Татар теле һәм әдәбияты дәресләре өчен кулланмалар

ТАТАР ТЕЛЕ ФОНЕТИКАСЫ (ДӘРЕСЛЕК)

АВТОРДАН

Татар теле дәресләрендә укытучы, балалар белән берлектә, төрле грамматик эшләр башкара. Ана теле курсында программа буенча бирелгән белемнәрнеңкүбесе фонетика, морфология, синтаксис бүлекләренә караганлыктан, төп игътибар да фонетик, морфологик, морфологик-синтаксик, синтаксик тикшерүләргә бирелә.

Ана теле укытучысыныңтөп бурычы – бала сөйләмен әдәби тел нормаларына якынайту. Аңа бу максатка ирешү өчен  ярдәмне сүзләргә фонетик анализ ясау күнекмәләре дә бирә ала.

Фонетик анализ ясау фонетика буенча тиешле белемнәр алынганнан соңтәкъдим ителә. Анализ өчен, нигездә, язылышы әйтелешенә (яки әйтелеше язылышына) туры килмәгән (мәсәлән: кораб, табиб, җәза, бәла, каләм, галәм һ.б.ш.) сүзләр, төрле фонетик чолганышта иҗек һәм ике сүз чигендә барлыкка килгән аваз чиратлашулары булган сүзләр (тамыр, ясалма, кушма, парлы, тезмә сүзләр) алына.

Анализ өчен, басым төрлечә төшү сәбәпле, мәгънә буталышы китереп чыгару мөмкинлеге булган сүзләрне (мәсәлән: алма, алма кебек сүзләр) дә алырга ярый. Мондый сүзләр, кагыйдә буларак, мәгънәсе дөрес аңлашылсын өчен, микротекст – җөмлә эчендә бирелә.

Татар урта мәктәпләре өчен төзелгән татар теле программасы, дәреслекләр белән танышканнан соң, без, укучы өчен уңайлырак һәм отышлырак булыр дип, сүзгә фонетик анализ ясау түбәндәге тәртиптә булырга тиеш дигән нәтиҗәгә килдек: башта сүз дөрес итеп язып куела; аннан соңсүздәге иҗекләр, хәрефләр һәм (квадрат җәяләр эчендә) авазлар, аларныңсаны күрсәтелә; хәреф саны белән аваз саныныңтуры килүе (яки килмәве) әйтелә; аннан соң сүздәге сузыклар күрсәтелә, аларга карап, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланганлыгы (яки сакланмаганлыгы), ягъни сүзнеңсингармонизм законына буйсынуы яки буйсынмавы билгеләнә; шуннан соңсүздәге тартыклар күрсәтелә; аннан соңгына сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килүе (яки килмәве) әйтелә; ахырдан басымныңничәнче иҗеккә төшүе күрсәтелә.

Морфология — сүз төзелешен өйрәнә торган фән ул. Анда сүзнеңһәр өлеше аныңсөйләм оештыруда тоткан әһәмиятеннән чыгып аңлатыла.

Морфологик анализ ясатуныңмаксаты берничә: беренчедән, сүзнеңтөзелеше — тамыр һәм мәгънәле кисәкләре билгеләнелсә, икенчедән, ул сүзнеңкайсы сүз төркеменә караганлыгы ачыклана.

Морфологик-синтаксик анализ вакытында тагын сүзнеңҗөмләдәге функциясе дә күрсәтелә. Шулай итеп, укучы бер үк җөмлә өстендә эзлекле һәм төрле яклы итеп эшләп, сүзнеңморфология һәм синтаксис берәмлеге икәнлеген исбатлый ала.

Шуны истә тотарга кирәк: мәгънәле кисәкләр (морфемалар) тамырга бик төгәл эзлеклелек белән ялгана. Шуңа күрә, морфологик (яки морфологик-синтаксик) анализ ясаганда, сүзне тикшерү шул эзлеклелек буенча гына алып барылырга тиеш.

Күрсәтелгән анализ үрнәкләрен тулы һәм өлешчә анализ ясау өчен кулланырга мөмкин. Тулы анализны программа буенча тәкъдим ителгән тема тулысынча үтелеп бетелгәч, өлешчә анализны исә тема буенча үтелгән кайбер бүлекләрнеңүзләштерелү дәрәҗәсен тикшерү максатыннан файдаланырга була. Өлешчә яки тулы анализ ясауныңәһәмияте шунда: бер үк мәгълүмат, дөрес итеп даими кабатланып, бала хәтеренә салынып барыла.

ФОНЕТИКА

Укытучы фонетик анализны башта, максатка ярашлы итеп, төрле биремнәргә бүлеп, өлешләп эшләтә. Ул биремнәрнеңһәркайсы тулы фонетик анализныңниндидер бер өлешен тәшкил итә, мәсәлән:

1 нче бирем. Сүздәге сузык авазларга тулы характеристика бирегез.

Үрнәк. Әй: [ә] – түбән күтәрелешле, иренләшмәгән алгы рәт сузыгы;

2 нче бирем. Сүздәге тартык авазларга тулы характеристика бирегез.

Үрнәк. Балалар: [б] – шаулы, йомык, саф, яңгырау ирен-ирен тартыгы, [п] авазыныңяңгырау пары; [л] – сонор, өрелмәле, яңгырау, тел-теш тартыгы, саңгырау пары юк; [р] – сонор, калтыраулы, яңгырау тел-аңкау тартыгы, саңгырау пары юк; …

3 нче бирем. Бирелгән сүзләрне иҗекләргә бүлегез.

Балалар, күбәләк, балыкчылар, түземсезлек, уналтынчы, күтәренке, яшьлек, яшелчә, мәсьәлә, мәсәлән, дөнья, кулъюгыч, кулында, тәэсир, үзешчән, үзенчә.

Үрнәк. Балалар – ба-ла-лар, …

4 нче бирем. Бирелгән сүзләрдә ничә хәреф, ничә аваз бар?

Яңа, янә, юка, юкә, эш, мәсәлән, мәсьәлә, ядкарь, яткыр, кәгазь, алмаз, тәэмин, элмәк, игълан, суган, якынаю, ерагаю, кыйммәт, кайнар.

