УКЫТУЧЫГА ЯРДӘМГӘ

Рус төркемнәрендә укучыларның белем һәм күнекмәләрен телдән һәм язмача тикшерү эшләренең күләме

Башлангыч сыйныф

5-9 нчы сыйныфларда рус төркемнәрендә укучыларның белем һәм күнекмәләрен телдән һәм язмача тикшерү эшләренең күләме

10-11 нче сыйныфларда рус төркемнәрендә укучыларның белем һәм күнекмәләрен телдән һәм язмача тикшерү эшләренең күләме

Татар теленнән дидактик материаллар.

(4 нче сыйныф, кабатлау - гомумиләштерү дәресләре өчен )

Сүз төзелеше.

1.Кушымчаларның нинди булуына карап, сүзләрне ике төркемгә бүл:

* дуслык, җәйге, гөлнең, ташлы, якка, гөлле, җәйдән, ташта, якташ.

2. Тамыр сүздән файдаланып, таблицаны тутыр:

   Түбәндәге сүзләрне кулланып, “Әбиләрдә кунакта” дигән темага хикәя төзеп яз:    аш-су, тәм-том, өчпочмак, бал-май, ашъяулык, оекбаш, җиләк-җимеш, савыт-саба.

Исем.

1. Бер баганага - язучыларның, икенчесенә композиторларның исем-фамилияләрен яз:

*Салих Сәйдәшев, Фәрит Яруллин, Габдулла Тукай, Фәнис Яруллин, Галимҗан Ибраһимов, Нәҗип Җиһанов, Абдулла Алиш, Александр Ключарев.

2. Бер баганага шәһәр исемнәрен, икенчесенә елга исемнәрен аерып яз:

*Түбән Кама, Идел, Кама, Чистай, Бөгелмә, Мишә, Агыйдел, Яшел Үзән, Алабуга.

3. Тиешле урынга күплек сан кушымчаларын ялгап, җөмләләрне күчереп яз.

*1.Циркта ике куян... барабан какты. 2. Кышын куян... агач кайрысын кимерәләр. 3. Мин “Өч аю...” әкиятен укыдым. 3. Кышның салкын айларын аю... йоклап үткәрәләр.

4. Китап сүзен төрле килешләрдә кулланып, хикәя төзеп яз.

5. Эч, чик, җиң, чык сүзләре төрле сүз төркемнәре булырлык итеп, җөмләләр төзеп яз.

                          Сыйфат.

1. Авазлар һәм хәрефләр саны төрле булган биш сыйфат уйлап яз.

2. Яхшы гадәт адәм итәр, яман гадәт әрәм итәр, дип тәмамланган кыска гына хикәя яз.

3. Сыйфатлар кергән берничә мәкаль  яз.

4. Зифа, кара, озын, шаян, тырыш, акыллы, җылы, тәмле сыйфатларыннан төрле дәрәҗәләр ясап яз.

Фигыль .

1. Мәкальләрне язып бетер. Фигыльләрнең заманын билгелә.

*Кем эшләми, ... .

*Тырышкан – табар, ... .

*Күп укыган ... .

*Югалган акча табыла, ... .

2.”Язгы каникуллар” темасына 4-5 җөмлә яки кечкенә генә хикәя яз. Кулланылган фигыльләрнең заманын, зат-санын билгелә.

3.Якты, таба, кабартма, суга сүзләре төрле сүз төркемнәре булырлык итеп, җөмләләр уйлап яз.

Алмашлык.

1. Хикәянең башын күчер. Зат алмашлыкларын кулланып, аның дәвамын уйлап яз.

    *Ирек һәм Айрат – дуслар. Алар бер йортта яшиләр, бергә укыйлар. Малайлар һәрвакыт бергә уйныйлар, еш кына дәресләрен дә бергә әзерлиләр.

     Беркөнне Айрат авырып китте.

2. Мин  алмашлыгын төрле килешләргә куеп, “Үзем турында” дигән хикәя уйлап яз.

Рәвеш.

1.Рәвешләр кергән бер- ике мәкаль  уйлап яз.

2.Фразеологик әйтелмәләрне бер сүз белән алыштырып яз.

*Хан заманында-

*Диңгездән бер тамчы-

*Башыннан аягына кадәр-

*Әби патша заманында-

Җөмлә. Кисәкчәләр.

1. Өрәңге(дә), усак(та) сүзләре белән ике җөмлә төзеп яз. Берсендә алар – урын-вакыт килешендәге исем, ә икенчесендә исем белән кисәкчә булсыннар.

2. Авыл(да), шәһәр(дә) сүзләре белән ике җөмлә төзеп яз.

Берсендә алар – урын-вакыт килешендәге исем, ә икенчесендә исем белән кисәкчә булсыннар.

3. Җөмләне укы. Шул җөмләдән, өйрәнгән кисәкчәләрне төрле сүзләр янына куеп, берничә яңа җөмлә төзеп яз.

*Без быел авылга кайттык.

*Балалар иртәгә урманга баралар.

4.Сүзләрдән сүзтезмәләр төзеп яз. Үзең язган сүзтезмәләрне кертеп, җөмләләр төзе.

*Зур, тырыш, көмеш, бала, кыңгырау, авыл.

*Чиста, озын, иртәнге, һава, кояш, толым.

5. Сүзләрдән сүзтезмәләр төзеп яз. Үзең язган сүзтезмәләрне кертеп, җөмләләр төзе.

* Зур, тырыш, көмеш, бала, кыңгырау, авыл.

* Чиста, озын, иртәнге, һава, кояш, толым.

6. Схемаларга туры килгән җөмләләр уйлап яз. Аларның баш кисәкләрен билгелә.

(нәрсә?)                   (нишли?)

(нинди?)

(кемнәр?)                (нишлиләр?)

                                 (кайда?)

Фигыль.

№1*Уку-белем алу турындагы фигыльләр яз.

*Шул фигыльләрне файдаланып, мәктәп тормышы турында кечкенә хикәя яз.

№2.*Кешенең хис һәм кичерешләрен белдерә торган фигыльләр яз.

     Үрнәк: сөенү, борчылу.

№3.*Түбәндәге фигыльләргә мәгънәдәш фигыльләр табып яз:

 Соңга кала- ..., суга- ..., төзи- ..., сызлый- ..., туза- ..., туңа- ..., бетерә- ....

№4.*Түбәндәге фигыльләргә мәгънәдәш фигыльләр табып яз:

Кычкыра- ..., көлә- ..., ачулана- ..., ашыга- ..., уйный- ..., шатлана- ... .

№5.*Түбәндәге фигыльләрне, үрнәктә күрсәтелгәнчә, төркемләп яз:

    Язу, җырлау, көлү, чәчү, шатлану, бию, сөрү, тырмалау, казу, елау, утыру, сөенү, борчылу, чабу, бару, сөйләү, уку, йөрү, йөгерү, шаулау, йөзү, сикерү, уйлау.

Үрнәк:

Физик хезмәтне белдергән:

Акыл хезмәтен белдергән:

Х        хәрәкәтне белдергән:

 ххис һәм кичерешләрне белдергән:

№7.*Җырла фигылен барлык затларда, хәзерге һәм киләчәк заманнарда төрләндереп яз.

№6.*Күп нокталар урынына тиешле фигыльләрне куеп укы.

    Менә яз да ... . Басуның калку урыннары кардан ачылып, кара балчык ... , кояш җылысында җир өсте сулана ... .Урамнардан, тыкрыклардан чылтырап соргылт сулы гөрләвекләр... .Зур үзәннәргә җыелган язгы кар суы, зур көмеш җәймә булып, кояш астында ерактан ук ялтырап күренә, менә-менә берәр урыннан ерылып агып китәргә ... .

    Оялары алдындагы кечкенә баскычларда сыерчыклар әле бер якка, әле икенче якка борыла-борыла көннәр буе ... . Агач башларында тынгысыз песнәкләр ..., кызылтүшләр, матур йоннарын борыннары белән төзәткәләп, миләш ботагында көязләнеп ... .Ферма тирәсендә киң бушлыкта, койрык чәнчеп, колхоз тайлары чабып ... .

    Фигыльләр: йөри, утыра, сайрый, тора, җитте, башлады, күренә, акты, чыркылдый.

    *Ияләрен һәм хәбәрләрен генә алып, җөмләләрне яз. Фигыльләрнең заман кушымчалары астына сыз.

№8.*Җыя, чыга, чаба фигыльләрен боерык формасында яз.

№9.*Фигыльләрне үткән заманның башка формасына алыштырып, өзекне күчереп яз.

    Яз җиткән. Укучылар гөл үстерергә уйлаганнар. Хәлил туфрак алып килгән. Кызлар туфракны савытларга салганнар. Балалар савытларга гөлләр утыртканнар. Җәй җиткән. Гөлләр матур булып үскәннәр.

Үрнәк: Яз җитте.

Кушма һәм парлы сүзләр.

№1.*Беренче төркемдәге сүзләргә икенче төркемдәге сүзләрнең мәгънә ягыннан туры килә торганнарын сайлап, кушма сүзләр төзеп яз:

1)чуер, өч, Ак, ил, Кара, күп, Ил, Ялан, Чибәр, ялан, су, таш.

2)почмак, таш, баш, гиз, борын, почмак, дус, тау, кул, баш, саклагыч, баш, аяк.

№2.*Түбәндәге сүзләрдән кушма һәм парлы сүзләр яса:

Ара, бил, чага, тирә, бау, хатын, бала, кыз, көн, баш, җиләк, кала, багыш, җимеш.

№3.*Түбәндәге сүзләрдән парлы һәм кушма сүзләр ясап яз:

Ата, боз, иртә, аңа, кич, әйләнә, үрдәк, кош, каз, корт, тирә, көн, почмак, һич.

№6.*Түбәндәге мәгънәләрне белдергән кушма сүзләрне табып, дәфтәреңә яз.

    1)Алма бирә торган агач- .... . 2)Әйбер пешергәндә таба тота торган җайланма -.... . 3)Эшләгәндә, кеше алдына ябыла -.... . 4)Ак төстәге, сулыкларда яшәүче күчмә кош -.... . 5)Җәй көне үзенең озын борыны белән кешеләрне тешләүче бөҗәк -.... .

№4.*Нокталар урынына тиешле кушма һәм парлы сүзләрне куеп, өзекне күчереп яз.

   Безнең колхоз ... басуы белән янәшә генә йөз илле гектар ... чәчкән иде. ... гына килмә, ул ... үзенең куе сары эшләпәләре белән кояшка карап утыра. Аның ... сап-сары читле эшләпәләренең уртасында ... бал кортлары була. Алар шул эшләпәләрдән ... бал җыялар.(Гариф Галиев).

    Кушма һәм парлы сүзләр: ашыга-ашыга, карабодай, һәрвакыт, көнбагыш, чачаклы-чачаклы, кайвакытта, һәрчак.

№5.*Җөмләләрне укы һәм парлы сүзләрне табып, тиешле билгеләр куеп, күчереп яз.

    1)Кичә мәктәптә ата аналар җыелышы булды. 2)Әхмәт абый мал туар абзарын салам, чүп чардан вакытында чистартып тора. 3)Апа әнигә аш су әзерләргә, табак савытлар юарга булыша. 4)Хатын кызлар чиләк көянтә белән су китерәләр.

№7.*Җөмләләрне күчереп яз.Парлы сүзләрнең астына сыз.

   Менә көньяктан күксел болыт күтәрелде. Бераздан кап-кара болыт бөтен күк йөзен каплап алды. Ялт-йолт яшен яшьнәде, өзлексез күк күкрәде. Агач яфракларыннан тамган эре тамчылар безнең өс-башыбызны манма су итте. ”Барыбер җебедек инде. Тизрәк кайтып калыйк”,- диештек тә авылга йөгердек.(М.Пришвин)

№8.*Түбәндәге сүзләрдән парлы сүзләр ясап яз:

1)басу, эреле, аш, тирә, чокыр, савыт, килде, кирле, юк, чиле, ертык.

2)пешле, портык, кырлар, бар, ваклы, мырлы, су, китте, як, саба, чакыр.

Чиле-пешле сүзен нинди сүз белән алмаштырып була?

Сүз төзелеше (2,3 нче сыйныфлар)

№1

*Дус сүзеннән тамырдаш сүзләр ясап языгыз.

*Шул сүзләрнең берсе белән җөмлә төзеп языгыз.

№2

*Яшь сүзеннән тамырдаш сүзләр ясап языгыз.

*Шул сүзләрнең берсен кертеп, җөмлә төзеп языгыз.

№3                                                                                    

*Юл сүзеннән тамырдаш сүзләр ясап языгыз.

*Шул сүзләрнең берсен кертеп, җөмлә төзеп языгыз.

№4

*Бирелгән сүзләрнең төзелешен тикшерегез.

     Җырчылар, уенчык, печәнчеләр, болынлык, элгечтә, кискеч-

не, шатлыктан, җылылык.

№5

*Бирелгән сүзләрне төзелеш ягыннан тикшерегез.

      Кошчылык, урманга, балыкчы, мәктәпкә, эшче, юлда, урамга, кискеч, эштә.

№6

*Нокталар урынына тиешле кушымчалар куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.

      Кош... җылы як... очып киттеләр.

      Минем абыем нефть... булып, апам укыту... булып эшли.

№7

*Нокталар урынына тиешле кушымчалар куеп, җөмләләрне кү-

череп языгыз.

      Әбием күз... киеп укый. Дус...ның кадерен белегез.

№8

*Кушымчалар ялгап, яңа сүзләр ясагыз.

      Утын.  Ач.

№9

*Нокталар урынына тиешле кушымчалар куеп, җөмләне күче-

реп языгыз.

      Уку...лар хезмәт дәресендә эл...ләр ясадылар.

№10

 *Чаңгы, юл, таш сүзләренә кушымчалар ялгап, яңа сүзләр ясагыз.

                                  Фигыль(3,4 нче сыйныфлар)

№1

*Кешенең тойгы һәм кичерешләрен белдерә торган фигыльләр уйлап языгыз.

Үрнәк: сөенү,...

№2

*Уку-белем алуга карата фигыльләрне языгыз.

Үрнәк: язабыз,...

№3

*Бирелгән фигыльләргә охшаш мәгънәле фигыльләр уйлап языгыз.

Соңга кала - ... , суга - ... , сызлый - ... , туза - ... .

№4

*Бирелгән фигыльләргә охшаш мәгънәле фигыльләр уйлап языгыз.

 Ачулана - ... , ашыга - ... , ялтырый - ... , бизи - ... .  

№5

*Бирелгән фигыльләрне төркемләп языгыз.

    Язу, җырлау, көлү, чәчү, шатлану, бию, сөрү, казу, елау, сөенү, борчылу, чабу, уку, йөрү.

Хезмәтне белдергән фигыльләр:

Хәрәкәтне белдергән фигыльләр:

Хис һәм тойгыны белдергән фигыльләр:

Сүз. Сүзнең мәгънәсе.

1. Бирелгән сүзләргә антонимнар яз.

зур –

якты –

каты –

биек –

озын –

бара –

баса –

дус –

2. Урман, дус сүзләренә тамырдаш сүзләр яз. Берничә җөмлә төзе.
3. Шушындый өлешләрдән торган сүзләр уйлап яз.

1. Тамыр + сүз ясагыч кушымча;
2. тамыр + сүз төрләндергеч кушымча;
3. Тамыр + сүз ясагыч кушымча + сүз төрләндергеч кушымча.

4. Сүзләрнең тамыр һәм кушымчаларын билгелә.

Эшче, кышкы, дуслаш, өйдә, мәктәпләрне, уенчыклар.

1.Бирелгән сүзләргә синонимнар яз.

йөгерә -

көлә -

кызу –

матур –

салкын –

2. Тамырларны гына күчереп яз.

Каенлык, язучылар, җирле, ауга, матур.

3. Лексик мәгънәләре уртак булганнарын гына яз.

      1. Көнлек, көндәгечә, көнләшә, көндәлек.

      2. Чәчә, чәчкеч, чәчле, чәчү.

      3. Ачкыч, ачлык, ача, ачык.

      4. Сулыш, сулый, сула, сулы.

1. Җәй, яра, кара, җәя, йөз сүзләрен төрле мәгънәләрдә кулланып сүзтезмәләр яз.

2. Якты сүзенә 2-3 тамырдаш сүз яз. Алар белән җөмләләр төзе.

3. -геч, -кеч, -гы, -ге, -у, -ү кушымчалары белән сүзләр уйлап яз.

4. Шушындый өлешләрдән торган сүзләр уйлап яз.

      1. Тамыр;

      2. Тамыр + сүз ясагыч кушымча + сүз ясагыч кушымча;

      3. Тамыр + сүз төрләндергеч кушымча + сүз төрләндергеч кушымча.

1. Омонимнарны күчереп алыгыз.

Кар сулары челтерәп ага.

Безгә килде Нәҗип ага.

                       Апа тышта элә кер,

                       Ә син әйдә өйгә кер.

Килеп җитте инде яз

Син бүген гел бишлегә яз.

                       Әллә кая киткән таба,

                       Я, кайсыгыз тизрәк таба.

Корзинкада йөз алма,

Рөхсәтсез аны алма.

2. Кыш, көй, бал сүзләренә предметның билгесен белдерә торган тамырдаш сүзләр яз. Тамырын билгелә.

3. Сүз төзелеше буенча тикшер.

