Лөбнан , Ливия , Марокко , Мисыр , Оман , Сүрия , Судан , Согуд Гарәбстаны , Тунис һ.б .) рәсми дәүләт теле булып санала .
Стиль сулюс стиль насх Басмала , исполненная куфи йским стилем, IX век, Исламский музей в Каире Стиль мухаккак Пять основных курсивных стилей (почерков) арабского письма: 1. Насх 2. Насталик 3. Дивани 4. Сулюс 5. Рук‘а
Гарәп графикасына нигезләнгән татар язуы Иске имля Яңа имля
ئا ﺋﻪ پ ب ت ج چ ح د ر ز ژ س ش ع ف ق ك گ ڭ ل م ن و ۋ ی ئو ئوُ ئ آ ا ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك گ ڭ ل م ن ه و ۋ ي Иске имля (922-1920еллар аралыгында кулланыла ) Яңа имля (1920-1927 елларда кулланыла )
Уңнан сулга таба языла һәм шул тәртиптә укыла . Иске татар язуында баш хәрефләр юк . Һәрбер хәреф дүрт төрле формада языла ( аларны шәкел дип атыйлар ): аерым , сүз һәм иҗек башында , уртада һәм ахыр да . Нокталар сүз язып бетергәч куела. Кайбер хәрефләр кушылып язылмый. Юлдан юлга язу өзелгәч күчәбез. Тоташкан хәрефләрне аерырга ярамый. Сүз башында яки сүз уртасында ябык иҗек килсә, иҗекне язучы тартыкның ахырда килгән очрагы түгел, ә уртада килгән очрагы языла.
МИСАЛЛАР: укылышы ахырда уртада башта аерым Хәреф исеме әлиф би пи ти
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
20нче еллар башында бөтен төрки телле халыклар өчен бердәм латин әлифбасы төзелә . 1927нче елда латин графикасы укыту эшчәнлегенә кертелә . 1928нче елда бердәм латин әлифбасына кайбер үзгәрешләр кертелә , шуннан соң ул унике ел буена рәсми кулланылышта була . Бу әлифба « яналиф » дип атала . Яңалифтә 33 хәреф була . Шуларның 9ы сузык авазларны , 24е тартык авазларны белдергән .
Төрки телләрне латин яки кирилл хәрефләренә нигезләнгән язуга күчерү буенча беренче омтылышлар XIX гасырның уртасында күренәләр . Шул ук вакыттан рус мисс и онеры Николай Ильминский тарафыннан татарлар өчен кирилл язуы нигезендәге әлифба булдырыла . Ул хәзерге татар әлифбасыннан дүрт хәреф белән аерылган ( Ә урынында Ӓ, Ө урынында Ӧ, Ү урынында Ӱ, Җ урынында Ж, Ң урынында Ҥ хәрефләре булганнар ). Ильминский әлифбасының төп максаты мөселман халыклар арасында христиан динен тарату булган , шуңа күрә бу әлифба мөселман татарлар арасында кулланылышка кермәгән ; әлифба керәшеннәр арасында гына таралган .
Мисал ө чен : « Агярдя кряшеннярнен ӱткян тормошон тикшереб карасак , без анда кряшенняр арасында эшляӱчелярнеҥ кряшенняр ӧчӧн жазыу билгеляре сайлаб байтиак кына багыт уздырганнын кюб кеня сюз тюккяннярен кюрябез . Алыйык 1860-чы жылларны . Бу багытта кряшенняр арасында эш жӧртӧӱче киряк дигян мясялядя , кюб кеня спурлашканны кюрябез . Ӱзенеҥ миссионер эше белян кряшенняр арасында билгере Ильминский , кряшеннярне татар- мосолманнардан айырыуда рус билгеляре кюб кеня файда бирячяген кюреб , рус билгелярен бер -аз ӱзгяртеб , кряшенняр ӧчон алфавит тӧзӧй ».
Татарлар арасында латинчылык хәрәкәтенең башлангыч яралгылары 1911-12 елларда шагыйрь Сәгыйть Рәмиев мәкаләләрендә күренә . Үзенең дус-ишләренә ул латин хәрефләре белән хатлар яза , ул хәрефләрнең өстенлеген исбатларга тырыша . 1911 елда «Идел» газетасында басылып чыккан мәкаләсендә ул татар теле өчен проектын тәкъдим итә : a b ĉ d e ea eo eu f g ĝ ǧ h i ı ̂ ia ı̂e j ȷ̄ k l m n n ̂ oe p r s ŝ t û z Сәгыйть Рәмиевнең бу фикерне яклаучылары бик сирәк очрый . Гарәп әлифбасын ташлауга дин юлындагы кеше генә түгел , күп кенә укымышлылар да каршы була . Башка әлифбага күчү , алар уенча , үткән мирастан , йөз еллар буе иҗат ителгән әдәбияттан аерылуга китерә .
№ Jaŋalif Яңа имлә Хәзерге гарәп әлифбасы Хәзерге латин әлифбасы Кирилл язуы нигезендәге татар әлифбасы 1 A a ﯪ A a А а 2 B ʙ ﺏ B b Б б 3 C c ﭺ Ç ç Ч ч 4 Ç ç ﺝ C c Җ җ 5 D d ﺩ D d Д д 6 E e ﺋ E e Е е (э) 7 Ə ə ﺋﻪ Ä ä Ә ә 8 F f ﻑ F f Ф ф 9 G g ﮒ G g Г г ( гь ) 10 Ƣ ƣ ﻉ Ğ ğ Г г ( гъ ) 11 H h ﻩ H h Һ һ
12 I i ئی İ i И и 13 J j ﻯ Y y Й й 14 K k ﮎ K k К к (кь) 15 L l ﻝ L l Л л 16 M m ﻡ M m М м 17 N n ﻥ N n Н н 18 Ꞑ ꞑ ﯓ Ñ ñ Ң ң 19 O o ﯰ, O o О о 20 Ɵ ɵ ﯰ Ö ö Ө ө 21 P p ﭖ P p П п 22 Q q ﻕ Q q К к ( къ ) 23 R r ﺭ R r Р р 24 S s ﺱ S s С с 25 Ş ş ﺵ Ş ş Ш ш
26 T t ﺕ T t Т т 27 U u ﯮ, U u У у 28 V v ﻭ W w В в (в, у) 29 X x ﺡ X x Х х 30 У y ﯮ Ü ü Ү ү 31 Z z ﺯ Z z З з 32 Ƶ ƶ ﮊ J j Ж ж 33 Ƅ ƅ ﺋ, I ı Ы ы (34.1) ' ء ' ъ, ь, э (34.2) ƅj ئی, ıy ый
Яңалиф ( яңа хәреф ) дип аталган бу әлифбада 33 хәреф була . Шуларның 9 – сузык авазларны , 24 – тартык авазларны белдергән . Урта һәм югары мәктәпләрнең шул елдан ук латин хәрефләре белән укытылырга тиешлеге , ә киләсе уку елыннан башлап барлык мәктәпләрнең дә яңа алфавитка күчеп бетүләре максат итеп куела . Шушы форсаттан хәтта киножурнал да төшерелә . Ә татар авыл клубларында « Яңалиф » дигән бию көе бик популярлаша . Яңалифкә соңгы өстәмәләр 1928 елда кертелә . Шуннан соң ул , кирилл графикасы нигезендә яңа алфавит кабул ителгәнгә кадәр , 12 ел кулланылышта була .