Үрнәк. Яңа сүзендә 3 хәреф, 4 аваз бар, …

5 нче бирем. Хәреф саны белән аваз саны туры килгән сүзләрне  беренче, хәреф саны аваз саныннан күбрәк булган сүзләрне икенче, аваз саны хәреф саныннан күбрәк булган сүзләрне өченче баганага язып алыгыз.

Әни, игълан, яшел, бабай, яшьлек, гарьлек, кулъязма, күндәм, гыйлем, яшәеш, янгыр, кыйммәт, гөлҗимеш, янәшә, мәсьәлә, төзелеш, колын, вәгъдә, яфрак, елан, дәгъва, диңгезче, лачын, нәмәгълүм, юкә.

Үрнәк.

6 нчы бирем. Калын сузыклардан торган сүзләрне беренче, нечкә сузыклардан торган сүзләрне икенче, калын һәм нечкә сүзыклардан торган сүзләрне өченче баганага языгыз.

Бурыч, рәхмәт, китап, иман, ярканат, энҗе, нәсел, илһам, озынча, очсыз-кырыйсыз, мәшәкать, нәшриятчы, кузгалак, мәшгульлек, илтифат, пакьлек, нибары, мияубикә, нурланыш, нәкышле, күбәләксыманнар, миһербан, остабикә, рәсүл, рәхим-шәфкать, сау-сәламәт, кыяфәт.

Үрнәк.

7 нче бирем. Әйтелешендә сузыклар гармониясе сакланган сүзләрне беренче, сузыклар гармониясе сакланмаган сүзләрне икенче баганага языгыз.

Табак-савыт, табигать, талиб, такмакчы, тасма, тасмачәчәк, утызмеңче, ташбака, умарталык, фидакарь, фаҗигале, фикердәш, кодрәт, кардәш, кеше-кара, канәгать, гарәп, кием-салым, гаделлек, каракүл, гадилек, газиз.

Үрнәк.

8 нче бирем. Яңгырау (саңгырау) тартыклардан гына, яңгырау һәм саңгырау тартыклардан торган сүзләрне өч баганага аерып языгыз.

Бала, китап, мәктәп, хөрмәт, уйнап-көлеп, шапшак, язгы, ышкы, инсафлы, зинһар, агай, җилбердәү, хисап, гомер, хәтта, димәк, абыстай, баскыч-баскыч, дөнья, узган-барган, саташу, хат, ефәк, авыз, уйламаганда, елга, сипкеч, төпчек, агай-энелек, урман, тәхет, ипсез, балыкчы, жәлләү, хаста, учак, барабан, ялагайлану, искечә, ерагаю, хуш, галим, башваткыч, тәнәфес.

Үрнәк.

Шундый ук биремне кеше исемнәрен^[1]∗ тикшертеп тә үтәтергә  мөмкин.

9 нчы бирем. Яңгырау (саңгырау) тартыклардан гына, яңгырау һәм саңгырау тартыклардан торган кеше исемнәрен өч баганага аерып языгыз.

Гәдел, Исхак, Марат, Мөршидә, Гали, Такташ, Әлфия, Камил, Ринат, Хатыйп, Роза, Гүзәл, Гата, Тимур, Фәттах, Габдулла, Гыймади, Сафа, Зөлфия, Фәйзи, Җәлил, Әмирхан, Тукай, Исхакый, Әгъләм, Ярулла, Ибраһим, Исәнбәт, Кутуй, Сәхаб, Мирвәли, Мингалим, Фатыйх, Хәким, Гөлбикә, Йөзлебикә, Гәрәй, Галимҗан, Һади, Солтангәрәй, Гөмәр, Чәчәк, Әхмәтһади, Гыйлем, Мөхәммәтҗан.

Үрнәк.

10 нчы бирем. Сүз басымы беренче (икенче, өченче, дүртенче) иҗекләргә төшкән сүзләрне баганалап язып алыгыз.

Нәрсә, көлә, өченче, авылдашлар, якташларгамы, киләчәкме, баралар, керегез, әнә, барамы, кайталардыр, билгесездер, ишетерләрме, нигәдер, беркемне, көткәнсездер, ишеткәнчә, якташлардыр, белгәнебезчә, кадерсезләмәгез, ишеткәнсездер, татарчалап, килгәнчә, бармагыз, теләмибез, теләгәнчә, сөйләшкәндәй, сөйләшмәгәндәй, күрешербез, кайткалагыз, минемчә, көтмәгәндә, кадерле, яратыгыз.

Үрнәк.

Тулы анализ түбәндәге тәртиптә ясалырга мөмкин:

1) … (сүз язып куела);

2) хәрефләр: … ;

3) авазлар; … :

4) сүздә … хәреф, … аваз;

5) хәреф саны белән аваз саны туры килә (туры килми);

6) … – (калын, нечкә) сузык (-лар);

7) сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе (саклана, сакланмый);

8) … – (парлы, парсыз, яңгырау, саңгырау) тартык (-лар);

9) сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә (туры килми);

10) басым … иҗеккә төшә.

Шундый тәртиптә эшләнгән фонетик анализ баланыңхәреф-аваз төшенчәсен аңлау яки аңламавын, сүзне дөрес яки ялгыш әйтүен ачыкларга ярдәм итә. Анализ укытучыга баланыңсөйләмендәге һәм язмасындагы ялгышларныңсәбәбен аңларга мөмкинлек бирә.

Укучы, программа таләбе буенча, һәр авазга тулы характеристика да бирә белергә тиеш. Түбәндә сузык һәм тартык авазларга характеристика бирү үрнәкләре тәкъдим ителә.

Сузык авазларга тулы характериститка бирү таблицасы

[ү] — югары күтәрелешле, иренләшкән алгы рәт сузыгы

[ө] — урта күтәрелешле, иренләшкән алгы рәт сузыгы

[и] — югары күтәрелешле, иренләшмәгән алгы рәт сузыгы

[э] — урта күтәрелешле, иренләшмәгән, кыска, алгы рәт сузыгы

[] — урта күтәрелешле, иренләшмәгән, озын, алгы рәт сузыгы

[ә] — түбән күтәрелешле, иренләшмәгән алгы рәт сузыгы

[у] — югары күтәрелешле, иренләшкән арткы рәт сузыгы

[о] — урта күтәрелешле, иренләшкән, кыска, алгы рәт сузыгы

[ō] — урта күтәрелешле, иренләшкән, озын, алгы рәт сузыгы

[] — югары күтәрелешле, иренләшмәгән, озын, арткы рәт сузыгы

[ы] — урта күтәрелешле, иренләшмәгән, кыска, арткы рәт сузыгы

[а] — түбән күтәрелешле, иренләшмәгән арткы рәт сузыгы

Түбәндә төрле сүз төркеменә караган татар телендә әйтелеше белән язылышы туры килгән һәм килмәгән кайбер сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәкләре китерелә.