    Җимлек, уйный, яфраклар, җырчылар, ачкыч.

4. Таш, ташлык, ташчы, таштан тамырдаш сүзләрен кулланып кечкенә текст төзе.

1. Антонимнарны язып бетер.

        1. Чулман зур елга, ә Ык ... .

        2. Җәен көннәр озын, ә кышын ... .

        3. Көньякта җылы, ә төньякта … .

        4. Ак сыер торып китә, ... сыер ятып кала.

        5. Эшчән бәхетне эшендә күрер, ... бәхетне төшендә күрер.

2. Сүзләрне ике баганага бүлеп яз. Беренче баганага сүз төрләндергеч кушымчалар ялганган сүзләрне, ә икенче баганага сүз ясагыч кушымчалар ялганган сүзләрне яз.

        1. Дәресләр, дәреслек, дәрестә;

        2. Ауда, аучы, аулый;

        3. Сөзә, сөзде, сөзгеч;

        4. Эшли, эштә, эшче.

3. Ике-өч тамырдаш сүзләр рәте төзе. Тамырны билгелә.

4. Тамыр сүзләрне генә күчереп яз.

   Җырчы, җыр, җырга;

   Яхшы, яхшылык, яхшыру;

   Тапкач, табыш, тап;

   Тек, тегүче, тегә.

1. Баллы, бал, умарта, умарталык, умартачы тамырдаш сүзләрен кулланып кечкенә текст төзе.

2. Суга сүзен төрле мәгънәләрдә кулланып җөмләләр төзеп яз.

3. “Барлык сүзләрдә дә сүзнең нинди өлеше була?” – дигән сорауга җавап бир. Шушындый өлештән торган 5 сүз уйлап яз.

4. Сүз төзелеше буенча тикшер.

Хайваннар, кошчылык, кайту, көлү, көнгә, борычла.

Тест.

Дөрес җавапны тап.

1. а) лексик мәгънә ул сүзнең сан, килеш, заман белән төрләнүе;

    б) сүзгә бирелгән аңлатма ул сүзнең лексик мәгънәсе.

2. а) тамырлары бертөрле булган сүзләр – тамырдаш сүзләр;

    б) тамырлары һәм лексик мәгънәләре уртак булган сүзләр –  

     тамырдаш сүзләр.

3. а) синонимнар – капма каршы мәгънәле сүзләр;

    б) синонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

    в) синонимнар – бертөрле әйтеләләр һәм мәгънәләре төрле  

     булган сүзләр.

4. а) синонимнар җөмләнең лексик мәгънәсен үзгәртәләр;

б) синонимнар җөмләне матурлыйлар;

в) җөмләләрдә сүзләрне кабатламаска мөмкинлек бирәләр.

5. а) антонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

    б) антонимнар – капма-каршы мәгънәле сүзләр;

    в) антонимнар - әйтелеше һәм язылышы бертөрле, әмма мәгънәсе  

    төрле сүзләр.

6. а) антонимнар әкиятләрдә еш очрыйлар;

    б) антонимнар мәкальләрдә еш очрый.

Исем.

1. Башта кем? аннары нәрсә? сорауларына җавап бирүче исемнәрне язып ал.

    Айдар кошларны ярата. Кыш көннәрендә бакчадагы җимлеккә җим салырга да онытмый. Ә җәй көннәрендә әнисенә тавык-чебеш, каз-үрдәкләрне карарга булыша. Бүген ишек алдына әтисе ике күркә алып кайтып куйды.

2. Мәктәп сүзен килешләр белән төрләндер. Берничә җөмлә яз.

3. Ялгызлык исемнәренә мисаллар яз.

      1) бәйрәмнәр, тарихи вакыйга, истәлекле көннәр:

      2) китап, газета-журнал исемнәре:

      3) географик атамалар:

      4) хайван кушаматлары:

4. Исемнәрне күплек санына куеп яз.

     Дошман, бәйрәм, тел, кыр, рәсем, бау, сүз, бала.         Күплек санда 3 җөмлә яз.

1. Түбәндәге төркемнәргә исемнәр сайлап яз:

Үсемлекләр:

Кешеләр:

Яшелчәләр:

Һөнәрләр:

Табигать күренешләре:

2. Исемнәрнең килешен билгеләп күчереп яз.

    Без Алабугада яшибез һәм Алабуганы яратабыз. Алабуга – борынгы шәһәр. Алабугага бик күп кунаклар килә. Алабугада матур урыннар бик күп.

3. Күплек сандагы исемнәрне берлек санына куеп языгыз.

    Урындыклар, урманнар, илләр, гөмбәләр, дәфтәрләр, бүрәнәләр, ташлар, балыклар, таулар.

     Исемнәрне берлек санда кулланып 3 җөмлә яз.

4. Чулман сүзен төрле килешләрдә кулланып кечкенә текст төзеп яз.

1. Ялгызлык исемнәрен бер баганага, уртаклык исемнәрен икенче баганага яз.

      Безнең Татарстан елгаларга бай. Иң зурлары – Идел һәм Чулман. Чулманның кушылдыклары Нократ һәм Агыйдел. Кечерәк елгалар: Олы Чирмешән, Ык, Зөя, Мишә, Казансу, Тойма. Алар балыкка бай.

2. Укучылар сүзен килешләр белән төрләндереп яз. Төрле килешләр кулланып берничә җөмлә төзе.

3. Түбәндәге төркемнәргә мисаллар яз.

       Ризыклар:

       Бөҗәкләр:

       Йорт җиһазлары:

       Уку әсбаплары:

       Җәнлекләр:

4. Яраткан чәчәгең турында кечкенә текст яз. Исемнәрнең килешләрен билгелә.

1. Өч җөмлә уйлап языгыз. Беренче җөмләдә урман иялек килешендә, икенче җөмләдә юнәлеш, өченче җөмләдә урын-вакыт килешендә булсын.

2. Исемнәрне берлек санда яз.

    Көннәр, походлар, колыннар, алъяпкычлар, шоферлар, күгәрченнәр, чияләр.

    3 җөмлә төзе.

3. Ялгызлык исемнәренә мисаллар яз.

    Язучылар:

    Елгалар:

    Әдәби әсәрләр:  

    Бәйрәмнәр:

4. Көзге эшләр турында 3-4 җөмлә яз. Исемнәрнең асларына сыз.

1. Исемнәргә кушымчалар өстәп күчереп яз.

    Урман... кечкенә генә бер өйдә үзенең бәтиләре белән бер кәҗә яши. Кәҗә һәр көн саен урман... азык эзләргә китә. Ул урман... кайткач, мөгезләре белән ишекне шакылдата да җырлый. Әниләре бәтиләрен сөт белән сыйлый да, тагын урман... китә.

2. Бирелгән исемнәрдән кушымчалар ярдәмендә тамырдаш исемнәр ясап яз.

     Эш-, таш-, күз-, сер-, иген-, сугыш-, җыр-, бай-.

    Берничә җөмлә төзеп яз.

3. Ялгызлык исемнәрен кулланып яраткан китабың турында 3-4 җөмләдән торган текст төзе.

4. Капма-каршы мәгънәле исемнәр сайлап яз.

   Көн - ..., шатлык - ..., дус - ..., җәй - ..., яхшылык - ..., малай - ..., файда - ..., тау - ... .

  Үзең теләгән парын алып җөмлә яз.

1. Юл сүзен беренче җөмләдә юнәлеш, икенче җөмләдә чыгыш, өченче җөмләдә урын-вакыт килешенә куеп өч җөмлә яз.

2. Исемнәрнең кушымчаларын төшереп калдырып, тамыр исемнәр яса.

     Сердәш, сыйныфташ, эшче, сүзлек, кошчык, җирлек.

     Ясаган исемнәрең белән 3 җөмлә яз.

3. Күплек сандагы исемнәрне табып кушымчаларын билгелә.

     Бу җирдә күп булды сугышлар,

     Янгыннар, явымнар, давыллар,

     Киселде күп батыр тормышлар.

     Янды зур калалар, авыллар,

     Ил өчен барды иң зур көрәш,

     Давыллы, дарылы елларда.

     Сеңде бу туфракка күпме яшь,

     Күпме кан тамды бу кырларга.

4. Ялгызлык исемнәре кулланып яраткан язучың турында 4-5 җөмләле текст төзе.

1. Түбәндәге төркемнәргә исемнәр уйлап яз.

    Эш кораллары:

    Йорт хайваннары:

    Транспорт:

    Ашлыклар:

    Киемнәр:

2. Исемнәрне тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

     Урманда үсеп утырган чук-чук толымлы, ак күлмәкле каеннан нәни генә бер орлык алан уртасына килеп төшкән.

3. Кием сүзен күплек санына куеп килешләр белән төрләндереп яз.

4. Кармаклар, балык, дуслар калкавыч сүзләрен кулланып кечкенә текст төзе.

1. Исемнәрнең килеш һәм санын билгелә.

    Сәламәт тәндә - сәламәт акыл. Бәләкәй эшләрдә түземсез булсаң, зур эшләрне дә эшли алмассың.

2. Ялгызлык исемнәренә мисаллар яз.

    Шәһәрләр:

    Урамнар:

    Хайван кушаматлары:

    Җырчылар:

    Тарихи вакыйгалар:

3. Кар сүзен төрле килешләрдә кулланып 3 җөмлә яз.

4. Исемнәргә күплек һәм иялек килеш кушымчалары ялгап яз.

     Агач, каләм, күл, урман, кыр.

Тест.

Дөрес җавапны сайла.

1. а) исем – нинди? кайсы? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

    б) исем – кем? нәрсә? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

2. а) ялгызлык исемнәре баш хәрефтән языла.

    б) ялгызлык исемнәре юл хәрефеннән языла.

3. а) ялгызлык исемнәре килешләр белән генә төрләнә.

    б) ялгызлык исемнәре килешләр һәм сан белән төрләнә.

4. а) кеше һәм хайван исемнәре кем? соравына җавап бирәләр.

    б) кеше исемнәре генә кем? соравына җавап бирәләр.

5. а) күплек сандагы исемнәр килешләр белән төрләнми.

    б) исемнәрнең берлек һәм күплек саны да килешләр белән төрләнә.

6. а) исем – сүз төркеме.

    б) исем – җөмлә кисәге.

7. а) исем хәрәкәтне атый.

    б) исем билгене атый.

    в) исем предметны атый.

8. а) ялгызлык исемнәре – кеше исемнәре, атамалар.

    б) ялгызлык исемнәре – үсемлек, транспорт, эш кораллары.

Алмашлык.

1. Мин, без алмашлыкларын килешләр белән төрләндер. Бу алмашлыкларны төрле килешләрдә кулланып 3 җөмлә яз.

2. Нокталар урынына тиешле алмашлыкларны куеп яз.

    Рөстәм икенче сыйныфта укый. ... мәктәпкә һәр көн саен кичегеп бара. Әнисе ... уята-уята алҗып бетә. Киенә башлагач ... өс-баш әйберләрен, аяк киемнәрен тапмыйча аптырап бетә. Әйберләрен эзләп маташа торгач ... ашарга да вакыт калмый. Авызы турсайган, чәче тузган көйгә Рөстәм мәктәпкә барып керә. ... билгеләре дә “3”ледән артмый.

3. Сорауларга җаваплар яз, алмашлыкларның асларына сыз.

   Син ничәнче сыйныфта укыйсың?

   Сезнең сыйныфта ничә укучы?

   Син нинди фәннәрне яратасың?

   Синең яраткан китабың бармы?

   Сез нинди түгәрәкләргә йөрисез?

4. Алмашлыкларны тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

              Арыш.

         Арыш камылы

         Исең китәрлек,

         Юан да түгел үзе әллә ни.

         Минем гайрәтне таты дигәндәй,

         Нинди җил генә аңа бәйләнми.

         Җилгә нәрсә соң, -

         Исә дә исә,

 Ник шунда барлык таулар         ишелми.

 Даулаша камыл:

 Башагының ул

 Бер орлыгын да төшерми.

 Кадерен белә,

 Төшерми аны.

1. Син, сез алмашлыкларын килешләр белән төрләндер. Бу алмашлыкларны төрле килешләрдә кулланып 3 җөмлә яз.

2. Мөмкин булган урыннарда Варя сүзе урынына алмашлыклар куеп яз.

    Варя исемле бер кызның песнәге булган. Песнәк бер дә сайрамый икән. Көннәрдән бер көнне Варя читлек янына килгән дә: “Песнәк бер генә сайрап күрсәт инде,” – дигән.

     Песнәк Варяга: “Син мине иреккә чыгар, мин иректә көнозын сайрармын,” – дигән.

3. Җәяләрне ач, алмашлыкларның кушымчаларын дөрес яз.

     (Без) бабай гаиләдә иң олы кеше. (Ул) хәзер туксан яшь, (мин) тугыз яшь. (Без) бабай белән сөйләшергә яратабыз. Бабай (мин) үзенең яшьлеген сөйли. Ә (мин) (ул) мәктәптәге хәлләрне сөйләргә яратам. (Без) бергә бик күңелле.

4. Алмашлыкларның грамматик мәгънәләрен билгелә.

              Безнең әби күзлек кия.

       Җөй тегәргә саплый энә.

       Энә күзе кечкенә

       Җебе үтми, аннан һич тә.

       “Улым, синең күзең үткен,

       Саплап бир,” – дип, миңа килә.

1. Ул, алар алмашлыкларын килешләр белән төрләндер. Бу алмашлыкларны төрле килешләрдә кулланып 3 җөмлә яз.

2. Мөмкин булган урыннарда Алия сүзен алмашлыклар белән алмаштыр.

     Алиянең берүзенә күңелсез. Курчакларыннан да туеп бетте инде Алия. Алиянең күзләренә мөлдерәп яшь тулды. Алия тәрәзә аша тышка карап тора. Балалар мәктәптән кайталар. Бик тә йөрисе килә шул Алиянең мәктәпкә.

3. Төшеп калган алмашлыкларны куеп, текстны күчереп яз.

      ... Чаллы шәһәрендә яшим. Апа ... хат язган. Ул ... кышкы ялның башлануын сораган. Кышкы ял вакытында ... үзләренә кунакка чакырган. ... апага җавап хаты яздым. Хатта ... кунакка барачагымны әйттем.

4. Алмашлыкларны тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

          Шар кабартып очырдым

          Мин узган көн һавага.

          Исем китеп, сокланып

          Карап тордым аңарга.

          Күзләдем болыткача

          Аның менеп җиткәнен,

          Биектәге җил белән

          Бик еракка киткәнен.

1. Мин алмашлыгын төрле килешләрдә кулланып 6 җөмлә яз, килешләрен билгелә.

2. Нокталар урынына алмашлыклар куеп яз.

     ... таныш урманчы килде. ... бурсык оясы карарга чакырды. ... елга буена килдек. Яр буенча бурсыклар оясы иде. Бурсык ... күргәч оясына кереп качты.

3. Сорауларга җавап яз, алмашлыкларның астына сыз.

    Сезнең гаиләдә ничә кеше?

    Синең әтиең һәм әниең кайларда эшлиләр?

    Син аларга ничек булышасың?

    Сиңа дәрес әзерләргә кем булыша?

    Сез буш вакытта гаиләгез белән нишләргә яратасыз?

    Сезгә дусларыгыз киләме?

4. Алмашлыкларны тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

    Мин аудан кайтып килә идем. Эт минем алдан чаба. Кинәт ул туктап калды. Мин юл буенда кечкенә чыпчык баласы күрдем. Ул оясыннан егылып төшкән һәм селкенмичә утыра.

    Минем этем аңа якын килә башлады. Якын агачтан карт чыпчык атылып төште. Ул үзенең баласын каплады.

Тест

Дөрес җавапны тап.

1. а) алмашлыклар фигыльне алыштырып киләләр.

    б) алмашлыклар сыйфатны алыштырып киләләр.

    в) алмашлыклар исемне алыштырып киләләр.

2. а) алмашлыклар зат белән генә төрләнәләр.

    Б) алмашлыклар сан белән генә төрләнәләр.

    В) алмашлыклар зат, сан, килеш белән төрләнәләр.

1. Ул алмашлыгын төрле килешләргә куеп 6 җөмлә яз.

2. Сызылган исемнәрне алмашлыклар белән алыштыр.

      Төлке турында, төлке тавык урлый дип начар хәбәр йөри. Чынлыкта бу төлкегә сирәк туры килә. Төлке тычкан аулый. Төлкенең сизгерлеге искиткеч! Тычкан чыелдап кына куя, төлке әллә каян килеп тә чыга.

3. Алмашлыкларны төрле килешләргә куеп, текстны күчереп яз.

        Кар өстенә энҗе тамчылар тама. (Алар) төнен барлыкка килгән боз сөңгеләр очыннан тамалар. (Алар) үз көйләре, үз моңнары бар. Каенсуы эчәбез дип (ул) җәрәхәтлибез икән. (Ул) ярыкларына паразит гөмбәләр эләгә. (Алар) каенның үзәгенә үтеп кереп аны черетә башлыйлар.

Алмашлыкларны тап, грамматик мәгънәләрен билгелә.

        Мин һәр ел кышка песнәкләр өчен җимлек ясыйм. Ләкин без аларга һәрвакытта да мәрхәмәтле түгел. Ачлыктан песнәкләр салкында күпләп кырыла. Алар җәен күп үрчем китерә. Язын аларның кайберләре туган урманнарына кире кайта. Кайталар да җыр сузалар.

Сыйфат.

1. Сыйфатлар сайлап яз.

     Предметның төсен белдерүче сыйфатлар:

     Предметның тәмен белдерүче сыйфатлар:

     Предметның формасын белдерүче сыйфатлар:

     Характерны белдерүче сыйфатлар:

     Хәләтне белдерүче сыйфатлар:

     Предметның күләмен белдерүче сыйфарлар:

2. Җәя эчендәге сорау урынына кирәкле сүзне куеп, җөмләләрне яз.

    Күпер киң, ә басма (нинди?). Аркан юан, ә җеп (нинди?). Сөт сыек, ә каймак (нинди?). Ат зур, ә куян (нинди?). Таш каты, ә мамык (нинди?).

3. Сыйфатларга синонимнар яз. 

    Матур - ..., зур - ..., батыр - ..., кызу - ..., усал - ..., пөхтә - ..., игелекле - ..., калын - ... .

4. Билгеләр буенча предмет исемен бел һәм яз.

     Кояшлы, кызу, җилсез ... .

     Зәңгәр, болытсыз, тыныч ... .

     Тирән, киң, зур ... .

     Көзге, салкын ... .

     Яшел, яфраклы, биек ... .

Белешмә өчен сүзләр: агач, яңгыр, көн, елга, күк.

1. Синоним сыйфатларны табып яз.

     Зур, матур, олы, зирәк, өлкән, күркәм, нәфис, тапкыр, дәү, чибәр, зиһенле, эре, гүзәл, акыллы, дәү.

2. Сыйфатларны үзләре бәйләнгән исемнәре белән күчереп яз.

    Бүре – усал җанвар. Аны урман санитары диләр. Ул урманда авыру җәнлекләрне эләктерә. Бүре азык эзләп, ерак араларны үтә. Ул акыллы һәм хәйләкәр. Бүре кызыл төстән курка, аны ут дип белә. Кышын аларны кызыл флагчыклар ярдәмендә дә аулыйлар.

3. Күп нокталар урынына тиешле сыйфатлар куеп яз.

   Акылы кысканың теле ... .

   Ялкау атның йөзе һәрвакыт ... .

   Теле оста, ә кулы ... .

    Эше җайлының ашы да ... .

Сүзнең кыскасы, бауның ... яхшы.

1. Билгеләре буенча предмет исемнәрен яз.

    Сусыл, баллы ... .

    Тәгәрәк, агач ... .

    Биек, текә ... .

    Чәчәкле, ефәк ... .

Белешмә өчен сүзләр: күлмәк, өстәл, алма, тау.

2. Сыйфатларны синонимнар белән алыштырып яз.

    Салкын кыш кошларга куркыныч. Уңган кеше бар эшкә дә өлгерә. Матур көн күңелгә шатлык өсти. Усал бүредән кешеләр дә курка.

3. Үрнәк буенча исемнәрдән сыйфатлар ясап яз.

     Төн – төнге, бүген - ..., яз - ..., кич - ... .

     Баш – башлы, таш - ..., кояш - ..., сызык - ... .

     Җай – җайсыз, бал - ..., тоз - ..., су - ... .

4. Сыйфатлар кулланып үзеңнең яраткан йорт турында текст төзе.

1. Күп нокталар урынына тиешле сыйфатларны куеп, җөмләләрне тутырып яз.

     Көн озын, ә төн ... .

     Акбур ак, ә күмер ... .

     Лимон әче, ә бал ... .

     Җәй көне көннәр коры, ә көз көне ... .

     Тиен кечкенә, әаю ... .

2. Күп нокталар урынына бирелгән сыйфатларны куеп яз

    Сызылып ... таң атты. Каракош сырты артыннан ... кояш күтәрелде. Күк йөзе ... төс алды. Һава суытып җибәрде. Төн буе буранлап яуган ... кар ... салкын белән бергә җиргә ябышты.

    Сыйфатлар: кып-кызыл, чалт аяз, җепшек, кышкы, иртәнге.

3. Исемнәрдән сыйфатлар ясап, мәгънәсенә туры килерлек сыйфатлар белән яз.

    Кыш, иртән, ал, үлән, уй, болыт, җавап, яңгыр.

4. Сыйфатлар кулланып, дустыңның тышкы кыяфәте турында текст төзе.

1. Сыйфатларны үзләре бәйләнгән исемнәре белән яз.

     Юл чатында ялгыз гына

     Үсеп утыра бер карт имән

     Тирә-ягы яшел чирәм,

      Ботаклары җиргә тигән.

      Таң җилләре җилфер-җилфер

      Җилфердәтә яфракларын.

      Имән җырлый искә төшереп

      Шаулап үткән яшь чакларын.

      Җилле көнне юлчыларны

      Имән саклый җил-яңгырдан

      Җылы биреп, җил су үтмәс

      Яшел чуклы юрганнан.

2. Җәя эчендәге аңлатмаларны бер сүз белән яз.

   (Шикәр салынган) чәй.

   (Эш яратмый торган) кеше.

   (Күтәреп булмастай) таш.

   (Бер нәрсәсен дә кызганмый торган) кеше.

   (Кулны пешерә торган) су.

3. Сыйфатлардан исемнәр ясап яз. Алар белән 3 җөмлә яз.

    Коры – корылык, тырыш, караңгы, батыр, начар, дөрес, матур.

4. “Кышкы иртә” дигән темага кечкенә текст төзе.

    Ак бәс, сихри матурлык, көмештәй кар бөртекләре, аяз күк сүзтезмәләрен куллан.

1. Антоним сыйфатлар яз. Парларын кулланып 3 төмлә төзе.

коры –

шома –

ялкау –

сай –

якты –

куркак –

ак –

куе –

2. Исемнәргә мәгънәләре туры килерлек 3-әр сыйфат яз.

Куян ... .

Елга ... .

Кыз ... .

Яз ... .

Таш ..

.3. Сыйфатлар өстәп җыйнак җөмләләрне җәенке җөмләләргә әйләндереп яз.

      Кыш җитте. Кар яуды. Табигать йокыга талды. Урманда тынлык. Аю йоклый. Куян утыра. Төлке тычкан эзли.

4. Үзеңә ошаган кыргый хайван турында күбрәк сыйфатлар кулланып текст төзе.

Тест.

Дөрес җавапны сайла.

1. а) сыйфат – җөмлә кисәге.

    б) сыйфат – сүз өлеше.

    в) сыйфат – сүз төркеме.

2. а) сыйфат предметның эшен белдерә.

    б) сыйфат предметның билгесен белдерә.

    в) сыйфат предметны белдерә.

3. а) сыйфат фигыльне ачыклый.

    б) сыйфат исемне ачыклый.

1. Табышмакларның җавабын тап, сыйфатларны исемнәре белән күчереп яз.

  а) Кар астында кышлаган,

      Тунын яшел тышлаган.

  б) Кош түгел – оча,

       Елан түгел – чага.

       Чәчәкләргә кунып,

       Татлы азык таба.

  в) Чуар, йомшак күлмәге,

        Тотсаң, уңа бизәге;

        Тоттырмый: китә очып

        Я кала җирдә посып.

   г) Эче каты, тышы күк,

        Уртасында ите күп.

   д) Түгәрәк, ай түгел,

        Сары, ә кояш түгел,

        Тәмле, тик шикәр түгел,

        Койрыклы – тычкан түгел.

2. Җәя эчендәге аңлатмаларны бер сүз белән яз.

   (Көмештән ясалган) алка.

   (Таштан ясалган) юл.

   (Балыкка бай) күл.

   (Башаклары тулган) арыш.

   (Төрле төстәге) карандашлар.

3. Сораулар урынына сыйфатлар куеп яз.

    Февраль кышның (нинди?) ае. (Нинди?) юрган ябынган кырларда яктылык балкый. (Нинди?) юкә һәм каен ботаклары кояшта бакыр төсе уйната.

    Февраль күгендә (нинди?) болытлар күренә. Февраль – иң (нинди?) ай.

     Белешмә өчен сыйфатлар: карлы, соңгы, ак, яшь, оеш-оеш.

4.Сыйфатлар кулланып яраткан үсемлегең турында кечкенә текст төзе.

1. Балан һәм чияне тәме буенча, мәче һәм тычканны зурлыгы буенча, тимер һәм мамыкны авырлыгы буенча, инеш һәм елганы тирәнлеге буенча билгеләп яз.

     Үрнәк: Балан әче, ә чия баллы.

2. Билгеләре буенча исемнәрен тап.

 Айлы ..., кояшлы ..., тирән ..., балыксыз ..., бөдрә ..., куркак ..., яшелле ..., агулы ...

3. Сыйфатларны үзләре бәйләнгән исемнәре белән күчереп яз. Сынамышларны исеңдә калдыр.

    Кышкы кар – көзге икмәк.

    Суык төлке тунлыга сәлам бирә, ертык тунлының куенына керә.

    Суган кабыгы калын булса, кыш салкын була.

    Кыш корсагы бик озын.

    Кышын кар күп булса, җәй яңгырлы булыр.

4. Сыйфатларны кулланып “Минем әнием” дигән темага кечкенә хикәя яз.

Фигыль

1.Фигыльләрне түбәндәге төркемнәргә бүлеп яз,

            Предметның

     1.Эшен атаучы фигыльләр:

     2.Хәрәкәтен атаучы фигыльләр:

     3.Хәлен атаучы фигыльләр:

     Көри, ашый, йөгерә, йоклый, елмая, җыештыра, дәвалый, бара, сөйли, уйный, йөзә, юа, сөртә, кайгыра, сөенә, сөрә, моңлана.

2.Исемнәрдән күплек сан, 3нче заттагы фигыльләр ясап яз:

    Уй, җыр, тоз, эш, бик,сан, күз, таш, сак.

3.Бар, кил боерык фигыльләрен зат һәм сан белән төрләндереп яз.

4.Түбәндәге фигыльләрне кулланып, “Кошлар турында кайгыртыйк” дигән темага текст төзегез:

    Ачыгалар, очалар, көтәләр, кайгырталар, җим салалар, туңалар, рәхмәт әйтәләр.

1.Бирелгән сүзләргә тамырдаш фигыльләр яз:                         

   Бүләк, каравылчы, сак, үтенеч, яшел, салкын, шат, дөрес, кыш.

2.Бирелгән сүзләрдән җөмләләр төзеп яз.Фигыльләрнең астына сыз:

   а) оештырдылар, бию, торналар, сазлыкта.

   б) түгәрәккә,кошлар, җыелдылар.

   в) аякларында, алар, сикерделәр һәм озын, әйләнделәр.

   г) кайбер, канатларын, торналар, кактылар.

3.Кайт, сөйлә, фигыльләрен хәзерге заман хикәя фигыль формасына куй. Зат-сан белән төрләндер. Шулар белән 3 җөмлә яз.

4.Фигыльләрне тап, аларның грамматик категорияләрен билгелә. 

   Данлы егет ил өчен үләр. Ир егет үзе өчен туа, ил өчен үлә. Кыюны курку алмый. Батырлар елмаеп үләләр.

1.Фигыльләр өстәп яз.

Нәрсә нишли?

    Яңгыр ..., буран ..., аш ..., кояш ..., балык ..., җил ..., елан ..., чишмә ..., карга ..., үрдәк ..., сандугач ... .

2.Хәзерге заман фигыльләрен үткән заманга куеп яз.

    Җәйнең матур көннәрендә Казанда һәм авылларда сабан туйлары башлана. Халык мәйданнарга чыга. Колга башларында чиккән сөлгеләр, яулыклар, төрле бүләкләр чуарланып тора. Ат чабышлары, көрәшләр, йөгерешләр башлана. Халык уңышларга йомгак ясый, бәйрәм итә.  

3. Түбәндәге фигыльләргә мәгънәдәш фигыльләр табып яз.

    Ватыла –

    Елмая –

    Бөгелә -

    Саный –

    Йөгерә -

    Мактана –

   3 җөмлә төзеп яз.

4. “Математика дәресендә” дигән темага текст төзе.

1. Йөгер, сула фигыльләрен киләчәк заман хикәя фигыль формаларына куй. Зат-санда төрләндер.

2. Фигыльләрнең тамырын һәм кушымчаларын билгелә.

   Киләчәк, җыярбыз, барачак, яшердем, качтым, түзәрбез, утарбыз, өзелер.

3. Үткән заман хикәя фигыльләрен киләчәк заман хикәя фигыльләренә үзгәртеп яз.

     Менә ямьле яз да җитте. Урамдагы чана эзләреннән гөрләвекләр ага башлады. Җылы яктан кайткан кошлар оя ясарга керештеләр.

     Шул көннәрдә безнең ана каз да бөтенләй сәерләнеп китте. Ул көннәр буе ишек төбеннән китми башлады.

4. “Шәһәрдә кышкы эшләр” дигән темага хәзерге заман хикәя фигыльләрен кулланып кечкенә текст төзе.

1. Түбәндәге сүзләрдән җөмләләр төзеп яз, фигыльләрнең асларына сыз.

      Буранлы, китте, кыш, салкын.

      Кояшлы, килде, яз, җылы.

      Кар, акты, сулар, шаулап.

      Җылы, киткән, якка, кайта, кошлар, башлады.

2. Сала, бирә фигыльләрен алдан хикәя фигыльнең зат формаларына, соңыннан боерык фигыльнең зат формаларына куй. Бу сүзләрне кертеп берничә җөмлә төзе.

3. Мәкальләрне язып бетер.

       Кем эшләми, шул ... .

       Сабанда сайрашмасаң, ындырда ... .

       Күп укыган, күп ... .

       Ни чәчсәң, шуны ... .

       Нинди китап укысаң, шундый кеше ... .

4. Бер предметка туры килгән барлык эшләрне яз.

      Үрнәк: эт өрә, чаба, ята, ашый, йоклый, эчә, тешли, саклый, талый, иярә, күрә, ишетә, сагалый, таный, аулый, ярата, курка, эзли, кача ....

       Кеше, каз, каен, су.

1. Капма-каршы мәгънәле фигыльләрне парлап күчер, табышмакларга җавап яз.

       а) Тау төшкәндә ат була,

            Менгәндә агач була.

       б) Аты бара, тәртәсе кала.

       в) Аяклары, куллары бар ....

            Нәкъ кеше төсле үзе.

            Мин сөйләшәм, ә ул дәшми –

            Авызыннан чыкмый сүзе.

        г) Мине һаман сорыйлар, көтәләр

            Ә күренсәм – качалар.

       д) Өе ак, баганалары кызыл,

            Суга керә, коры чыга.

1. Күп нокталар урынына фигыльләр өстәп яз.

    Татар халык шагыйре Габдулла Тукай 1886 нчы елда ... . Бик яшьләй ятим калган Габдулланың балачагы күңелле ... . Ул төрле кешеләр кулында ... . Бик зирәк һәм сәләтле ... . Г.Тукай күренекле шагыйрь булып ... .

2. Сора, бәйлә фигыльләрен хикәя фигыль формасына куеп, үткән заманда зат-сан белән төрләндереп яз.

3. Фигыльләрне күчереп яз, грамматик категорияләрне билгелә.

                                       Зәки агай балтасы.

     Зәки агайның балтасы

     Кич булгач кына тына.

     Таң аттымы уяна да

     Тук та тук агач юна.

     Ферма салды, клуб салды,

     Йортлардан урман үсте

     Күптән түгел безнең өчен

     Мәктәп төзергә күчте.

4. “Балалар канатлы дусларын көтә” дигән темага хикәя төзе.

Фигыльләргә сыз.

1. Фигыльләрне үткән заманның башка формасына алыштырып, өзекне күчереп яз.

     Яз җиткән. Укучылар гөл үстерергә уйлаганнар. Хәлил туфрак алып килгән. Кызлар туфракны савытларга салганнар. Балалар савытларга гөлләр утыртканнар.

2. Яза, эшли хикәя фигыльләрен боерык фигыльләргә әйләндереп зат-сан белән төрләндер. Җөмләләр яз.

3. Төзүче хезмәтенә караган фигыльләр яз. Җөмләләр төзе.

4. “Урамда” дигән кечкенә хикәя төзе.

1. Сибә, ята хикәя фигыльләрен боерык фигыльгә әйләндереп зат-сан белән төрләндереп яз. Җөмләләр төзе.

2.                       Язгы эшләр.

     Яз көне игенчеләрнең кыр эшләре башлана. Уҗымнарга күбрәк дым алып калу өчен, кырларга кар сулары тоталар, тиресне чәчүлек җирләргә тараталар, җиргә ашлама сибәләр. Алмагачларның түбәнге өлешләрен дарулы измә белән буйыйлар, барлык агач төпләрен казып йомшарталар, чүпләрдән тазарталар.

3. Фигыльләрне генә язып ал, грамматик категорияләрен күрсәт.

      Сыерны сыйла, ул сине сыйлар.

      Дөрес сөйләгән котылган, ялган сөйләгән тотылган.

      Язны көтәргә көздән әзерлән.

      Белгән белгәнен эшли, белмәгән беләген тешли.

4. Укытучы һөнәренә караган фигыльләр яз. Җөмләләр төзе.

1. Фигыльләрне түбәндәге төркемнәргә бүлеп яз.