Сүзләргә тулы фонетик анализ ясау үрнәкләре^[2]∗

1. Бер иҗекле сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәге.

Ат – сүздә 1 иҗек бар: ат; хәрефләр: а, т; авазлар: [а], [т]; сүздә 2 хәреф, 2 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык; [т] – парлы саңграу тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; сүз калын әйтелешле.

Эт – сүздә 1 иҗек бар: эт; хәрефләр: э, т; авазлар: [э], [т]; сүздә 2 хәреф, 2 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э] – нечкә сузык; [т] – парлы саңграу тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; сүз нечкә әйтелешле.

2. Берничә иҗекле сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәкләре.

2.1. Әйтелеше белән язылышы туры килгән сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәге.

Мәктәп – сүздә 2 иҗек бар: мәк-тәп; хәрефләр: м, ә, к, т, ә, п; авазлар: [м], [ә], [к], [т], [ә], [п]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [м] – парсыз яңгырау тартык, [к], [т], [п] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [мәктәп].

Бала – сүздә 2 иҗек бар: ба-ла; хәрефләр: б, а, л, а; авазлар: [б], [а], [л], [а]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [бала].

2.2. Әйтелеше белән язылышы туры килмәгән сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәге.

Бәла – сүздә 2 иҗек бар: бә-ла; хәрефләр: б, ә, л, а; авазлар: [б], [ә], [л], [ә]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [бәлә].

Хәтта – сүздә 2 иҗек бар: хәт-та; хәрефләр: х, ә, т, т, а; авазлар: [х], [ә], [т], [т], [ә]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [х] – парсыз саңгырау тартык, [т] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [хәттә].

Җәза – сүздә 2 иҗек бар: җә-за; хәрефләр: җ, ә, з, а; авазлар: [җ], [а], [з], [а]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [җ], [з] – парлы яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [җаза].

Тартыкка беткән сыйфатларга һәм рәвешләргә чагыштыру дәрәҗәсе кушымчасы ялганганда, кушымча алдыннан [ы] яки [э] авазы ишетелсә дә, язуда алар күрсәтелми.

Зуррак – сүздә 2 иҗек бар: зур-рак, хәрефләр: з, у, р, р, а, к; авазлар: [з], [у], [р], [ы], [р], [а], [къ]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [у], [ы], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [з] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык, [къ] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [зурыракъ].

Яшелрәк – сүздә 3 иҗек бар: я-шел-рәк, хәрефләр: я, ш, е, л, р, ә, к; авазлар: [й], [ә], [ш], [э], [л], [э], [р], [ә], [к]; сүздә 7 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ә], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [л], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [ш], [к] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йәшэлэрәк].

Азрак – сүздә 2 иҗек бар: аз-рак, хәрефләр: а, з, р, а, к; авазлар: [а], [з], [ы], [р], [а], [къ]; сүздә 5 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [з] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык, [къ] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [азыракъ].

Күбрәк – сүздә 2 иҗек бар: күб-рәк, хәрефләр: к, ү, б, р, ә, к; авазлар: [к], [ү], [б], [э], [р], [ә], [к]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ү], [э], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к] – парлы саңгырау тартык, [б] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [күбэрәк].

2.3. “К” хәрефе ике авазга ([къ], [к] авазларына) билге булып йөри.

Каләм – сүздә 2 иҗек бар: ка-ләм; хәрефләр: к, а, л, ә, м; авазлар: [къ], [ә], [л], [ә], [м]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ] – парлы саңгырау тартык, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [къәләм].

Дикъкать – сүздә 2 иҗек бар: дикъ-кать; хәрефләр: д, и, к, ъ, к, а, т, ь; авазлар: [д], [и], [къ], [къ], [ә], [т]; сүздә 8 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [и], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [д] – парлы яңгырау тартык, [къ], [т] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [дикъкъәт].

Күке – сүздә 2 иҗек бар: кү-ке; хәрефләр: к, ү, к, е; авазлар: [к], [ү], [к], [э]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ү], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [күкэ].

Кырык – сүздә 2 иҗек бар: кы-рык; хәрефләр: к, ы, р, ы, к; авазлар: [къ], [ы], [р], [ы], [къ]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ы] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ] – парлы саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [кырык].

Кыйммәтле – сүздә 3 иҗек бар: кыйм-мәт-ле; хәрефләр: к, ы, й, м, м, ә, т, л, е; авазлар: [къ], [и], [м], [м], [ә], [т], [л], [э]; сүздә 9 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [м], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [къиммәтлэ].

Рифкать – сүздә 2 иҗек бар: Риф-кать; хәрефләр: Р, и, ф, к, а, т, ь; авазлар: [р], [и], [ф], [къ], [ә], [т]; сүздә 7 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [и], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [р] – парсыз яңгырау тартык, [ф], [къ], [т] – парлы саңгырау тартыклар; басым соңгы иҗеккә төшә [рифкъәт].

2.4. “Г” хәрефе ике авазга ([гъ], [г] авазларына) билге булып йөри.

Галәм – сүздә 2 иҗек бар: га-ләм; хәрефләр: г, а, л, ә, м; авазлар: [гъ], [ә], [л], [ә], [м]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [гъ] – парлы яңгырау тартык, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [гъәләм].

Игълан – сүздә 2 иҗек бар: игъ-лан; хәрефләр: и, г, ъ, л, а, н; авазлар: [и], [гъ], [л], [а], [н]; сүздә 6 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [и] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [гъ] – парлы яңгырау тартык, [л], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [игълан].