       Физик хезмәт:

       Акыл хезмәте:

       Хәрәкәт:

       Хис һәм тойгы:

      Язу, җырлау, көлү, шатлану, бию, уру, сөрү, тырмалау, казу, елау, утыру, сөенү, борчылу, чабу, бару, сөйләү, уку, йөрү, йөгерү, шаулау, йөзү, сикерү, уйлау.

2. Чик, тышла боерык фигыльләрен үткән заман хикәя фигыльләренә әйләндереп зат-сан белән төрләндереп яз. Җөмләләр төзе.

3. Фигыльләрнең грамматик категорияләрен билгелә.

       Үтәр, сакласын, килерләр, җыячак, үткәр, ялтырар, башлады.

4. Табиб хезмәтенә караган фигыльләр яз. Җөмләләр төзе.

Җөмлә.

1. Ике баганадагы сүзләрдән сүзтезмәләр төзеп яз.

       җылы

       тырыш

       текә

       куе

       күчмә

       яшел

               яңгыр

укучы

               урман

               тау

               яфраклар

               кошлар

2. Җөмләләрне генә аерып яз. Баш кисәкләрнең астына сыз.

    Дәфтәргә яза. Алсу яза. Матур яза.

    Дәрес әзерли. Укучы әзерли. Кич әзерли.

    Чирәмдә йөзә. Йөгереп йөри. Чебиләр йөри.

3. Сүзтезмәләрне генә аерып яз. Сүзләр бәйләнешен ук белән күрсәт.

  Әбисе Алсуны бик иркәли, бер эш тә эшләтми. Барын да үзе эшли. Ә Алсу бакчага бара, я кояш нурларында кызына, я уйный, я уйный көлә, я шаяра. Ул кулларын кадерләп кенә тота.

4. Түбәндәге сүзтезмәләрне файдаланып кечкенә текст төзеп яз.

        Агачлардагы бөреләр, матур тавышлар, җылы кояш, күңелле көннәр.

Тест.

  Дөрес җавапны тап.

1. а) бару, эш кушу, чакыру, өндәүне белдерүче фигыль – хикәя  

    фигыль.

    б) предметның эше, хәле турында хәбәр итүче фигыль – хикәя

    фигыль.

2. а) боерык фигыль предметның эше, хәл турында хәбәр итә.

    б) боерык фигыль боеру, эш кушу, чакыру, өндәүне белдерә.

3. а) хикәя фигыль зат, сан, заман белән төрләнә.

    б) хикәя фигыль зат-сан белән төрләнә.

4. а) боерык фигыль зат, сан, заман белән төрләнә.

    б) боерык фигыль зат-сан белән төрләнә.

1. Җөмләнең баш кисәкләрен генә күчереп ал. Кайсы сүз төркеменә керүләрен билгелә.

       Мин калада яшим. Бабам белән әбием авылда торалар. Быел җәй мин аларга кунакка кайттым. Бабам бер дә тик утырмый, һаман эшли. Кешеләр аны “алтын куллы” диләр. Кулы нәрсәгә тисә, шуны эшли.

2. Иртәнге чык сүзтезмәсе белән җөмлә төзе. Бу җөмләне җөмлә кисәкләре буенча тикшер, сүзтезмәләрне күчереп яз.

3. Алмашлыклар кулланып сорау, хикәя, өндәү җөмләләр яз.

4. Бирелгән сүзләрдән җөмләләр төзе.

     Яңа ел, була, таңы, күңелле.

     Төрле, урамнарда, төстә, лампалары, электр, яна.

     Күңел, кешеләр, очалар.

     Көлү, бөтен, музыка, җирдә, яңгырый, тавышлары.

     Бәхет, таңы, илгә, яңа ел, алып, килә.

1. Җөмлә ахырына кирәкле тыныш билгеләрен куеп күчереп яз.

     Менә Нәсимә килеп җитте.

     - Нәсимә, мәсьәләңне бир әле, - диде Айдар.

     - Әллә син аны чишмәдеңме?

     - Булмады шул. Кая, бир инде тизрәк.

     - Нигә уйларга иренәсең?

  Шулай да ул малайга дәфтәрен сузды.

2. Иярчен кисәкләр өстәп җөмләләрне тулыландырып яз.

     Көймә йөзә. Укучы уйный. Дәрес бара. Гөл үсә. Әни тегә.

Баш кисәкләрнең астына сыз.

3. Җөмләләрне сүз төркемнәре һәм җөмлә кисәкләре буенча тикшер, сүзтезмәләрне күчереп ал.

     Сандугачлар безнең урманнарга апрель ахырында кайталар.

4. Текстны укы, 4-5 җөмлә өстәп язып бетер.

     Урман тынлыгында кар шыгырдаган тавыш ишетелде. Урман аланына поши чыкты.

1. Сүзтезмәләрне язып, алар арасындагы бәйләнешне уклар белән күрсәт.

    Җил кырга кар ташый. Аннары урманга килә, агач ябалдашларын йолка. Ботаклардагы кар җиргә сибелә. Агачлар җил көен тыңлыйлар. Бер заман җил каядыр китеп югала.

2. Хикәя, сорау, өндәү җөмләләр яз. Хикәя җөмләне сүз төркеме һәм җөмлә кисәкләре буенча тикшер.

3. Җөмлә ахырында тиешле тыныш билгеләрен куеп, җөмлә чикләрен дәрес билгеләп күчереп яз.

    Без ял көне урманга киттек их, ямьле дә соң язгы урман нинди тавыш килә анда сыерчык үзенең моңлы җырын суза икән ничек матур җырлый икән ул.

4. Шушы сүзтезмәләрне кулланып “Балыкчылар” дигән темага хикәя яз.

      Балык тотарга, җәйге иртә, балыклы күл, зур чуртан, көмештәй чабак, су астындагы калкавыч.

1. Җыйнак җөмләләрне җәенке җөмләләргә әйләндереп яз.

     Яз килде. Кояш җылытты. Карлар эри. Күлләр җыелды. Балалар уйныйлар. Агачлар төренде. Сыерчыклар сайраша.

2. Бирелгән сүзләрдән җөмләләр төзе.

    Наилә, кардан, Вәли, өйделәр, Юра, һәм, тау.

    Сәлим, алмады, тау, катнаша, ясауда.

    Ул, иде, ята, авырып.

    Тау, чыкты, булып, биек, тә, шома, да.

    Балалар,шудылар, рәхәтләнеп.

    Чыкты, ти здән, Сәлим дә, терелеп.

    Чана, ул, да, шуарга, теләде.

3. Ия белән хәбәрне генә яз. Нинди сүз төркеменә карауларын билгелә.

    Безнең урманда биек агачлар үсә. Яз көне авылда хуш ис тарала. Агачтагы шыткан бөреләр шундый ис тараталар. Агачны кеше утырта. Кеше үзе үлгәч тә, истәлеге яши.

4. Түбәндәге сүзтезмәләрне кулланып “Бакчадагы язгы эшләр” дигән темага хикәя төзе. Түбәндәге сүзтезмәләрне куллан.

     Агач утырту, җир казу, язгы көннәр, яшь үсентеләр, тырышып эшләү.

Дөрес җавапны тап.

1. а) алмашлыклар фигыльне алыштырып киләләр.

    б) алмашлыклар сыйфатны алыштырып киләләр.

    в) алмашлыклар исемне алыштырып киләләр.

2. а) алмашлыклар зат белән генә төрләнәләр.

    б) алмашлыклар сан белән генә төрләнәләр.

    в) алмашлыклар зат, сан, килеш белән төрләнәләр

1. Башта сыйфат һәм исемнән, аннары исем һәм исемнән төзелгән сүзтезмәләрне күчереп яз. Шул сүзтезмәләрнең берничәсен кертеп, 3 җөмлә төзеп яз.

    Якты көн, якын дус, урман буе, бәрәңге басуы, йорт ишеге, фатир ачкычы, буяулы дәфтәр, күлмәк җиңе, бозлы яңгыр, ипи савыты.

2. Җөмләләрне җөмлә кисәкләре һәм сүз төркемнәре буенча тикшер.

                                        Энҗе чәчәк.

     Яз җитте. Кояш җиргә җылы нурларын сибә. Күләгә һәм дымлы урманда энҗе чәчәк үсә. Без бу нәфис хуш исле чәчәкне яратабыз. Энҗе чәчәк – язның бүләге. Бу матурлыкны кешеләргә сакла.

3. Җыйнак җөмләләрне җәенке җөмләләргә әйләндереп яз.

     Балалар бардылар. Алар җыйдылар. Тиен сикерә. Тәнзилә күрде. Болыт чыкты. Яңгыр ява. Балалар йөгерделәр.

4. Түбәндәге темага кечкенә текст төзе.

      Киң болында һәр җәй саен

      Чәчәкләр була.

      Ал, сары, ак чәчәкләргә

      Бал корты куна.

 Дөрес җавапны тап.

1. а) сүзтезмә ике сүздән тора.

    б) сүзтезмә ике яки берничә сүздән тора.

    в) сүзтезмә үзара бәйләнгән ике яки берничә сүздән тора.

2. а) сүзтезмә тәмамланган уйны белдерә.

    б) сүзтезмә тәмамланган уйны белдерми.

3. а) кайсы сүздән сорау куелса, шул сүз ияртүче була.

    б) сорау куелган сүз ияртүче була.

    в) кайсы сүздән чыгып сорау куелса, ул сүзне ияртүче, сорау куелган сүз      иярүче була.

4. а) ия, хәбәр – баш кисәкләр.

    б) ия, хәбәр – иярчен кисәкләр.

5. а) ия белән хәбәрдән генә торган җөмлә җәенке җөмлә дип атала.

    б) ия белән хәбәрдән генә торган җөмлә җыйнак җөмлә дип атала.

    в) ия белән хәбәрдән һәм иярчен кисәкләрдән торган җөмлә җәенке дип атала.

6. а) сорау җөмләдән соң өндәү билгесе куела.

    б) өндәү җөмләдән соң нокта куела.

    в) хикәя җөмләдән соң сорау билгесе куела.

    г) сорау җөмләдән соң сорау билгесе куела.

    д) өндәү җөмләдән соң өндәү билгесе куела.

    е) хикәя җөмләдән соң нокта куела.

Дөрес җавапны тап.

1. а) лексик мәгънә ул сүзнең сан, килеш, заман белән төрләнүе;

    б) сүзгә бирелгән аңлатма ул сүзнең лексик мәгънәсе.

2. а) тамырлары бертөрле булган сүзләр – тамырдаш сүзләр;

    б) тамырлары һәм лексик мәгънәләре уртак булган сүзләр –  

     тамырдаш сүзләр.

3. а) синонимнар – капма каршы мәгънәле сүзләр;

    б) синонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

    в) синонимнар – бертөрле әйтеләләр һәм мәгънәләре төрле  

     булган сүзләр.

4. а) синонимнар җөмләнең лексик мәгънәсен үзгәртәләр;

б) синонимнар җөмләне матурлыйлар;

в) җөмләләрдә сүзләрне кабатламаска мөмкинлек бирәләр.

5. а) антонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

    б) антонимнар – капма-каршы мәгънәле сүзләр;

    в) антонимнар - әйтелеше һәм язылышы бертөрле, әмма мәгънәсе  

    төрле сүзләр.

6. а) антонимнар әкиятләрдә еш очрыйлар;

    б) антонимнар мәкальләрдә еш очрый.

Дөрес җавапны сайла.

1. а) исем – нинди? кайсы? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

    б) исем – кем? нәрсә? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

2. а) ялгызлык исемнәре баш хәрефтән языла.

    б) ялгызлык исемнәре юл хәрефеннән языла.

3. а) ялгызлык исемнәре килешләр белән генә төрләнә.

    б) ялгызлык исемнәре килешләр һәм сан белән төрләнә.

4. а) кеше һәм хайван исемнәре кем? соравына җавап бирәләр.

    б) кеше исемнәре генә кем? соравына җавап бирәләр.

5. а) күплек сандагы исемнәр килешләр белән төрләнми.

    б) исемнәрнең берлек һәм күплек саны да килешләр белән төрләнә.

6. а) исем – сүз төркеме.

    б) исем – җөмлә кисәге.

7. а) исем хәрәкәтне атый.

    б) исем билгене атый.

    в) исем предметны атый.

8. а) ялгызлык исемнәре – кеше исемнәре, атамалар.

    б) ялгызлык исемнәре – үсемлек, транспорт, эш кораллары.

Дөрес җавапны тап.

1. а) алмашлыклар фигыльне алыштырып киләләр.

    б) алмашлыклар сыйфатны алыштырып киләләр.

    в) алмашлыклар исемне алыштырып киләләр.

2. а) алмашлыклар зат белән генә төрләнәләр.

    б) алмашлыклар сан белән генә төрләнәләр.

    в) алмашлыклар зат, сан, килеш белән төрләнәләр

Дөрес җавапны сайла.

1. а) сыйфат – җөмлә кисәге.

    б) сыйфат – сүз өлеше.

    в) сыйфат – сүз төркеме.

2. а) сыйфат предметның эшен белдерә.

    б) сыйфат предметның билгесен белдерә.

    в) сыйфат предметны белдерә.

3. а) сыйфат фигыльне ачыклый.

    б) сыйфат исемне ачыклый.

 Дөрес җавапны тап.

1. а) бару, эш кушу, чакыру, өндәүне белдерүче фигыль – хикәя  

    фигыль.

    б) предметның эше, хәле турында хәбәр итүче фигыль – хикәя

    фигыль.

2. а) боерык фигыль предметның эше, хәл турында хәбәр итә.

    б) боерык фигыль боеру, эш кушу, чакыру, өндәүне белдерә.

3. а) хикәя фигыль зат, сан, заман белән төрләнә.

    б) хикәя фигыль зат-сан белән төрләнә.

4. а) боерык фигыль зат, сан, заман белән төрләнә.

    б) боерык фигыль зат-сан белән төрләнә.

   Дөрес җавапны тап.

1.  а) синонимнар – капма каршы мәгънәле сүзләр;

     б) синонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

     в) синонимнар – бертөрле әйтеләләр һәм мәгънәләре төрле  

     булган сүзләр.

2.  а) антонимнар – охшаш мәгънәле сүзләр;

     б) антонимнар – капма-каршы мәгънәле сүзләр;

     в) антонимнар - әйтелеше һәм язылышы бертөрле, әмма мәгънәсе  

    төрле сүзләр.

3.  а) исем – нинди? кайсы? соравына җавап бирүче сүз төркеме.

     б) исем – кем? нәрсә? соравына җавап бирүче сүз төркеме

4.  а) ялгызлык исемнәре баш хәрефтән языла.

     б) ялгызлык исемнәре юл хәрефеннән языла.

5.  а) ялгызлык исемнәре килешләр белән генә төрләнә.

     б) ялгызлык исемнәре килешләр һәм сан белән төрләнә.

6.  а) кеше һәм хайван исемнәре кем? соравына җавап бирәләр.

     б) кеше исемнәре генә кем? соравына җавап бирәләр.

7.  а) исем – сүз төркеме.

     б) исем – җөмлә кисәге.

8.  а) алмашлыклар фигыльне алыштырып киләләр.

     б) алмашлыклар сыйфатны алыштырып киләләр.

     в) алмашлыклар исемне алыштырып киләләр.

9.  а) сыйфат – җөмлә кисәге.

     б) сыйфат – сүз өлеше.

     в) сыйфат – сүз төркеме.

10.а) сыйфат предметның эшен белдерә.

     б) сыйфат предметның билгесен белдерә.

     в) сыйфат предметны белдерә.

11.а) сыйфат фигыльне ачыклый.

     б) сыйфат исемне ачыклый.

12.а) ия, хәбәр – баш кисәкләр.

     б) ия, хәбәр – иярчен кисәкләр.

13.а) сорау җөмләдән соң өндәү билгесе куела.

     б) өндәү җөмләдән соң нокта куела.

     в) хикәя җөмләдән соң сорау билгесе куела.

     г) сорау җөмләдән соң сорау билгесе куела.

     д) өндәү җөмләдән соң өндәү билгесе куела.

     е) хикәя җөмләдән соң нокта куела.

                                               Төзеде: I кв.категорияле

 татар теле   укытучысы

                                            Мурзина Гөлнара Фәрит кызы

2010 ел

       Бу биремнәр 2 нче класс материалына таянып эшләнде. Укучыларның иҗади фикерләү сәләтләрен үстерү өчен кулланыла. Биремнәрдә бәйләнешле сөйләм телен үстерү, сүз байлыгын арттыру күздә тотылды. Бу биремнәр дәресләрдә, дәрестән соң өстәмә эш вакытларында, олимпиадага әзерлек өчен тәкъдим ителә.

                                   Песи малае Әнәс

                                           (өзек)

        Әнәс исемле песи малаен кунакка дип шәһәргә алып килгәннәр. Әнәс бер көн кунак булган, ике көн кунак булган – күңелсез булып киткән моңа. Зөһрә апасы иртән иртүк  мәктәбенә йөгергән. Аның әти – әнисе эшләренә киткәннәр. Песи малае Әнәс тәрәзә төбендә и моңая, ди, и эче поша, ди. Гаҗәп икән шәһәр дигән җирдә. Зуп –зур ишегалдында сыер мөгрәми, сарыклар бәэлдәми, чуар тавыклар кыткылдамый. Кызыл кикрикле әтәч тә кәпрәеп йөрми, үсеп килүче каз бәбкәләре дә пипелдәшми икән.

                                                                       (Сөмбелә Гаффарова)

Бирем №1

Текстны укы. Укытучы әйткәч, калган җиргә таяк сыз. Текстны дәвам ит.

Бирем. №2   Түгәрәк эченә  әсәрдә катнашучыларны яз.

Бирем. №3  Сүзләргә сорау куй.

        Әнәс  ---------                 Зөһрә ---------                Әти --------

Бирем №4  Сорауларга җавап бир.

А) Гаиләдә тагын ике бала булса, барысы гаиләдә ничә бала булыр иде?  --------------

Б) Өзектә барлыгы ничә йорт хайваны турында әйтелгән?   -----------

Бирем №5  Песи кушаматлары уйлап яз.  ------------------------------------

Бирем №6    Хәрефләр санына  караганда авазлар саны күбрәк булган ике сүз яз.         -------------------------------------------

Бирем №7  Юлдан – юлга күчереп була торган сүзне түгәрәкләп ал.

                   эче                                әтәч                      чуар

Бирем №8

Хайваннарның хәрәкәтен белдерүче сүзләрне дөрес итеп тоташтыр.

                      сыер                                      бәэлди

                      сарык                                      мөгри

                      тавык                                       пипелди

                      каз бәбкәсе                              кәпрәя

Бирем №9   Терек булмаган табигатьне белдерүче сүзнең астына сыз

                    песи                                сарык                   шәһәр

Бирем №10

Зөһрә ничек итеп песинең күңелен күтәрә алыр иде. Ике җөмлә белән яз.

                                       Рәхмәт өчен түгел

                                                 (өзек)

        Кыр үрдәге камышлыкка оя ясаган. Ояга йомыркалар салган да бәбкә чыгарырга утырган. Шулвакыт каяндыр явыз төлке килеп чыккан. Ул кыр үрдәген йомыркалары өстеннән эләктереп алган да торып чапкан. Моны күрше абый күреп торган. Барып караса, ояда – ун йомырка.

        Күрше абый йомыркаларны алып кайта да тавык астына сала. Берничә көннән ун үрдәк бәбкәсе борын төртеп чыга.

                                                                                  (Әхсән Баян)

Бирем №1. Өзекне укып чык.

Бирем №2

Сүзле  схемага  карап эчтәлеген сөйлә. Башта чылбыр буенча тоташтыр.

Бирем №3  Сорауларга җавап бир.

*Икенче ояда да шулкадәр йомырка булса, ике ояга барлыгы ничә йомырка булыр иде? ---------------------

*Икенче ояда бәбкәләр, беренчесенә караганда 3 кә кимрәк чыкса, икенче ояда ничә бәбкә чыгар?  --------------

Бирем №4. Сүзләрдәге аваз һәм хәрефләр санын билгелә.

                            Ояга  ------------                    явыз  --------------

Бирем №5  Сүзләрдәге калын сузык аваз хәрефләрен түгәрәкләп ал.

              абый                       борын                  йомырка

Бирем №6  Бирелгә сүзләрдән туклану чылбыры төзеп яз.

   Үлән, төлке, үрдәк

Бирем №7 Үрдәк бәбкәсенә үсәргә тиешле шартларны ук белән тоташтыр.

        Һава

        Җир

        Кояш                                                Үрдәк бәбкәсе

        Боз

        Таш

        Су

Бирем №8 Кыр үрдәкләренең дөньяга килүенә кем сәбәпче? ------------

-----------------------------------------------

Бирем №9 Сезнең алда шундый вакыйга булса, сез нишләр идегез? Берничә җөмлә белән яз.

Ак песи

                                               (өзек)

        Төзүче абыйлар һәм апалар урамда биш катлы бик матур йорт җиткерделәр. Шул матур йортның беренче подъездына өч малай, өч кыз күчеп килде. Алар, бик тиз танышып, дуслашып киттеләр. Кыш көннәрен дә, яз көннәрен дә, җәй көннәрен дә гел бергә уйнап үткәрделәр.

                                                              ( Газиз Мөхәммәтшин)

Бирем №1.

Өзекне укып чык.

Бирем №2

Сорауларга җавап бир.        

*Балалар кайсы ел фасылларында бергә уйнаганнар?

-----------------------------------------

*Төзелгән йорт ничә катлы?  -------------------------

*Тагы бу йортка ике кат өстәсәләр, йорт ничә катлы була?  --------

*Барлыгы ничә бала күчеп килгән. ----------------------

Бирем №3 

Балаларга исем куш. Беренче баганага малай исемнәре, икенче баганага кыз исемнәре яз.

_______________                            ______________

_______________                            _______________

_______________                            _______________

Бирем №4. 

Сүзләрне иҗекләргә бүл.

        төзүче                              апалар                       килде

Бирем №5.

Сузык аваз хәрефләре астына сызарга.

                      йорт                                      үткәрделәр

Бирем №6

Яңгырау тартык аваз хәрефләрен түгәрәкләргә.

                       биш                                     матур

Бирем №7.

 Артык сүзне түгәрәкләп ал.

                  кыз                         малай                           кыш

                                           Минем кадерле әбием

                                                      (өзек)

        Минем әбием җитез куллы булган. Ул үзенең кечкенә куллары белән җәен урак урган, кышын җитен, йон эрләгән, шәл бәйләгән. Минем әбием кулларыннан узган эшләрне тау итеп өйсәң, ул тау болытка тияр иде; юл итеп сузсаң, аны узарга бер гомер кирәк булыр иде. Шушы куллары белән минем әбием ничә бала карап үстергән. Аларны киендергән, туйдырган, моңлы вакытларында башларыннан сөеп иркәләгән.                                                       (Нәби Дәүли)

Бирем №1. 

Өзекне укып чык.

Бирем №2.

 Әби нинди эшләр башкарган. Түгәрәк эченә язып чык.

Бирем №3

    Әбинең 4 кызы, кызларга карганда 2 гә кимрәк малае булса, әбинең ничә малае булган?

Бирем №4

 Әбинең  балаларны ничек караганлыгы турында әйтелгән сүзләрне тап. Сызык белән тоташтыр.

               киендергән

               юындырган

               туйдырган                                                           әби

                уйнаткан

               иркәләгән

Бирем №5

 Җөмләдә төшеп калган сүзне табып яз.

Шушы куллары белән минем әбием ничә ....... карап үстергән.

Бирем №6 

          Ике бер төрле тартык кергән ике сүз эзләп табып язарга.---------------------------------------------------------------------------------------

Бирем №7

Әбигә нинди сыйфатлар хас. 4  сыйфатны яз.

                      Эш үткәч үкенүдән файда юк.

                                         (өзек)

        Менә бер кош аның баш очыннан ук очып үтте дә, ерак түгел юл кырыена барып кунды. Шул чак Марат, аңа төбәп, бер таш атып җибәрде. Таш кошның башына барып тиде. Ул шунда ук егылды һәм канатлары белән бер генә җилпенде дә үлде.

        Марат тиз генә кош янына йөгереп барды. Кошның урман чикләвеге зурлыгындагы башыннан бер генә тамчы кан тамган. Ә нәни томшыгыннан яфрак корты күренеп тора.   (Гасыйм Лотфи)

         Бирем №1. Өзекне укып чык.

Бирем №2

Эчтәлекне сүзләргә карап сөйлә. Сызык белән тоташтырып бар.

Бирем №3  Сүзләрнең тамырын һәм кушымчасын билгелә.

                              кошның                         тамчы

Бирем №4

Хәрефләр санына караганда, авазлар   саны күбрәк булган сүзне шакмак эченә ал.

                   таш                 юл                               үлде

Бирем №5.

Сүздәге саңгырау тартык аваз хәрефләре астына сыз.

                            чикләвеге                           кошның

Бирем №6

Сүзләрне алфавит тәртибендә яз.

                           Кош ,очып, тиде, кан,юл, Марат

-------------------------------------------------------------------------

Бирем №7

Авазларга караганда хәрефләр саны азрак сүзне түгәрәкләп ал.

                     яфрак                кан                         кош

Бирем №8

         Малайга туры килә торган сыйфатларны тоташтыр.

                Әдәпле

                Ерткыч

                Кызыксынучан                                        малай

                Кансыз

               Ягымлы

Укучыларның белемен тикшерү өчен,

сайлап алу материаллары

4 нче сыйныф

1. Исемнәр

1) предметны;

2) предметның билгесен

3) предметның эш-хәлен белдерә.

2. Татар  телендә

1) барлык исемнәр;

2) кайбер исемнәр;

3) шактый күп исемнәр килеш белән төрләнә.

3. Татар телендә килешләрнең саны

1) биш;

2) алты;

3) ќиде.

 4. Килеш кушымчалары

1) төрле сүз төркемнәрен бәйли;

2) исемнәрне генә бәйли;

3) сыйфатларны гына бәйли.

5. Татар телендә тартым белән

1) кайбер исемнәр;

2) шактый күп исемнәр;

3) барлык исемнәр дә төрләнә.

6. Тартым белән төрләнгән исемнәр

1) предметның кайсы затныкы булуын;

2) предметның билгесен;

3) предметның санын белдерә.

7. Исемнәр

1) берлек санда гына

2) күплек санда гына;

3) берлек һәм күплек санда кулланыла.

8. Сыйфатлар

1) эшнең билгесен;

2) предметның билгесен;

3) билгенең билгесен белдерә.

9. Сыйфат дәрәќәләре

1) дүрт;

2) өч;

3) ике төрле була.

10. Сыйфат  ачыклаган исем

1) сыйфатланмыш;

2) саналмыш;

3) аныкланмыш дип атала.

11. Саннар

1) предметның исәбен;

2) предметның эшен;

3) предметның билгесен белдерә.

12. Сан ачыклаган исем

1) аныкланмыш;

2) сыйфатланмыш;

         3) саналмыш дип атала.

     13. Алмашлыклар төрле сүз төркемнәрен

1) алыштырып килә;

2) алыштырмый;

3) турыдан-туры белдерә.

14. Зат алмашлыклары килеш белән

1) төрләнә;

2) төрләнми;

3) кайберләре төрләнә.

15. Күрсәтү алмашлыклары

1) затка гына;

2) предметка гына;

3) затка яки предметка күрсәтә.

16. Тартым алмашлыклары

1) затны белдерә;

2) затка бәйле тартымны белдерә;

3) предметның кемнеке булуын белдерә.

17. Фигыльләр

1) төрләнми;

2) төрләнә;

3) кайбер вакытларда төрләнә торган сүз төркеме.

18. Фигыльләр башка сүз төркемнәреннән

1) бик катлаулы булуы белән;

2) гади булуы белән;

3) бераз катлаулы булуы белән аерылып тора.

19. Хикәя фигыль

1) эш кушуны, объектны;

2) эшнең үтәлү-үтәлмәвен;

3) чынбарлыкта үтәлгән яки үтәлмәгән эшне белдерә.

20. Боерык фигыль

1) эшнең үтәүчегә мөнәсәбәтен;

2) эш-хәрәкәтнең шартын;

3) эш кушуны, боеруны белдерә.

21. Хәзерге заман хикәя фигыльләр эш-хәлнең

1) сөйләгән вакытта үтәлүен;

2) сөйләгән вакытка кадәр үтәлүен;

3) сөйләгән вакыттан соңрак үтәлүен белдерә.

22. Хәзерге заман хикәя фигыльләрнең кушымчалары

1) -ыр, -ер, -р;

2) -ар, -әр, -р;

3) -а, -ә, -ый, - и;

23. Барлык-юклыктагы  фигыльләр эшнең

1) һәрвакыт үтәлүен;

2) һәрвакыт үтәлмәвен;

3) үтәлү-үтәлмәвен белдерә.

24. Бәйлекләр

    1) сүзләрне генә;

    2) җөмләләрне генә;

    3) сүзләрне һәм җөмләләрне бәйли.

25. Сүзтезмәгә дөрес бирелгән аңлатманы күрсәтегез.

    1) сүзләр тезмәсен белдерә;

          2) җөмләләр тезмәсен белдерә;

          3) охшаш предмет, эш-хәлләрне аерып күрсәтә.

26. Җөмлә кисәгенә дөрес бирелгән аңлатманы табыгыз.

    1) җөмлә төзүдә катнашкан сүзләр;

    2) сүзтезмә төзүдә катнашкан сүзләр;

          3) тезүле бәйләнештәге сүзләр.

     27. Бирелгән сүзләрдән раслау һәм инкарь җөмләләр төзегез.

           ишетелә, яшел, сайравы, кошлар, урманда.

     28. Әйтү максаты буенча җөмләләр

          1) ике төрле;

          2) өч төрле;

          3) дүрт төрле була.

      29. Җөмләнең баш кисәкләре

          1) бер;

          2) ике;

          3) өч төрле була.

      30. Җыйнак җөмләдә

          1) баш кисәкләр генә;

          2) иярчен кисәкләр генә;

          3) баш һәм иярчен кисәкләр була.

    31. Җәенке җөмләдә

           1) иярчен кисәкләр генә;

           2) баш һәм иярчен кисәкләр;

           3) баш кисәкләр генә була.

    32. Җөмләнең тиңдәш кисәкләре

       1) бер үк сорауга җавап бирә, бер үк сүзне ачыклый;

       2) ике төрле сорауга җавап бирә, ике сүзне ачыклый;

       3) өч төрле сорауга җавап бирә, өч төрле сүзне ачыклый.

   33. Эндәш сүзләр

       1) җөмләдә ия булып килә;

       2) сөйләм төбәп әйтелгән предмет яки затны;

       3) җөмләдә хәбәр булып килә.

5 нче сыйныф

I.  Татар телендәге сузык авазларның санын билгеләгез.

1. 10;
2. 11;
3. 12.

2. Сингармонизм законына дөрес бирелгән аңлатманы күрсәтегез.

1. тартыклар ярашуын белдерә;
2. сузыклар ярашуын белдерә;
3. сузыклар һәм тартыкларның ярашуын белдерә.

3. Дөрес җавапны сайлагыз.

Яңгырау тартыклар

1. тавыштан;
2. шаудан;
3. тавыш һәм шаудан;

4. Бирелгән сүзләрнең кайсысы тартыклар ассимиляциясенә туры килүен күрсәтегез.

1. биегрәк;
2. икенче;
3. ямьле;

5. Басым сүз ахырына куелмаган очракны билгеләгез

1. шундый;
2. көннәр;
3. кайта.

6. Иҗекләргә дөрес бүленмәгән сүзне билгеләгез.

1. ур-ман-чы;
2. мә-ктәб-ең;
3. кил-мә-гән-нәр.

7. Иҗек калыбы ялгыш күрсәтелгән сүзне табыгыз.

1. С-ТС: а-ла;
2. СТТ-СТ: чиш-мә;
3. СТ-ТС: ал-ды;

8. Күп мәгънәле сүзне билгеләгез.

1. баш;
2. идән;
3. карандаш.

9. Фразеологизмнарны күрсәтегез.

1. су сибү;
2. җим сибү;
3. борчак сибү;

I0.  Күчерелмә мәгънәле сүзне билгеләгез.

1. кар яуды;
2. яңгыр яуды;
3. сорау яуды.

11. Сызыкча аша язылырга тиешле сүзләрне күрсәтегез.

1. үтә караңгы, җете кызыл, гаять күп;
2. сап сары, ямь яшел, ап ак;
3. шундый чиста, шулай кызыклы, ифрат акыллы.

12. Ялгыш язылган сүзләрне билгеләгез.

1. калынырак, зурырак, күберәк;
2.  тырышыбрак, карабрак, көлебрәк;
3. якынрак, ераграк, югарырак.

13. Мәгънәле кисәкләргә дөрес бүленмәгән сүзләрне күрсәтегез.

1. кар-лар, сөз-геч-кә, ишет-ә;
2. кар-лан-ган, сөз-гән, ишет-мә-де;
3. ка-лын, сө-зем-тә, и-шел-мә-сен;

14. Бәйләгеч кушымчалары булган сүз төркемнәрен билгеләгез.

1. сыйфат, рәвеш;
2. сан, сыйфат;
3. исем, фигыль;

15. Модальлек кушымчалары булган сүзләрне күрсәтегез.

1. шәһәрем, урамга, көлеп;
2. әнием, кешенең, кайтканчы;
3. дускайлар, матуррак, сөйләшкән.

16. Нигезе ялгыш билгеләнгән сүзләрне күрсәтегез.

1. очкын-нар, тормыш-тан;
2. татарча-га, сүзлек-тә;
3. киен-гән, сөй-лә-мә-сә;

17. Исем ясамый торган кушымчаларны билгеләгез.

1. –лык, -лек; -ыш, -еш;
2. –чы, че; -гыч, геч;
3. –ча, -чә; -ла, -лә;

6 нчы сыйныф

1. Баш килештәге исемнәр ќөмләдә

        1) барлык ќөмлә кисәкләре;

        2) ќөмләнең баш кисәкләре генә;

        3) ќөмләнең иярчен  кисәкләре генә булып килә ала.

2. Иялек килешендәге исемнәр ќөмләдә

1) ия һәм хәбәр;

2) хәл һәм аныклагыч;

3) аергыч һәм тәмамлык булып килә ала.

3. Юнәлеш килешендәге исемнәр ќөмләдә

1) ия һәм аергыч;

2) хәбәр һәм аергыч;

3) хәлләр һәм тәмамлык булып килә ала.