Игътибар – сүздә 3 иҗек бар: игъ-ти-бар; хәрефләр: и, г, ъ, т, и, б, а, р; авазлар: [è], [х], [т], [и], [б], [а], [р]; сүздә 8 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [и] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [х] – парсыз саңгырау тартык, [т] – парлы саңгырау тартык, [б] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [ихтибар].

Гәрәбә – сүздә 3 иҗек бар: гә-рә-бә; хәрефләр: г, ә, р, ә, б, ә; авазлар: [г], [ә], [р], [ә], [б], [ә]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [г], [б] – парлы яңгырау тартыклар; [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [гәрәбә].

Гасыр – сүздә 2 иҗек бар: га-сыр; хәрефләр: г, а, с, ы, р; авазлар: [гъ], [а], [с], [ы], [р]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [гъ] – парлы яңгырау тартык; [с] – парлы саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [гасыр].

Гомер – сүздә 2 иҗек бар: го-мер; хәрефләр: г, о, м, е, р; авазлар: [гъ], [ө], [м], [е], [р]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [гъ] – парлы яңгырау тартык, [м], [р] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [гъөмөр].

Гомәр – сүздә 2 иҗек бар: Го-мәр; хәрефләр: Г, о, м, ә, р; авазлар: [гъ], [ө], [м], [ә], [р]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [гъ] – парлы яңгырау тартык, [м], [р] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [гъөмәр].

Гыйбрәтле – сүздә 3 иҗек бар: гыйб-рәт-ле; хәрефләр: г, ы, й, б, р, ә, т, л, е; авазлар: [гъ], [и], [б], [р], [ә], [т], [л], [э]; сүздә 9 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [и], [э], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [гъ], [б] – парлы яңгырау тартыклар, [р], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [т] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [гъибрәтлэ].

Сәгать – сүздә 2 иҗек бар: сә-гать; хәрефләр: с, ә, г, а, т, ь; авазлар: [с], [ә], [гъ], [ә], [т]; сүздә 6 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [с], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [гъ] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [сәгьәт].

2.5. “Я” хәрефе нечкә сүзләрдә [йә], калын сүзләрдә [йа] булып укыла.

Яшь – сүздә 1 иҗек бар: яшь; хәрефләр: я, ш, ь; авазлар: [й], [ә], [ш]; сүздә 3 хәреф, 3 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык, [й] – парсыз яңгырау тартык, [ш] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; сүз нечкә әйтелешле [йәш].

Ярыш – сүздә 2 иҗек бар: я-рыш; хәрефләр: я, р, ы, ш; авазлар: [й], [а], [р], [ы], [ш]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана;  [й], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [ш] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йарыш].

Ятмә – сүздә 2 иҗек бар: ят-мә; хәрефләр: я, т, м, ә; авазлар: [й], [ә], [т], [м], [ә]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми;
[ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [т] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йәтмә].

Ятмаган – сүздә 3 иҗек бар: ят-ма-ган; хәрефләр: я, т, м, а, г, а, н; авазлар: [й], [а], [т], [м], [а], [гъ], [а], [н]; сүздә 7 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [т] – парлы саңгырау тартык, [гъ] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [йатмаган].

2.5. “Ю” хәрефе калын сүзләрдә [йу], нечкә сүзләрдә [йү] булып укыла.

Юл – сүздә 1 иҗек бар: юл; хәрефләр: ю, л; авазлар: [й], [у], [л]; сүздә 2 хәреф, 3 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [у] – калын сузык; [й], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми;  сүз калын әйтелешле [йул].

Юкә – сүздә 2 иҗек бар: ю-кә; хәрефләр: ю, к, ә; авазлар: [й], [ү], [к], [ә]; сүздә 3 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ү], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й] – парсыз яңгырау тартык, [к] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йүкә].

2.6. “Е” хәрефе калын сүздәге иҗек башында [йы], нечкә сүзнеңиҗек башында [йэ]; иҗек уртасында һәм азагында [э] авазы булып укыла.

Елама – сүздә 3 иҗек бар: е-ла-ма; хәрефләр: е, л, а, м, а; авазлар: [й], [ы], [л], [а], [м], [а]; сүздә 5 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ы], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [йылама].

Егерме – сүздә 3 иҗек бар: е-гер-ме; хәрефләр: е, г, е, р, м, е; авазлар: [й], [э], [г], [э], [р], [м], [э]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [э] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [г] – парлы яңгырау тартык, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йэгэрмэ].

Эшче – сүздә 2 иҗек бар: эш-че; хәрефләр: э, ш, ч, е; авазлар: [э], [ш], [ч], [э]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [ш], [ч] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [эшчэ].

2.7. “У” хәрефе [у], [w] авазларына билге булып йөри.

Урман – сүздә 2 иҗек бар: ур-ман; хәрефләр: у, р, м, а, н; авазлар: [у], [р], [м], [а], [н]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [у], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [урман].

Яңгырау – сүздә 3 иҗек бар: яң-гы-рау; хәрефләр: я, ң, г, ы, р, а, у; авазлар: [й], [а], [ң], [гъ], [ы], [р], [а], [w]; сүздә 7 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [ң], [р], [w] – парсыз яңгырау тартыклар, [гъ] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йаңгыраw].

Бау – сүздә 1 иҗек бар: бау; хәрефләр: б, а, у; авазлар: [б], [а], [w]; сүздә 3 хәреф, 3 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [a] – калын сузык, [б] – парлы яңгырау тартык, [w] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; сүз калын әйтелешле [баw].

Буяу – сүздә 2 иҗек бар: бу-яу; хәрефләр: б, у, я, у; авазлар: [б], [у], [й], [а], [w]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а] – калын сузык, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [w] – парсыз яңгырау тартыклар, [б] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [буйаw].

Аумый – сүздә 2 иҗек бар: ау-мый; хәрефләр: а, у, м, ы, й; авазлар: [а], [w], [м], [ы], [й]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [w], [м], [й] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [аwмый].

2.8. “Ү” хәрефе [ү], [w] авазларына билге булып йөри.

Үрдәк – сүздә 2 иҗек бар: үр-дәк; хәрефләр: ү, р, д, ә, к; авазлар: [ү], [р], [д], [ә], [к]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ү], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [р] – парсыз яңгырау тартык; [д] – парлы яңгырау тартык, [к] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [үрдәк].