4. Төшем килешендәге исемнәр ќөмләдә

1) аергыч;

2) тәмамлык;

3) хәбәр булып килә ала.

5. Чыгыш килешендәге исемнәр

1) ия һәм хәбәр;

2) ия һәм аергыч;

3) хәлләр һәм тәмамлык булып килә ала.

6. Урын-вакыт килешендәге исемнәр

1) хәлләр, тәмамлык һәм хәбәр;

2) ия;

3) аергыч булып килә ала.

7. Тартым белән төрләнгән исемнәрнең

1) кайберләре;

2) барысы да;

3) шактый күбесе килеш белән төрләнә.

8. I һәм II зат берлек сандагы тартымлы исемнәрнең

1) иялек;

2) юнәлеш;

3) төшем килеше кушымчалары үзенчәлекле була.

9. III зат берлек сандагы тартым белән төрләнгән исемнәрдә

1) баш;

2) иялек;

3) һәм башка килешләр үзенчәлекле кушымчалар кабул итә.

10. Исемнәрдәге күплек сан кушымчалары

1) предметның санын;

2) предметның бердән күп булуын;

3) предметның микъдарын белдерә.

11. Сыйфатланмышы төшеп калган сыйфатлар

1) исемгә күчә;

2) исемләшә;

3) исемләшми.

12. Сыйфатлар ќөмләдә

1) ия;

2) тәмамлык;

3) аергыч, хәл, хәбәр булып килә.

13. Исемләшкән сыйфатлар ќөмләдә

1) баш кисәкләр генә;

2) иярчен кисәкләр генә;

3) төрле ќөмлә кисәкләре  була.

14. Саналмышы төшеп калган саннар

1) исемгә күчә;

2) исемләшми;

3) исемләшә.

15. Сан төркәмчәләре

 1) өч;

 2) дүрт;

3) биш.

16. Исемләшкән саннар ќөмләдә

1) иярчен кисәкләр генә

2) баш кисәкләр генә;

3) төрле ќөмлә кисәкләре булып килә.

17. Саннар ќөмләдә

 1) бер төрле ќөмлә кисәге;

 2) ике төрле ќөмлә кисәге;

 3) күп төрле ќөмлә кисәге булып килә ала.

18. Рәвешләр

1) эшнең яки билгенең билгесен;

2) предметның билгесен;

3) предметның эшен белдерә.

19. Рәвешләрнең төркемчәләре

1) дүрт;

2) биш;

3) алты.

20. Татар телендә рәвешләрнең

1) берсе дә исемләшми;

2) ачыклаган исеме төшеп калганда, кайбер рәвешләр;

3) барлык рәвешләр дә исемләшә.

21. Рәвешләр ќөмләдә

1) тәмамлык;

2) ия;

3) хәл, хәбәр һәм аергыч булып килә.

22. Исемләшкән рәвешләр ќөмләдә

1) иярчен кисәкләр генә;

2) баш кисәкләр генә;

3) төрле ќөмлә кисәкләре булып килә.

23. Рәвешләрнең дәрәќәләре

1) бер төрле;

2) ике төрле;

3) өч төрле була.

24. Татар телендә рәвешләр

1) исемнәргә;

2) сыйфатларга;

3) саннарга якын тора.

25. Татар телендә сыйфатлар

1) рәвешләргә;

2) саннарга;

3) исемнәргә якын тора.

26. Исемнәр

1) төрләнә;

2) төрләнми;

3) кайбер вакытларда төрләнә торган  сүз төркеме.

27. Сыйфатлар, саннар, рәвешләр

1) төрләнми;

2) төрләнә;

3) кайберләре төрләнә торган сүз төркемнәре.

28. Алмашлыкларның төркемчәләре

1) биш;

2) алты;

3) ќиде.

29. Зат алмашлаыклары ќөмләдә

1) баш кисәкләр генә;

2) иярчен кисәкләр генә;

3) төрле ќөмлә кисәкләре булып килә.

30. Билгеләү алмашлыклары зат яки предметларны

1) һәрвакыт гомумиләштереп билгели;

2) һәрвакыт аерым-аерым билгели;

3) гомумиләштереп һәм аерым-аерым билгели.

31. Билгеләү алмашлыклары

1) гомумиләштерүче сүз булып килә

2) гомумиләштерүче сүз булып килә алмый;

3) кайвакыт гомумиләштерүче сүз булып килә.

32.  Юклык һәм билгесезлек алмашлыклары

1) сорау алмашлыкларыннан ясала;

2) кайберләре сорау  алмашлыкларыннан ясала;

3) сорау алмашлыкларыннан ясалмый

7 нче сыйныф

        1. Фигыльләр

1) төрләнми;

2) төрләнә;

3) кайбер вакытларда төрләнә торган сүз төркеме.

2. Фигыльләр башка сүз төркемнәреннән

1) бик катлаулы булуы белән;

2) гади булуы белән;

3) бераз катлаулы булуы белән аерылып тора.

3. Фигыль төркемчәләре

1) биш;

2) алты;

3) ќиде.

4. Затланышлы фигыльләр

1) ике;

2) өч;

3) дүрт.

5. Затланышсыз фигыльләр

1) дүрт;

2) биш;

3) алты.

6. Затланышлы фигыльләр барысы да

1) заман;

2) зат-сан, юнәлеш, барлык-юклык;

3) тартым белән төрләнә.

7. Затланышсыз фигыльләр барысы да

1) зат-сан;

2) заман;

3) юнәлеш, барлык-юклык белән төрләнә.

8. Фигыль юнәлешләре

    1) биш;

    2) алты;

    3) ќиде.

9. Шарт фигыль

1) эшне ничәнче зат үтәвен;

2) эш-хәрәкәтне үтәүнең шартын;

3) эшнең үтәлү-үтәлмәвен белдерә.

10. Затланышлы фигыльләр барысы да зат-сан белән

1) төрләнә;

2) төрләнми;

3) кайберләре төрләнә

11. Хәзерге заман хикәя фигыльләр

1) ике;

2) өч;

3) дүрт мәгънәдә кулланыла ала.

12. Үткән заман хикәя фигыльләр

1) ике төрле;

2) өч төрле;

3) бер төрле була.

13. Үткән заман хикәя фигыльләр түбәндәге төрләргә бүленә:

1) билгеле һәм билгесез;

2) һәрвакыт билгеле;

3) һәрвакыт билгесез.

14. Билгеле үткән заман хикәя фигыль

1) сөйләүче үзе күрмәгән, кешедән ишеткән эшне;

2) сөйләүче үзе күреп, белгән эшне;

3) сөйләүче үзе белмәгән эшне аңлата.

15. Билгесез үткән заман хкәя фигыль

1) сөйләүче үзе күрмәгән, кешедән ишетеп беләгн эшне;

2) сөйләүче үзе күреп белгән эшне;

3) сөйләүче үзе белгән эшне белдерә.

16. Билгеле киләчәк заман хикәя фигыль

1) булачак эш турында ышанып хәбәр ит«;

2) булачак эш турында билгесезлек төсмере белән хәбәр итә;

3) булачак эшне белдерә.

17. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль

1) булачак эшне белдерә;

2) булачак эш турында ышанып хәбәр итә;

3) булачак эш турында билгесезлек төсмере белән хәбәр итә.

18. Боерык фигыль татар телендә

1) фигыльнең нигезенә туры килә;

2) фигыльнең нигезенә туры килми;

3) фигыльнең нигезе дип атала.

19. Фигыльнең барлык-юклык формалары

1) ике;

2) өч;

3) дүрт төрле була.

20. Барлык  формасы

1) кушымча белән;

2) кушымчаларсыз;

3) кайвакыт кушымчалар белән белдерелә.

21. Юклык формасы

1) кушымчалар белән;

2) кушымчаларсыз;

3) кайвакыт кушымчалар белән белдерелә.

22. Киләчәк заман хикәя фигыль

1) өч;

2) дүрт;

3) ике төрле була.

23. Хикәя фигыльнең заманнары

1) алты;

2) биш;

3) ќиде формада кулланыла.

24. Сыйфат фигыль

1) зат яки предметның эшен белдерә;

2) зат яки предмет эшенең билгесен белдерә;

3) зат яки предметның эшен билге итеп белдерә.

25. Сыйфат фигыльләрнең

1) дүрт;

2) биш;

3) алты заман формасы бар.

26. Хәзерге заман сыйфат фигыль

1) ике;

2) өч;

3) дүрт төрле була.

27. Хәзерге заман сыйфат фигыль

1) -ы, -е;

2) -чы  -че

3) -учы, -үче   кушымчалары белән билдерелә.

28. Хәзерге заман сыйфат фигыльнең гади формасы

1) затка бәйле эшне;

2) даими үтәлә торган эшне;

3) кайвакыт үтәлә торган эшне билге итеп белдерә.

29. Хәзерге заман сыйфат фигыльнең тезмә формасы

1) а кушымчасы белән;

2) торган ярдәмче фигыле белән;

3) а торган формасы белән белдерелә.

30. Хәзерге заман сыйфат фигыльнең тезмә формасы

1) кайвакыт үтәлә торган эшне;

2) үтәлми торган эшне;

3) даими үтәлә торган эшне билге итеп белдерә;

31. Хәзерге заман сыйфат фигыльнең гади формасы

1) исемгә күчми;

2) кайвакыт исемләшә;

3) исемләшә һәм исемнәргә күчә ала.

32.  Үткән заман сыйфат фигыльләр

1) бер;

2) ике;

3) өч формада кулланыла.

33. Үткән заман сыйфат фигыльләр

1) -ачак, -әчәк;

2) -ыр, -ер, -р;

3) -ган, -гән кушымчалары белән белдерелә.

34. Үткән заман сыйфат фигыльләр

1) исемләшә;

2) исемләшми;

3) кайберләре генә исемләшә.

35. Киләчәк заман сыйфат фигыльләрнең

1) дүрт;

2) өч;

3) ике формасы бар.

36. Сыйфат фигыльнең заманнары

1) дүрт;

2) алты;

3) биш формада кулланыла.

37. Киләчәк заман сыйфат фигыльләр

1) -ды, -де; -ты, -те;

2) -ган, -гән; -кан, -кән;

3) -ачак, -әчәк; -асы, -әсе; -ыр, -ер, -р кушымчалары белән белдерелә.

38. Хәл фигыльләрнең

1) биш;

2) дүрт;

3) өч формасы бар.

39. Хәл фигыльләр эшнең

1) үтәлү-үтәлмәвен;

2) кайсы зат үтәвен;

3) үтәлү вакыты һәм формасы буенча билгесен белдерәләр.

40. Затланышсыз фигыльләрнең

1) өчесендә;

2) дүртесендә;

3) икесендә икешәр сүз төркеме билгеләре бар.

41. Инфинитив фигыль башка затланышсыз фигыльләрдән

1) затланышыз булуы белән;

2) башка сүз төркеме билгеләре булмавы белән;

3) фигыль булуы белән аерылып тора.

42. Исем фигыльләр эшнең

1) үтәлү-үтәлмәвен;

2) эшнең үтәүчесен;

3) эшнең атамасын белдерәләр.

43. Исем фигыль кушымчалары

1) -у, -ү;

2) -а, -ә;

3) -ый, -и.

44. I   форма хәл фигыль кушымчалары

1) -ап, -әп;

2) -ып, -еп, -п;

3) -лап, -ләп.

45. II форма хәл фигыль

1) ике сүздән;

2) өч сүздән;

3) дүрт сүздән тора.

46. III форма хәл фигыль кушымчалары

1) -ча, -чә;

2) -гач, -гәч; -кач, -кәч;

3) -га, -гә; -ка, -кә.

47. IV форма хәл фигыль кушымчалары

1) -ган, -гән; -кан, -кән;

2) -чы, -че; -ы, -е;

3) -ганчы, -гәнче; -канчы, -кәнче.

48. Исем фигыль килеш, тартым, сан белән

1) төрләнми;

2) төрләнә;

3) кайберләре төрләнә.

49. Сыйфат фигыль ќөмләдә

1) ия;

2) тәмамлык, аныклагыч;

3) аергыч, иярчен аергыч ќөмләдә хәбәр була.

50. Хәл фигыль ќөмләдә

1) аергыч;

2) хәлләр, иярчен җөмләдә хәбәр;

3) тәмамлык булып килә.

51. Исем фигыль ќөмләдә

1) һәрвакыт тәмамлык;

2) һәрвакыт ия;

3) төрле ќөмлә кисәкләре була.

52. Инфинитив фигыль ќөмләдә

1) һәрвакыт хәбәр;

2) төрле ќөмлә  кисәкләре;

3) һәрвакыт хәл булып килә.

53. Аваз ияртемнәре

1) бәйләгеч сүз төркемнәренә;

2) модаль сүз төркемнәренә;

3) мөстәкыйль сүз төкемнәренә керә.

54. Аваз ияртемнәре

1) төрле тавышларга охшатып;

2) төрле предметларга охшатып;

3) төрле күренешләргә охшатып ясала.

55. Аваз ияртемнәре

   1) төрләнә;

   2) төрләнми;

   3) кайберләре төрләнә.

56. Аваз ияртемнәре

   1) ќөмлә кисәкләре булмый;

   2) ќөмлә кисәкләре була ала;

   3) кайберләре генә ќөмлә кисәкләре була ала.

57. Аваз ияртемнәреннән

   1) төрле сүз төркемнәре ясалмый;

   2) төрле сүз төрекмнәре ясала;

   3) һәрвакыт төрле сүз төркемнәре ясала.

58. Ымлыклар

  1) ымлауны;

  2) хис-тойгы, ихтыярны;

  3) эш кушуны, боеруны беледрә.

59. Кисәкчәләр

  1) һәрвакыт сүзләргә генә;

  2) һәрвакыт ќөмләләргә генә;

  3) сүзләргә һәм ќөмләләргә мәгънә төсмерләре өсти.

60. Хәбәрлек сүзләр

  1) ярдәмлек сүз төркеме;

  2) мөстәкыйль сүз төркеме;

  3) мөстәкыйль һәм ярдәмлек сүз төркемнәре арасында тора.

61. Хәбәрлек сүзләр

  1) төрләнә;

  2) төрләнми;

  3) кайвакыт килеш, тартым, заман, барлык-юклык белән төрләнә.

62. Хәбәрлек сүзләр ќөмлә кисәкләре

  1) була;

  2) булмый;

  3) кайвакыт була.

63. Бәйлекләр

  1) сүзләрне генә;

  2) ќөмләләрне генә;

  3) сүзләрне һәм ќөмләләрне бәйли.

64. Бәйлекләр сүз һәм ќөмләләр арасында

  1) тезүле бәйләнеш кенә;

  2) тезүле һәм ияртүле бәйләнеш;

  3) ияртүле бәйләнеш кенә барлыкка китерә.

65. Бәйлекләр

  1) ияртүче сүздән чыгып;

  2) иярүче сүзнең аерым килештә булуын таләп итүдән чыгып;

  3) иярүче сүзнең кайсы сүз төркеме булуыннан чыгып төркемләнә.

66. Теркәгечләр ќөмләдә

  1) сүзләрне генә;

  2) сүзләрне һәм ќөмләләрне;

  3) ќөмләләрне генә бәйли.

67. Теркәгечләр сүз һәм ќөмләләр арасында

  1) ияртүле бәйләнеш кенә;

  2) тезүле һәм ияртүле бәйләнеш;

  3) тезүле бәйләнеш кенә барлыкка итерә.

8 нче сыйныф

I.  Хаталы сүзтезмәне билгеләгез.

1. мәктәп бакчасы;
2. биш китаплар;
3. күп укучы.

2. Бирелгән җөмләдәге тыныш билгеләренең куелуын дөрес аңлаткан фикерне күрсәтегез.

Бүген, давыллы яңгырдан соң, бакча бик дымлы булганга күрә, алар өй каршындагы бүрәнәгә чыгып утырдылар. (И.Г.)

1. аерымланган сәбәп хәле баш җөмләдәге ияртүче сүздән ераклашкан;
2. синтетик иярчен сәбәп җөмлә баш җөмләдәге ияртүче сүздән ераклашкан;
3. аерымланган рәвеш хәле ияртүче сүздән ераклашкан.

3. Бирелгән җөмләдә өтер куелырга тиешле урыннарны күрсәтегез.

Эштән кайтышлый (1) Якуб (2) ишегалдындагы эскәмияләргә утырып (3) бераз ял итеп (4) уйланып алырга ярата. (М.Х.)

1. 1, 3,4;
2. 1, 2, 4;
3. 1, 2, 3, 4.

4. Тыныш билгесе ялгыш куелган җөмләне билгеләгез.

1. Тирә-юньне ниндидер сафлык, җиңеллек әйләндереп алган.
2. Әлфия әтисенә охшаган, аз сөйләшә күп эшли.
3. Иң кызыгы шул: ярышта катнашырга теләүчеләр бик күп иде.

5. Сызык ялгыш куелган җөмләне табыгыз.

1. Бүген көн – җылы иде.
2. Әнә киң болыннар, зур урманнар – һәммәсе яшәреп утыралар.

3) Зөлфия – дәү әнисенең яраткан оныгы – авылга җәйге каникулга кайтты.

6. Бирелгән җөмләдә сызык куелу очрагына дөрес аңлатманы табыгыз.

Әнә ерак таулар, урманнар, матур гына дулкынланып күренә торган уќым басуы, безнең юкәдән ясалган тубаллар белән ќиләк ќыйган ќирләребез – болар бар да бизәнгән, хәтфәдәй үләннәр белән түшәлеп, сары, кызыл,  ал чәчәкләр белән матурланганнар. (Г.И.)

1. аныклагыч белән аныкланмыш арасында;
2. исем белән белдерелгән ия белән хәбәр арасында;
3. тиңдәш кисәкләрдән соң килгән гомумиләштерүче сүз алдыннан.

7. Бу җөмләдәге аергычлар тиңдәшме? Анда ни өчен тыныш билгеләре куелмаган?

Аннары киң яшел тугай китә. (Г.И.)

9 нчы сыйныф

1. Текстны укыгыз һәм аннан соң бирелгән күнегүләрне үтәгез.

Яз

1) Бүген майның урталары булганга, кояш ерак, ләкин туры карый. 2.) Һәр ќирдә тын гына, акрын гына бер шатлык сизелә.

        3) Инешнең ике ягына тезелгән таллар, яшел яфракка күмелеп, акрын гына, сак кына тавышлыйлар. 4) Аннары киң яшел тугай китә. 5) Бу дулкынлы үлән диңгезенең уртасыннан аккан елга көмештәй ялтыраган төсе белән тирә–якның күркен арттырып ќибәрә.

        6) Әнә ерак таулар, урманнар, матур гына дулкынланып күренә торган уќым басуы, безнең юкәдән ясалган тубаллар белән ќиләк ќыйган ќирләребез – болар бар да бизәнгән, хәтфәдәй үләннәр белән түшәлеп, сары, кызыл,  ал чәчәкләр белән матурланганнар. 7) Көннең эсселегеннән әллә нәрсә елтырый: болар бераз әлсерәгәнрәк тоелалар. 8) Бу чәчәкләр, таллар өстендә нәфис һәм матур кошлар үзләренең моңнарын, шатлыклы көйләрен, сандугач үзенең мәхәббәтен сайрый. 9) Кая гына карама, күңел күтәрелә торган моңнар, матур күренешләр генә очрый.  

                                                                       (Г.Ибраһимовтан)

 2. Текстның эчтәлегенә туры килмәгән фикерне табыгыз.

1) Май уртасында кояш ерак карый.

2) Тирә-юньдә бар нәрсә матурланган.

3) Көн эссе булганга, кошлар сайрамый.

3. Текстның язылу стилен билгеләгез.

1. Әдәби стиль;
2. Фәнни стиль;
3. Публицистик стиль;

4. 9 нчы җөмләгә синтаксик анализ ясагыз.

5. Иярченле кушма җөмләләрне күрсәтегез.

6. Тезмә кушма җөмләләр составындагы гади җөмләләр үзара

1. тезүле бәйләнештә;
2. ияртүле бәйләнештә;
3. тезүле һәм ияртүле бәйләнештә була.

7. Иярченле кушма җөмләләр составындагы гади җөмләләр үзара

1. ияртүле һәм тезүле;
2. ияртүле;
3. тезүле бәйләнештә була.

8. Тезмә кушма җөмләләрне табыгыз.

1) Без аның исемен әле һаман белмибез, ләкин сүзләре белән ул безне үзенә тартып өлгерде. (Н.Д.)

2) Кунаклар кайтырга чыкканда, карт аларны урамга хәтле озата чыкты. (Ш.К.)

3) Бу тавышны ишетеп,  ишек алдындагы эт өрә башлады. (С.Р.)

9. Синтетик иярченле кушма җәмләләрне табыгыз.

1. Югарыда, көмеш болытлар белән бер биеклектә, бөркет оча.
2. Әллә каян яз җиле исеп китте һәм Габдулла, күзләрен йомгалап, күккә карады. (Ә.Ф.)
3. Докторлар тикшеренү уздырганнан соң, без, киенеп, урамга чыктык.

10. Аналитик иярченле кушма җөмләләрне табыгыз.

1. Колаклар чатнап-чатнап китә, чөнки көн бик суык. (Х.С.)
2. Кулдан ясалган бу схемада карандаш белән билгеләнгән түгәрәкләр, сызыклар бар иде. (Г.А.)
3. Ул чакта әле миңа бу хәлнең барлык сәбәпләре аңлашылып җитми иде. (С.К.)

11. Иярчен җөмләләрнең мәгънә ягыннан төрләре җөмлә кисәкләренең исемнәренә

1. туры килә;
2. туры килми;
3. кайберләре туры килә.

12. Күп иярченле кушма җөмләләрдә иярчен җөмләләр

1. бер генә;
2. ике генә;
3. ике яки берничә була.

13. Күп иярченле кушма җөмләдә иярчен җөмләләр баш җөмләгә

1. ике төрле;
2. өч төрле;
3. дүрт төрле бәйләнештә була.

14. Катнаш кушма җөмләләрдәге тезүле бәйләнеш

1. баш җөмләләр арасында;
2. иярчен җөмләләр арасында;
3. баш һәм иярчен җөмләләр арасында була.

15. Күп иярченле кушма җөмләне билгеләп, схемасын сызыгыз.

1) Көн яңгырлы, күктә кара соры болытлар туктаусыз йөриләр, елгада ачулы дулкыннар шаулый. (Г.И.)

2) Яз җиткәч, җирләр кипкәч, күршеләр читкә киткән улларыннан хат алдылар.

3) Ул бу урыннар белән таныш, чөнки һәр елны диярлек алар шушы таллык буйларына кунарга киләләр иде. (Ф.К.)

16. Катнаш кушма җөмләне табып, схемасын сызыгыз.

1) Без, зур төркемгә җыелып, дачалар янына барып, көне буе уйнап, әллә ничә мәртәбә су кереп, кич белән генә өйгә кайта идек. (Ш.У.)

2) Аш янында Газинур тавыш-тынсыз утырмады: бөтен кешене көлдереп, шаян сүзләр сөйләп алды. (Г.Ә.)

3) Габдулла, киенеп, урамга чыкканда, караңгы төшкән һәм ябалак-ябалак кар ява иде. (Ә.Ф.)

10 нчы сыйныф

1.Татар теленең кайсы группага керүен билгеләгез.

1. флектив телләр группасына;
2. төрки телләр группасына;
3. фин-угор телләре группасына.

2. Татар теле белән кардәш булган телләрне күрсәтегез.

1. рус теле, немец теле;
2. инглиз теле, француз теле;
3. азәрбәйҗан теле, башкорт теле.

3. Татар теле белән кардәш булмаган телләрне билгеләгез.

1. испан теле, кытай теле;
2. төрек теле, казах теле;
3. үзбәк теле, башкорт теле.

4. Хаталы сүзне табыгыз.

1. сәгать;
2. сәнгәть;
3. солы.

5. Татар телендә тартык авазларның санын билгеләгез.

1. 26;
2. 27;
3. 28.

6. Басым сүз ахырына куелмаган  очракны күрсәтегез.

1. кайталар;
2. укып;
3. матур.

7. Күп мәгънәле сүзне билгеләгез.

1. тар;
2. тал;
3. төш.

8. Күчерелмә мәгънәле сүзне табыгыз.

1. җылы караш;
2. җылы бүлмә;
3. җылы көн.

9. Фразеологизмны күрсәтегез.

1) су йоту;

2) телен йоту;

4. ризыгын йоту.

10. Әйтелеше белән язылышы туры килмәгән сүзләрне билгеләгез.

1. төнге, давыл;
2. җир, көчкә;
3. яхшы, чиста;

11. Әйтелеш белән язылышы туры килгән сүзләрне күсәтегез.

1. бау, тавык;
2. мәгърифәт, яулык;
3. бикле, исем.

12. Төнге, бау  сүзләренә фонетик анализ ясагыз.

13. Фонетик принципка нигезләнеп язылган сүзне табыгыз.

1. борынгы;
2. чәчәкләр;
3. көнбатыш.

14. Морфологик принципка нигезләнеп язылган сүзне күрсәтегез.

1. чиксез;
2. әнкәй;
3. игеннәр.

15. График принцип белән язылган сүзне билгеләгез.

1. электр;
2. күлмәк;
3. урындык.

11 нче сыйныф

1. Мәгънәле кисәкләргә ялгыш бүленгән сүзләрне табыгыз.

1. китап-лар-ны, урам-ыгыз-да;
2. кайт-тык, укы-сак;
3. яшь-тәш-кә, сүз-лек-ләр-нең.

2. Бәйләгеч кушымчалары булган сүзләрне күрсәтегез.

1. әни-ем, мәктәп-кә;
2. зур-рак, якын-рак;
3. биш-енче, өч-әү.

3. Модальлек кушымчалары булган сүзләрне табыгыз.

1. урман-нан, көл-еп;
2. шәһәр-чек, өч-әр;
3. дәфтәр-егез, бүлмә-дә.

4. Нигезе ялгыш билгеләнгән сүзләрне билгеләгез.

1. матурлан-ды, дуслаш-кан;
2. кайт-а, күңелсез-рәк;
3. кигән-сең, җыр-ла-ган.

5. Сыйфат ясамый торган кушымчаларны күрсәтегез.

1. –лы, -ле; -чан, -чән;
2. –гы, -ге; -кы, -ке;
3. –лан, -лән; -лаш, -ләш.

6. Текстны укыгыз һәм аннан соң бирелгән күнегүләрне үтәгез.

Иң кадерле кешем

        1) Дөньяда һәркемнең иң кадерле кешесе була. 2) Ул тормышыңның иң авыр минутларын да, бәхетле мизгелләрен дә уртаклаша. 3) Аның сүзләре ќанга дәва бирә, күзләре ышаныч һәм өмет өсти.

        4) Әнием – дөньядагы иң кадерле, якын кешем. 5) Күңелем тулган чакларымда әниемнең ќылы сүзләре мине юата, дәрт һәм рух өсти. 6)  Күңелемне шатлык биләп алса, әнием аны да ихлас күңеленнән уртаклаша. 7) Мәктәптән канатланып кайтканда, әниемнең йөзе кояш күк балкый.

        8) Еллар аның кара бөдрә чәчләренә чал керткән, кайгы–хәсрәт битләренә ќыерчыклар өстәгән. 9) Язмыш аны төрлечә сыный. 10) Әмма ни генә булмасын, әнием безне кешедән ким–хур булмасыннар дип, аякка бастырырга, чын кеше итәргә тырышкан. 11) Ул безнең өчен яши. 12) Әнием – ќирдәге фәрештәм. 13) Әнием – безнең горурлыгыбыз һәм таянычыбыз. 14) Рәхмәт сиңа, әнием! 15) Без бәхетле тик син булганда! 16) Әнием дип әйтүдән дә олырак бәхет юк дөньяда! (123 сүз)

                                                                        («Ялкын» журналыннан)

        7. Текстның язылу стилен билгеләгез.

1. рәсми эш стиле;
2. публицистик стиль;
3. фәнни стиль.

8. 4 нче, 12 нче, 13 нче җөмләләрдә сызык куелу сәбәбен аңлатыгыз.

9. 2 нче, 3 нче, 4 нче, 16 нчы җөмләләрдәге билгеләнгән сүзләрнең әйтелеше белән язылышы туры киләме? Шул сүзләрнең берсенә фонетик анализ ясагыз.

10. 13 нче җөмләдәге горурлыгыбыз сүзенең төлешен һәя ясалышын тикшерегез.

11. 10 нчы җөмләдә ни өчен өтерләр куелуын аңлатыгыз.

12. 9 нчы җөмләдәге аны, төрлечә сүзләре кайсы сүз төркемнәренә керә? Аларга морфологик анализ ясагыз.

13. 6 нчы, 7 нче җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз.

14. Кушма җөмләләрне табып, схемаларын сызыгыз, төрләрен күрсәтегез.

5 нче сыйныф                                                                              Ачкыч-текст №1

Канатлы дусларыбыз

Җәй килде исә туган як кырларында, болыннары, елга-күлләре һәм урманнарында нинди генә кошларны очратмыйсың. Галимнәр исәпләвенчә һәм күзәтүенчә, Татарстан территориясендә җәен канатлы дусларның өч йөзгә якын төре яши икән. Ә элеккеге Союзда ул 800 төр исәпләнгән. Безнең республикада утрак рәвештә яшәүче алтмышлап төр кош барлыгы да билгеле.

Һәр тереклек, шул исәптән кошлар да, Җир шарының теге яки бу өлкәләре, районнарының табигать шартларына яраклашканнар. Билгеле, алар арасында утраклыкны вакытлыча алыштыручылары да аз түгел. Шундыйларга күчмә кошлар керә. (77 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

Дата ____________________________

Исем, фамилия ______________________________________            

Сыйныф – 5 ___

Ачкычлы текст №1

Канатлы дусларыбыз

__әй килде исә туган як кырлары__а, болы__ары, _лга-кү__әре һәм урма__ары___а нинди генә кошларны о__атмыйсың. Галимнәр исәплә_енчә һәм күзәтү__нчә, __ата__тан те__иториясендә __ә__н канатлы дусларның өч ___згә якын төре яши икән. Ә _ле__еге Союзда ул 800 төр исәпләнгән. Безнең республикада утрак рәвештә яшәүче алтмышлап төр кош барлыгы да билгеле.

__әр тереклек, шул исәптән кошла___а, Җир шарының теге яки бу _лкәләре, райо___арының табига___ шартларына яраклашка___ар. Билгеле, алар арасында утраклыкны _акытлыча алыштыручылары да аз түгел. Шундыйларга күчмә кошлар керә. (77 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

5 нче сыйныф                                                                              Ачкыч-текст №2

Ала карга

Бер кышны авылда ала карганы берничә көн күзәттем. Әлеге кош иртә белән бакча коймасына килә дә куна. Күзләрен болдыр ишегенә төби. Янәсе, өйдән берәрсе ризык калдыклары чыгарып ташламасмы? Шатлыгыннанмы, карга кунаклаган урынында канатларын кагып куя, биегәндәй, аякларын күтәргәли. Бу җан иясе тагын нишләр икән, -  дип, болдыр эченә керәм, аны тәрәзәдән күзәтәм. Калдык ашамлык кисәкләрен эләктереп, “кунак” бәрәңге бакчасы ызанына барып төште, аннары табышын кибеп каткан алабута сабагы төбенә, карга яшерде. Кош берничә мәртәбә шундый очыш ясады, аннары койма төбендә калган ризык калдыкларын урында ашарга кереште. Менә син аны зирәк түгел диген инде. Ул алдагы көннәргә үзенә ризык запасы ясады. (102 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

Дата ____________________________

Исем, фамилия ______________________________________            

Сыйныф – 5 ___

Ачкычлы текст №2

Ала карга

Бер кышны авылда ала карганы бе___ичә көн күзә____ем. Әлеге кош иртә белән бакча коймасына кил___ә куна. Күзләрен болд__р ишегенә төби. __нәсе, өйдән берәрсе р__зык калдыклары чыгарып ташламасмы? Шатлыгы___анмы, карга кунаклаган урыны___а канатларын кагып куя, би_гәндәй, аякларын күтәргәли. Бу җан иясе тагын нишләр икән, -  дип, болд__р _ченә керәм, аны тәрәзәдән күзәтәм. Калдык ашам__ык кисәкләрен _ләктереп, “кунак” бәрә__ге бакчасы __занына барып төште, а___ары табышын кибеп каткан алаб_та сабагы төб_нә, карга яшерде. Кош бе___ичә мәртәбә шундый оч__ш ясады, а___ары койма төб_ндә калган р__зык калдыкларын урында ашарга кереште. Менә син аны зирәк түгел диген инде. Ул алдагы кө___әргә үзенә р__зык запасы ясады. (102 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

5 нче сыйныф                                                                              Ачкыч-текст №3

Кошлар кеше ярдәменә бик мохтаҗ. Җәен аларга яшәве җиңел - туклану өчен азык җитәрлек. Ә кышын? Елның бу фасылын канатлы дусларыбыз авыр кичерә, ачлыктан күпләп һәлак булалар. Бигрәк тә песнәкләр. Кышның җепшек көннәрендә агач ботаклары боз элпәсе белән каплана. Ә анда песнәкләр өчен күпме азык - ярыкларда кечкенә бөҗәкләр, корткыч кортларның курчаклары, йомыркалары яшеренгән була. Шуңа күрә песнәкләр һәм башка кошчыклар кышын авылга юнәләләр, каралты-кура тирәсенә елышалар.

Ярдәмгә килегез сез, балалар, кышын ачлыктан интегеп очып йөрүче кошларга! Алар өчен туклану җайланмалары булдырыгыз. (81 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

Дата ____________________________

Исем, фамилия ______________________________________            

Сыйныф – 5 ___

Ачкычлы текст №3

Кошлар кеше __рдәменә бик мо_та__. Җә_н аларга _шә_е __и__ел - туклану өч_н азык ___тәрлек. Ә кышын? Елның бу __асылын канатлы дусларыбыз а_ыр кичерә, ачлыктан күпләп _әл_к булалар. Би__рә____ә песнәкләр. Кышның __епшек кө___әрендә агач ботаклары боз элпәсе белән каплана. Ә анда песнәкләр өч_н к_пме азык - ярыкларда кечкенә бөҗәкләр, кортк__ч кортларның курчаклары, ___м__ркалары __шере__гән була. Шуңа күрә песнәкләр һәм башка кошчыклар кышын авылга __нәләләр, каралты-кура тирәсенә __лышалар.