Дәү – сүздә 1 иҗек бар: дәү; хәрефләр: д, ә, ү; авазлар: [д], [ә], [w]; сүздә 3 хәреф, 3 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; [д] – парлы яңгырау тартык, [w] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; сүз нечкә әйтелешле [дәw].

Әүвәл – сүздә 2 иҗек бар: әү-вәл; хәрефләр: ә, ү, в, ә, л; авазлар: [ә], [w], [w], [ә], [л]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [w], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [әwwәл].

Җәяү – сүздә 2 иҗек бар: җә-яү; хәрефләр: җ, ә, я, ү; авазлар: [җ], [ә], [й], [ә], [w]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [җ] – парлы яңгырау тартык, [й], [w] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [җәйәw].

2.9. Ирен гармониясе. “О” хәрефе тамыр сүзләрнеңберенче иҗегендә генә языла. Андый сүзнеңикенче һәм өченче  иҗегендә “ы” хәрефе язылса да [о] авазы әйтелә.

Колын –  сүздә 2 иҗек бар: ко-лын; хәрефләр: к, о, л, ы, н; авазлар: [къ], [о], [л], [о], [н]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [о] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ] – парлы саңгырау тартык, [л], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [кълон].

Боек – сүздә 2 иҗек бар: бо-ек; хәрефләр: б, о, е, к; авазлар: [б], [о], [й], [о], [къ]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [о] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [й] – парсыз яңгырау тартык, [къ] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [бойокъ].

Колак – сүздә 2 иҗек бар: ко-лак; хәрефләр: к, о, л, а, к; авазлар: [къ], [о], [л], [а], [къ]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [о], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ] – парлы саңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [къолакъ].

Йокы – сүздә 2 иҗек бар: йо-кы; хәрефләр: й, о, к, ы; авазлар: [й], [о], [къ], [о]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [о] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й] – парсыз яңгырау тартык; [къ] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йокъо].

Озынборын – сүздә 4 иҗек бар: о-зын-бо-рын; хәрефләр: о, з, ы, н, б, о, р, ы, н; авазлар: [о], [з], [о], [м], [б], [о], [р], [о], [н]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [о] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [з], [б] – парлы яңгырау тартыклар, [м], [р], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [озомборон].

2.10. “Ө” хәрефе тамыр сүзләрнеңберенче иҗегендә генә языла. Андый сүзнеңикенче һәм өченче  иҗегендә “е” хәрефе язылса да [ө] авазы әйтелә.

Төлке – сүздә 2 иҗек бар: төл-ке; хәрефләр: т, ө, л, к, е; авазлар: [т], [ө], [л], [к], [ө]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т], [к] – парлы саңгырау тартыклар; [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [төлкө].

Йөзенең– сүздә 3 иҗек бар: йө-зе-нең; хәрефләр: й, ө, з, е, н, е, ң; авазлар: [й], [ө], [з], [ө], [н], [ө], [ң]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [з] – парлы яңгырау тартык; [й], [н], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йөзөнөң].

2.11. Сүз уртасындагы “э” хәрефе бугаз тартыгын (һәмзәне) белдерә.

Тәэминат – сүздә 3 иҗек бар: тәэ-ми-нат; хәрефләр: т, ә, э, м, и, н, а, т; авазлар: [т], [ә], [′], [м], [и], [н], [а], [т]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә], [и] – нечкә сузыклар, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [т] – парлы саңгырау тартык, [′] – парсыз саңгырау тартык, [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [тә′минат].

Маэмай – сүздә 2 иҗек бар: маэ-май; хәрефләр: м, а, э, м, а, й; авазлар: [м], [а], [′], [м], [а], [й]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [м], [й] – парсыз яңгырау тартыклар, [′] – парсыз саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелеше туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [ма′май].

Мөэмин – сүздә 2 иҗек бар: мөэ-мин; хәрефләр: м, ө, э, м, и, н; авазлар: [м], [ө], [′], [м], [и], [н]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [′] – парсыз саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [мө′мин].

Тәэсир – сүздә 2 иҗек бар: тәэ-сир; хәрефләр: т, ә, э, с, и, р; авазлар: [т], [ә], [′], [с], [и], [р]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [′] – парсыз саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [тә′сир].

Тәэмин – сүздә 2 иҗек бар: тәэ-мин; хәрефләр: т, ә, э, м, и, н; авазлар: [т], [ә], [′], [м], [и], [н]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т] – парлы саңгырау тартык, [′] – парсыз саңгырау тартык, [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [тә′мин].

2.12. Аеру билгесе (ь, ъ) булган сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәге

Дөнья – сүздә 2 иҗек бар: дөнь-я; хәрефләр: д, ө, н, ь, я; авазлар: [д], [ө], [н], [й], [а]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнең әйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [д] – парлы яңгырау тартык, [н], [й] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [дөнйа].

Мәсьәлә – сүздә 3 иҗек бар: мәсь-ә-лә; хәрефләр: м, ә, с, ь, ә, л, ә; ; авазлар: [м], [ә], [с], [ә], [л], [ә]; сүздә 7 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ә] – нечкә сузык; сүзнең әйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [м], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [мәсәлә].

Дәрья – сүздә 2 иҗек бар: дәрь-я; хәрефләр: д, ә, р, ь, я; авазлар: [д], [ә], [р], [й], [а]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнең әйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [д] – парлы яңгырау тартык, [р], [й] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [дәрйа].

Мәрьям – сүздә 2 иҗек бар: Мәрь-ям; хәрефләр: М, ә, р, ь, я, м; авазлар: [м], [ә], [р], [й], [ә], [м]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [м], [р], [й] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [мәрйәм].

Ильяс – сүздә 2 иҗек бар: Иль-яс; хәрефләр: И, л, ь, я, с; авазлар: [и], [л], [й], [а], [с]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [л], [й] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [илйас].

Яхъя – сүздә 2 иҗек бар: Яхь-я; хәрефләр: Я, х, ъ, я; авазлар: [й], [а], [х], [й], [а]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми;
[а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й] – парсыз яңгырау тартык, [х] – парсыз саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йахйа].

Бишьеллык – сүздә 3 иҗек бар: бишь-ел-лык; хәрефләр: б, и, ш, ь, е, л, л, ы, к; авазлар: [б], [и], [ш], [й], [ы], [л], [л], [ы], [къ]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и] – нечкә сузык, [ы] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [б] – парлы яңгырау тартык, [ш], [къ] – парлы саңгырау тартыклар, [й], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [бишйыллыкъ].