Ярдәмгә килегез сез, балалар, кышын ачлыктан и__тегеп оч__п ___рүче кошларга! Алар өчен туклану __айланмалары булдырыгыз. (81 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

6 нчы сыйныф                                                                              Ачкыч-текст №1

Төнбоек

Җәен безнең күл һәм буаларда бер-берсенә бик охшаган ак һәм сары төнбоек үсә. Бу гаять матур чәчәкләрне галимнәр үзләренчә “су сылуы” дип йөртәләр.

Җәй башында су төбендә төнбоекның тәлинкә төсле яшел яфраклары тарала. Бераздан яшел тыгыз чәчәк бөреләре чыга. Берничә көннән  ак төнбоекның беренче чәчәге күренә. Ул акрынлап ачыла: башта чәчәкнең яшел касә яфракчыклары, аннан берәм-берәм кардай ап-ак таҗ яфракчыклары ачыла.

Көзен төнбоекның  иске яфраклары су төбенә төшә, чүлмәккә охшаган яшел төстәге тыгыз җимешләре өстә кала. Аннан җимеш тартмалары ачыла, һәм су өстендә орлыклар йөзә башлый. Җил һәм дулкын аларны төрле якларга очырта. Ә кошлар тагын да ераккарак тараталар. Җәй башында әкияттәгедәй матур ак төнбоек башка сулыкларда чәчәк ата.

(110 сүз)

(“Кем ул? Нәрсә ул?” китабыннан)

Дата ____________________________

Исем, фамилия ______________________________________            

Сыйныф – 6 ___

Ачкычлы текст №1

Тө__бо__к

___әен безнең кү___ __әм б___аларда бе____ерсенә бик о___аган ак __әм сары тө__бо__к үсә. Бу г__ят_ матур чәчәкләрне г__лимнәр үзләренчә “су с__луы” дип ___ртәләр.

___әй башында су төб__ндә тө__бо__кның тәли__кә төсл__ __шел я___раклары тарала. Б_____здан __шел тыгы__ чәчәк бөр__ләре чыга. Бе___ичә кө___ән ак тө__бо__кның беренче чәчәге күренә. Ул а___ын__ап ачыла: ба__та чәчәкнең __шел к__сә я___ракчыклары, а____ан берә___ерәм кардай ап-ак та__ я___ракчыклары ачыла.

Көз__н тө__бо__кның  иск__ я__раклары су төб__нә төшә, чүлмәккә о____аган __шел төстәге тыгы__ __имешләре өст__ кала. А____ан __имеш тартмалары ачыла, __әм су өст__ндә орл__клар ____зә башлый. ___ил __әм дулкын аларны төрле якларга оч__рта. Ә кошлар тагы____да ера____арак тараталар. ___әй башында әкия____әгедәй матур ак тө__бо__к башка сулыкларда чәчәк ата.

(110 сүз)

(“Кем ул? Нәрсә ул?” китабыннан)

6 нчы сыйныф                                                                              Ачкыч-текст №2

Кызыклы шөгыль

Мин бала чакта җәйләрен балтырган, какы, гәзнич... ашап үстем. Мәктәп елларында үзебезнең авыл кырларында, инеш буйларында һәм урманнарда балкып чәчәк атып утырган үсемлекләрне күзәтә, гербарийлар хәзерли идем. Бу минем өчен бик тә кызыклы һәм мавыктыргыч шөгыль булды. Шунда, үзем дә сизмәстән, яфрак-чәчәкләр белән сөйләшә торган булып киттем. Мине табигатьтәге һәрнәрсә сокаландыра иде. Алай гынамы соң, алар үзләрендә яшеренеп яткан серләре белән күңелемне биләделәр. Тора-бара үсемлекләр дөньясында үзем өчен ачышлар ясый башладым. Хәзер дә бу өлкәдә мине кызыксындырган нәрсәләр күп: балачактан килгән эзләнүләремне дәвам иттерәм, тәҗрибәләр ясыйм, күзәтүләр алып барам.

(91 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

Дата ____________________________

Исем, фамилия ______________________________________            

Сыйныф – 6 __

Ачкычлы текст №2

Кызыклы ш__г__л__

Мин бал____акта __әйләрен балтыр__ан, к__кы, гәзнич... ашап үстем. Мәктәп е____арында үзебезнең а__ыл кырларында, инеш буйларында __әм урма__арда балкып чәчәк аты__ утырган үсем__екләрне күзәтә, гербар___лар __әзерли идем. Бу минем өчен би____ә кызыклы __әм ма___ктыргыч ш__г__л__ булды. Шунда, үзе____ә сизмәстән, я__рак-чәчәкләр белән с___ләшә торган булып ки____ем. Мине табиг_____тәге __әрнәрсә сокландыра иде. Алай гынамы соң, алар үзләрендә я____ренеп яткан серләре белән кү___лемне биләделәр. Тор_____ара үсем__екләр д_____ясында үзем өч__н ачышлар ясый башладым. __әзер дә бу өлкәдә мине кызыксындырган нәрсәләр күп: бал___актан килгән __зләнүләрем__е дә___м и____ерәм, тә___рибәләр ясыйм, күзәтүләр алып барам.

(91 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

7 нче сыйныф                                                                               Ачкыч-текст №1

Яңа ел бүләге

Сезгә энҗе чәчәкләр (ландышлар) белән үткәргән тәҗрибәм хакында сөйлим әле. Май аенда үсеп чыгып, тирә-юньгә хушбуй исләрен таратып утырган бу урман үсемлеген белмәгән кеше юктыр. Моннан берничә ел элек көзен, октябрь ае ахырында, ике төп энҗе чәчәген,  туфрагы белән бергә төпләп, өйгә алып кайттым. Алар нәни генә ак бәбәкләрен дә төрткән иде. Димәк, энҗе чәчәкләр кара көздән үк киләсе елга язга әзерләнә икән. Мин тамырларны юеш чүпрәккә төрдем дә аларны салкынча урынга чыгарып куйдым.

Бер ай үткәч, тамырларны чүлмәкләргә утыртып, аларны тәрәзә төбенә тездем. Атна чамасы вакыт үтүгә, ландышларым ап-ак борыннарын төртте. 6-7 сантиметрга җитеп үскәнчегә кадәр, аларга җылы су сибеп тордым. Гөлләрем көнләп түгел, сәгатьләп үстеләр.

Яңа елга бер-ике генә көн калып бара иде. Бәйрәмне сизенгәндәй, урман гөлләрем җептәй нечкә сабакларында асылмалы нәни кыңгыраучыкка охшаган энҗе чәчәкләрен күрсәтте. Бүлмәгә хуш исләрен бөркеп, тәрәзә төбендә Яңа елны каршыламасынмы ландышларым! Могҗиза бит бу! Белсәгез иде шул сәгатьләрдә нинди уйлар, ләззәтле хисләр кичергәнемне?! Безнең гаиләгә Табигатьнең чын Яңа ел бүләге иде бу!  (162 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

Дата ________________________   Сыйныф - 7 __

Исем, фамилия ______________________________________            

Ачкычлы текст №1

Я__а __л б__ләге

Сезгә __нҗе чәчәкләр (ландышлар) белән үткәргән тә__рибәм __акында с___лим әле. Май а__нда үсеп чыгып, тир____н__гә __у__уй исләрен таратып утырган бу урман үсем__еген белмәгән кеше __ктыр. Мо__ан бе__ичә __л __л__к көз__н, __кт__б__ а__ а__рында, ике төп энҗе чәчәген,  ту__рагы белән бергә төпләп, __гә алып кай___ым. Алар нән____енә ак бәбәкләрен дә төрткән иде. Димәк, __нҗе чәчәкләр кара көздә____к киләсе __лга __зга әз__рләнә икән. Мин тамырларны ___ш чүпрәккә төрд__м дә аларны салкынча уры__га чыгарып куйдым.

Бер ай үткәч, тамырларны чүлмәкләргә утыртып, аларны тәрәзә төб__нә тездем. Атна чамасы вакыт үтүгә, ландышларым а____к бор___арын төртте. 6-7 сант__метрга __итеп үскәнчегә кадәр, аларга __ылы су сибеп тордым. Гө___әрем көн__әп түгел, с__г_____ләп үстеләр.

Я__а __лга бе____ке генә көн калып бара иде. Бә__рәмне сизе__гәндәй, урман гө___әрем __ептәй нечкә сабакларында асылмалы нән__ кы__гыраучы___а о___аган __нҗе чәчәкләрен күрсә___е. Б__лмәгә __уш исләрен бөрк__п, тәрәзә төб__ндә __ңа __лны каршыламасынмы ландышларым! Мо__җ__за бит бу! Белсәгез иде шул с__г_____ләрдә нинди уйлар, лә___әтле __исләр кичергәнемне?! Безнең га__ләгә Т__биг____нең чын __ңа __л б__ләге иде бу!  (162 сүз)

(Касыйм Тәхаудан)

Абстракт мәгънә

Төшенчәнең бер үзенчәлекле сыйфаты буенча гына күренешләрне гомумиләштерә торган мәгънә.

Аваз ияртеме – ияртемнәрнең  бер төре.

Кеше тавышына, табигать авазларына һәм төрле әйберләрдән туган тавышларга, төсләргә охшатып ясалган сүзләр: лач-лоч, мыгыр-мыгыр, мияу-мияу, келт-келт, шалтор-шолтыр, тыз-быз һ.б. Аларның лексик эчтәлеге бар, исемнәр һәм фигыльләр белән синтаксик бәйләнешкә керә, ярдәмче фигыльләр белән бергә җөмләдә хәбәр булып килә, фигыль ясауда катнаша. Образ  ияртемнәре: җем-җем, ялт-йолт

Аваз үзгәрешләре

1. Комбинатор үзгәрешләр:

1. Аккомадация - янәшә торган тартык һәм сузыкларның бер-берсенә җайлашулары.
2. Ассимиляция – тартык авазларның  охшашлануы:

Ирен асссимиляциясе: унбер, төнбоек

Борын ас-се: көннәр, комнар, таңнар

Кече тел ас-се: борынгы,  салынкы,

Тел арты ас-се:  иртәнге,  төнге

Яңгыраулыкта-саңгыраулыкта  охшашлану: таш-та,  боз-да

Диссимиляция - авазларның охшашсызлануы:  колидол.

Ассимиляция һәм диссимиляция җирлегендә барлыкка килгән аваз үзгәрешләре:

1. Диэреза – янәшә тартыкларның берәрсе төшеп калу: ансат-асат. 
2. Метатеза – сүздәге авазларның урыны алышыну: абзар- азбар
3. Элизия – ике сүзнең беренчесе сузыкка бетеп, икенчесе сузыкка башланса, бер басым астында әйтелгәндә аваз үзгәрешләре була (беренчесенеке төшеп кала).
4. Апокопия – ике сүзне кушып әйткәндә, бер яки берничә авазның төшеп калуы.
5. Гаплология – сүздәге ике бертөрле аваз я иҗекнең берсе төшеп калу: Гайшә Шәриповна – Гайшәриповна...
6. Субституция – чит авазны кабул иткәндә, аны туган телдәге аваз белән алыштыру:  цыган - чегән
7. Синкопия – тамырдагы тар әйтелешле сузыкларның кыскаруы.

2. Позицион үзгәрешләр:

1. Протеза – янәшә тартыклар алдына сузык өстәлү.
2. Эпентеза – янәшә тартыклар арасына сузык өстәлү.
3. Редукция – басымсыз иҗектә килгәндә, [ы, е, о, ө] сузыкларының кыскарып килүе.

Авазларның чиратлашуы

Бер морфема составындагы төрле авазларның теге яки бу кагыйдә нигезендә тәңгәлләшүе. Төрләре:

- фонетик чиратлашу – яңгыраулыкта-саңгыраулыкта чиратлашу;

- тарихи чиратлашу.

Аергыч

Исем белән белдерелгән теләсә нинди җөмлә кисәген ачыклаган иярчен кисәк. Төрләре:

1. Тиңдәш аергыч.
2. Тиңдәш түгел аергыч.

Аерымлану

Иярүче сүзнең, ияртүче сүздән ераклашып, мөстәкыйльлеге арту.

Җөмлә кисәкләренең аерымлану шартлары/нигезләре:

1. Аерымланган кисәк ярым хәбәрлеккә ия булырга тиеш.
2. Җөмләнең ярым хәбәрлеккә ия булган кисәге ияртүче сүздән ераклашкан булырга тиеш.
3. Иярчен кисәк белән ияртүче сүз арасында мәгънә мөнәсәбәтләре искә алына. Тыныш билгесен кую, иярчен кисәкләрне аерымлау аларның төренә бәйле. Ярым хәбәрлеккә ия булган аергыч, тәмамлык, урын хәле, ияртүче сүздән читтә торса да, тыныш билгесе ярдәмендә аерымланмый.
4. Җөмләнең эчтәлеген саклау, ике төрле аңлауга юл калдырмау. Мәгънәгә зарар килмәсен өчен, алдагы өч нигез сакланса да, аерымлану кагыйдәсеннән читләшү булырга мөмкин.

Актив лексика

Телдә еш очрый торган, сөйләшүчеләрнең барысына да аңлашыла һәм көндәлек кулланылышта булган сүзләр.

Алмашлык

Исем, сыйфат, рәвеш, сан кебек сүз төркемнәрен алмаштырып килә ала торган сүз төркеме. Җөмләдә ия, хәбәр, аергыч, тәмамлык, хәл булып килә. Үзләре белән мөнәсәбәттәш сүз төркемнәренең морфологик күрсәткечләрен алалар.

Төркемчәләре:

1. Зат алмашлыгы. 2.Күрсәтү алмашлыгы. 3.Билгеләү алмашлыгы. 4.Сорау алмашлыгы.5.Юклык алмашлыгы. 6.Билгесезлек алмашлыгы. 7.Тартым алмашлыгы.

Алфавит / әлифба

Язуда кулланыла торган хәрефләрнең билгеле бер тәртиптә урнаштырылып бирелгән җыелмасы. Татар алфавитында 38 хәреф бар. 12се – сузык аваз хәрефләре, 24е – тартык аваз хәрефләре. Калынлык һәм аеру билгесе (ъ), нечкәлек һәм аеру билгесе (ь) аваз белдерми. Татар алфавиты: а, ә, б, в, г, д, е (ё), ж, җ, з, и, й, к, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я.

Алынма сүз

Халыклар арасында барган иҗтимагый-сәяси, мәдәни багланышлар нәтиҗәсендә бер телдән икенче телгә үтеп кергән сүз.

Гарәп алынмаларының күрсәткечләре:

1) -ат, -әт, -ят кушымчалары ялганып ясала: әдәбият, нәшрият, хөррият (ирек), ахирәт, һәлакәт, сәламәт, әманәт, мәрхәмәт, мәдәният, хакимият, рухият һ.б.;

2) -и, -ый формалы нисби сыйфатлар: әдәби, дини, сыйнфый, иҗади, гамәли, әхлакый, тәнкыйди, шәһәри, сихри, мәгънәви, фәлсәфи, даими;

3) Әл артикле ярдәмендә ясалу: әл мәктәбе (мәктәп), әл ислах;

4) Өч тартык килү юлы белән ясала:

а) җ м г: җәмәгать, җәмгыять, җомга, җәмигъ;

ә) р х м: рәхмәт, рәхим, мәрхәмәт;

б) х р м: хәрәм, мөхтәрәм, хөрмәт, мәхрүм, мәрхәмәт;

в) к д р: кадер, кадәр, микъдар, кадыйр;

г) г л м: гыйлем, галәм, галим;

д) х к м: хаким, хөкүмәт, хикмәт, хөкем;

е) к т п: китап, котып, сәркатип. 

5) кайберләре сингармонизм законына буйсынмый.

Аерым кагыйдәләргә туры килмәгән гарәп сүзләре: ватан, дәүләт, дәрәҗә, гыйшык, зарар, игътибар, илһам, мәкаль, мәсәл, җөмлә, нокта, начар, нәфис, әмма, һәм, әлбәттә, сәгать, һаман, хикәя, шәһәр, җавап, һава, һәйкәл, тамаша, әлифба, шарт һ.б.

Фарсы алынмаларының күрсәткечләре:

1. ханә сүзе кушылып ясала: шифаханә, китапханә, гыйбадәтханә, сырхауханә (шифа, китап, гыйбадәт, сырхау – гарәп сүзләре, ханә – фарсы сүзе);
2. –кәр, -гәр, -дар, -анә кушымчалары кушылып ясала: сәүдәгәр, хезмәткәр; хәбәрдар, дустанә;
3. стан сүзе кушылып ясала: Гарәбстан, Төркестан;
4. на-, би- кушылып ясала: нахак (хак – дөрес, на – түгел мәгънәсендә йөри, нахак – дөрес түгел); бихисап (бик күп, хисапсыз), биниһая (бик зур);
5. күбесе сингармонизм законына буйсынмый.

Фарсы сүзләре: абруй (авторитет), былбыл (сандугач), бәхет, баһадир, гөнаһ, дивана, дошман, зыян, зәһәр (усал), кәгазь, надан, падишаһ, көн исемнәре: дүшәмбе, сишәмбе, чәршәмбе, пәнҗешәмбе, шимбә, якшәмбе (җомга – гарәп сүзе), җанвар һ.б.

Антитеза