Берьюлы – сүздә 3 иҗек бар: берь-ю-лы; хәрефләр: б, е, р, ь, ю, л, ы; авазлар: [б], [э], [р], [й], [у], [л], [ы]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э] – нечкә сузык, [у], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [й], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [бэрйулы].

Берьяклы – сүздә 3 иҗек бар: берь-як-лы; хәрефләр: б, е, р, ь, я, к, л, ы; авазлар: [б], [э], [р], [й], [а], [къ], [л], [ы]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э] – нечкә сузык, [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [й], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [къ] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [бэрйакълы].

Унъеллык – сүздә 3 иҗек бар: унъ-ел-лык; хәрефләр: у, н, ъ, е, л, л, ы, к; авазлар: [у], [н], [й], [ы], [л], [л], [ы], [къ]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [у], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [н], [й], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [къ] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [унйыллыкъ].

Елъязма – сүздә 3 иҗек бар: елъ-яз-ма; хәрефләр: е, л, ъ, я, з, м, а; авазлар: [й], [ы], [л], [й], [а], [з], [м], [а]; сүздә 7 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ы], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [з] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [йылйазма].

Кулъязма – сүздә 3 иҗек бар: кулъ-яз-ма; хәрефләр: к, у, л, ъ, я, з, м, а; авазлар: [къ], [у], [л], [й], [а], [з], [м], [а]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [у], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ] – парлы саңгырау тартык; [л], [й], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [з] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [къулйазма].

Ашъяулык – сүздә 3 иҗек бар: ашъ-яу-лык; хәрефләр: а, ш, ъ, я, у, л, ы, к; авазлар: [а], [ш], [й], [а], [w], [л], [ы], [къ]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [ш] – парлы саңгырау тартык; [й], [w], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [къ] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [ашйаwлыкъ].

2.13. Сүз уртасындагы иҗек башында “и” хәрефе язылган сүзләргә фонетик анализ ясау.

Гаилә – сүздә 3 иҗек бар: га-и-лә; хәрефләр: г, а, и, л, ә; авазлар: [гъ], [ә], [и], [л], [ә]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [гъ] – парлы яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [гъәилә].

Наил – сүздә 2 иҗек бар: На-ил; хәрефләр: Н, а, и, л; авазлар: [н], [а], [и], [л]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык, [и] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [н], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [наил].

Наилә – сүздә 3 иҗек бар: На-и-лә; хәрефләр: Н, а, и, л, ә; авазлар: [н], [а], [и], [л], [ә]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә;
[а] – калын сузык, [и], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [н], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [наилә].

Фаил – сүздә 2 иҗек бар: Фа-ил; хәрефләр: Ф, а, и, л; авазлар: [ф], [а], [и], [л]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә;
[а] – калын сузык, [и] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [ф] – парлы саңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [фаил].

Фаилә – сүздә 3 иҗек бар: Фа-и-лә; хәрефләр: Ф, а, и, л, ә; авазлар: [ф], [а], [и], [л], [ә]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык, [и], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [ф] – парлы саңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [фаилә].

2.14. Тартыклар ассимиляциясе күзәтелгән сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәкләре. [Н] авазының[м] авазы белән чиратлашуы.

[н] авазы, [б] авазы алдыннан килгәндә, [м] авазы белән алышына.

Унбер – сүздә 2 иҗек бар: ун-бер; хәрефләр: у, н, б, е, р; авазлар: [у], [м], [б], [э], [р]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [у] – калын сузык, [э] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [м], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [б] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [умбэр].

Төнбоек – сүздә 3 иҗек бар: төн-бо-ек; хәрефләр: т, ө, н, б, о, е, к; авазлар: [т], [ө], [м], [б], [о], [й], [о], [къ]; сүздә 7 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ө] – нечкә сузык, [о] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [т], [къ] – парлы саңгырау тартыклар, [м] – парсыз яңгырау тартык, [б] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [төмбойокъ].

2.15. Тел арты һәм кече тел ассимиляциясе.

[н] авазы, [г] яки [к] авазлары алдыннан килгәндә, [ң] авазы белән чиратлаша.

Төнге – сүздә 2 иҗек бар: төн-ге; хәрефләр: т, ө, н, г, е; авазлар: [т], [ө], [ң], [г], [ө]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармония саклана; [т] – парлы саңгырау тартык, [ң] – парсыз яңгырау тартык, [г] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [төңгө].

Алдынгы – сүздә 3 иҗек бар: ал-дын-гы; хәрефләр: а, л, д, ы, н, г, ы; авазлар: [а], [л], [д], [ы], [ң], [гъ], [ы]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [л], [ң] – парсыз яңгырау тартыклар, [д], [гъ] – парлы яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [алдыңгъы].

Салынкы – сүздә 3 ижек бар: са-лын-кы; хәрефләр: с, а, л, ы, н, к, ы; авазлар: [с], [а], [л], [ы], [ң], [къ], [ы]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [л], [ң] – парсыз яңгырау тартыклар, [с], [къ] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [салыңкъы].

Күтәренке – сүздә 3 ижек бар: кү-тә-рен-ке; хәрефләр: к, ү, т, ә, р, е, н, к, е; авазлар: [к], [ү], [т], [ә], [р], [э], [ң], [к], [э]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ү], [ә], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [ң] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [күтәрэңкэ].

Сөңге – сүздә 2 сөң-ге; хәрефләр: с, ө, ң, г, е; авазлар: [с], [ө], [ң] [г] [ө]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [с] – парлы саңгырау тартык, [ң] – парсыз яңгырау тартык, [г] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [сөңгө].

2.16. Борын ассимиляциясе.

[н] авазы, [л] авазы алдыннан килгәндә, [н] авазы белән чиратлаша.

Утынлык – сүздә 3 ижек бар: у-тын-лык; хәрефләр: у, т, ы, н, л, ы, к; авазлар: [у], [т], [ы], [н], [н], [ы], [къ]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [у], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [н] – парсыз яңгырау тартык, [т], [къ] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [утынныкъ].

Ялкынлы – сүздә 3 иҗек бар: ял-кын-лы; хәрефләр: я, л, к, ы, н, л, ы; авазлар: [й], [а], [л], [къ], [ы], [н], [н], [ы]; сүздә 7 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [къ] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йалкъынны].

Бөтенлек – сүздә 3 иҗек бар: бө-тен-лек; хәрефләр: б, ө, т, е, н, л, е, к; авазлар: [б], [ө], [т], [ө], [н], [н], [ө], [к]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [т], [к] – парлы саңгырау тартыклар, [н] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [бөтөннөк].

2.17. [л] авазының[н] авазы белән чиратлашуы.

[н] авазы [л] авазы алдыннан килгәндә, [н] авазы белән охшашлана.

Юньле – сүздә 2 иҗек бар: юнь-ле; хәрефләр: ю, н, ь, л, е; авазлар: [й], [ү], [н], [н], [э]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; [ү], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [йүннэ].

Сабынла – сүздә 3 иҗек бар: са-бын-ла; хәрефләр: с, а, б, ы, н, л, а; авазлар: [с], [а], [б], [ы], [н], [н], [а]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз;; [а], [ы] – калын тартыклар; сүзнең; [б] – парлы яңгырау тартык, [н] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми [сабынна].

Унлап – сүздә 2 иҗек бар: ун-лап; хәрефләр: у, н, л, а, п; авазлар: [у], [н], [н], [а], [п]; хәреф саны белән аваз саны туры килә [у], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [н] – парсыз яңгырау тартык, [п] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми [уннап].

2.18. [з] авазыныңсаңгыраулашуы

Сүз азагындагы һәм саңгырау тартыкка башланган иҗек алдындагы [з] авазы өлешчә саңграулаша.

Көз – сүздә 1 иҗек бар: көз; хәрефләр: к, ө, з; авазлар: [к], [ө], [с]; сүздә 3 хәреф, 3 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңәйтелеше язылышына туры килми; сүз нечкә әйтелешле [көс].

Тозсыз – сүздә 2 иҗек бар: тоз-сыз хәрефләр: т, о, з, с, ы, з; авазлар [т], [о], [с], [с], [о], [с];

 [тоссос].

Көзсез – сүздә 2 èҗåê áàð: көз-сез; õðåôëð: к, ө, з, с, е, з; авазлар: [к], [ө], [с], [с], [ө], [с]; сүздә 6 õðåô, 6 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèë; [ө] – нечкә ñóçûê; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíà; [к] – парлы саңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøен òóðû êèëìè; áàñûì ñîžãû èҗåêê òšø [көссөс].

Сүзлексез – сүздә 3 èҗåê áàð: сүз-лек-сез; õðåôëð: с, ү, з, л, е, к, с, е, з; àâàçëàð: [ñ], [œ], [ç], [ë], [ý], [ê], [ñ], [ý], [ñ], 9 õðåô, 9 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèë; [œ], [ý] – íå÷ê ñóçûêëàð; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíà; [ë] – ïàðñûç ÿžãûðàó òàðòûê, [ñ], [ê] – ïàðëû ñàžãûðàó òàðòûêëàð; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøеí òóðû êèëìè; áàñûì ñîžãû èҗåêê òšø [сүзлэксэс].

Тозлы – сүздә 2 èҗåê áàð: тоз-лы; õðåôëð: т, о, з, л, ы; àâàçëàð: [ò], [î], [з], [л], [î]; сүздә 5 õðåô, 5 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèë;[î] – êàëûí ñóçûê; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíà; [ò] – ïàðëû ñàžãûðàó òàðòûê, [з] – парлы яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåңÿçûëûøû éòåëåøен òóðû êèëìè; áàñûì ñîžãû èҗåêê òšø [тозло].

2.19. [з] авазының[ч] авазы белән чиратлашуы.

Сүзчән –  сүздә 2 иҗек бар: сүз-чән; хәрефләр: с, ү, з, ч, ә, н; авазлар: [с], [ү], [ч], [ч], [ә], [н]; 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ү], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [с], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [н] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [сүччән].

Кызчык – сүздә 2 иҗек бар: кыз-чык; хәрефләр: к, ы, з, ч, ы, к; авазлар: [къ], [ы], [ч], [ч], [ы], [къ]; 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ы] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ], [с], [ч] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [къыччыкъ].

2.20. “В” хәрефе 3 авазга ([в], [w], [ф]) билге булып йөри.

Вагон – сүздә 2 иҗек бар: ва-гон; хәрефләр: в, а, г, о, н; авазлар: [в], [а], [г], [о], [н]; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [о] – калын сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [в], [г] – парлы яңгырау тартыклар, [н] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [вагон].

Ава – сүздә 2 èҗåê áàð: а-ва; õðåôëð: а, в, а; авазлар: [а], [w], [а]; сүздә 3 õðåô, 3 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíà; [w] – ïàðñûç ÿžãûðàó òàðòûê; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøен òóðû êèëìè; áàñûì ñîžãû èҗåêê òšø [аwа].

Галимов – сүздә 3 èҗåê áàð: Га-ли-мов; õðåôëð: Г, а, л, и, м, о, в; àâàçëàð: [ãú], [], [ë], [è], [ì], [î], [ô]; 7 õðåô, 7 àâàç; õðåô ñàíû àâàç ñàíûíà òóðû êèë; [], [è] – íå÷ê ñóçûêëàð, [î] – êàëûí ñóçûê; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíìûé; [ãú] – ïàðëû ÿžãûðàó òàðòûê, [ë], [ì] – ïàðñûç ÿžãûðàó òàðòûêëàð, [ф] – ïàðлы ñàžãûðàó òàðòûê; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøеí òóðû êèëìè; áàñûì èêåí÷å èҗåêê òšø [гъәлимоф].

2.21. Яңгыраулыкта – саңгыраулыкта охшашлану.

[т] авазы [д] авазы алдыннан килгәндә, [д] белән охшашлана.

Матдә – сүздә 2 èҗåê áàð: мат-дә; хәрефләр: м, а, т, д, ә; авазлар: [м], [а], [д], [д], [ә]; ñœçä 5 õðåô, 5 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык, [ә] – нечкә сузык, [м] – парсыз яңгырау тартык, [д] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíмый; áàñûì соңгы èҗåêê òšø [маддә].

Җитди – сүздә 2 èҗåê áàð: җит-ди; хәрефләр: җ, и, т, д, и; авазлар: [җ], [и], [д], [д], [и]; ñœçä 5 õðåô, 5 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и] – нечкә сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [җ], [д] – парлы яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; áàñûì соңгы èҗåêê òšø [җидди].

Гайнетдин – сүздә 3 èҗåê áàð: Гай-нет-дин; хәрефләр: Г, а, й, н, е, т, д, и, н; авазлар: [гъ], [ә], [й], [н], [э], [д], [д], [и], [н]; ñœçä 9 õðåô, 9 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ә], [э], [и] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [гъ], [д] – парлы яңгырау тартыклар; [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; áàñûì соңгы èҗåêê òšø [гъәйнэддин].

2.22. [д] авазының[т] авазы белән чиратлашуы.

[д] авазы саңгырау тартык алдыннан килгәндә, [т] белән охшашлана.

Ядкяр – сүздә 2 èҗåê áàð: яд-кяр; õðåôëð: я, д, к, я, р; àâàçëàð: [é], [], [ò], [êú], [й], [ә], [ð]; ñœçä 5 õðåô, 7 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; []– íå÷ê ñóçûê; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíà; [é], [ð] – ïàðñûç ÿžãûðàó òàðòûêëàð; [ò], [êú] — ïàðëû ñàžãûðàó òàðòûêëàð; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëìè; áàñûì ñîžãû èҗåêê òšø [йәткъйәр].

3. Парлы сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәге

Ата-ана – сүздә 4 èҗåê áàð: а-та-а-на; хәрефләр: а, т, а, а, н, а; авазлар: [а], [т], [а], [н], [а]; ñœçä 6 õðåô, 5 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [т] – парлы саңгырау тартык, [н] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; áàñûì икенче èҗåêê òšø [атана].

Йорт-җир – сүздә 2 èҗåê áàð: йорт-җир; хәрефләр: й, о, р, т, җ, и, р; авазлар: [й], [о], [р], [д], [җ], [и], [р]; ñœçä 7 õðåô, 7 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [о] – калын сузык, [и] – нечкә сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíмый; [й], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [д], [җ] – парлы яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; áàñûì беренче èҗåêê òšø [йордҗир].

Мал-туар – сүздә 3 èҗåê áàð: мал-ту-ар; хәрефләр: м, а, л, т, у, а, р; авазлар: [м], [а], [л], [т], [у], [w], [а], [р]; ñœçä 7 õðåô, 8 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [а], [у] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [м], [л], [w], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [т] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; áàñûì беренче èҗåêê òšø [малтуwар].

Кардәш-ыру – сүздә 4 èҗåê áàð: кар-дәш-ы-ру; хәрефләр: к, а, р, д, ә, ш, ы, р, у; авазлар: [къ], [ә], [р], [д], [ә], [ш], [ы], [р], [у]; ñœçä 9 õðåô, 9 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ә] – нечкә сузык, [у] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíмый; [къ], [ш] – парлы саңгырау тартык,
[р] – парсыз яңгырау тартык, [д] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; áàñûì икенче èҗåêê òšø [къәрдәшыру].

Гореф-гадәт – сүздә 4 èҗåê áàð: го-реф-га-дәт; хәрефләр: г, о, р, е, ф, г, а, д, ә, т; авазлар: [гъ], [ө], [р], [ө], [ф], [гъ], [ә], [д], [ә], [т]; ñœçä 10 õðåô, 10 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ө], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [гъ], [д] – парлы яңгырау тартыклар, [р] – парсыз яңгырау тартык, [ф], [т] – парлы саңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [гъөрөфгъәдәт].

Сирәк-мирәк – сүздә 4 èҗåê áàð: си-рәк-ми-рәк; хәрефләр: с, и, р, ә, к, м, и, р, ә, к; авазлар: [с], [и], [р], [ә], [г], [м], [и], [р], [ә], [к]; ñœçä 10 õðåô, 10 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [с] – парлы саңгырау тартык, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [к] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; áàñûì икенче èҗåêê òšø [сирәгмирәк].

Ямь-яшел – сүздә 3 иҗек бар: ямь-я-шел; хәрефләр: я, м, ь, я, ш, е, л; авазлар: [й], [ә], [м], [й], [ә], [ш], [э], [л]; 7 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ә], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [м], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [ш] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [йәмйәшэл].

Сап-сары – сүздә 3 иҗек бар: сап-са-ры; хәрефләр: с, а, п, с, а, р, ы; авазлар: [с], [а], [п], [с], [а], [р], [ы]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [с], [п] – парлы саңгырау тартыклар, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [сапсары].

Зәп-зәңгәр – сүздә 3 иҗек бар: зәп-зәң-гәр; хәрефләр: з, ә, п, з, ә, ң, г, ә, р; авазлар: [з], [ә], [б], [з], [ә], [ң], [г], [ә], [р]; 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [з], [б], [г] – парлы яңгырау тартыклар, [ң], [р] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [зәбзәңгәр].

Кирәк-ярак – сүздә 4 иҗек бар: ки-рәк-я-рак; хәрефләр: к, и, р, ә, к, я, р, а, к; авазлар: [к], [и], [р], [ә], [г], [й], [а], [р], [а], [къ]; 9 хәреф, 10 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [и], [ә] – нечкә сузыклар;
[а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [к], [къ] – парлы саңгырау тартыклар; [г] – парлы яңгырау тартык, [р], [й] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [кирәгйаракъ].

Чиле-пешле – сүздә 4 иҗек бар: чи-ле-пеш-ле; хәрефләр: ч, и, л, е, п, е, ш, л, е; авазлар: [ч], [и], [л], [э], [п], [э], [ш], [л], [э]; 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [ч], [п], [ш] – парлы саңгырау тартыклар, [л] –  парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [чилэпэшлэ].

Вакытлы-вакытсыз – сүздә 6 иҗек бар: ва-кыт-лы-ва-кыт-сыз; хәрефләр: в, а, к, ы, т, л, ы, в, а, к, ы, т с, ы, з; авазлар: [w], [а], [къ], [ы], [т], [л], [ы], [w], [а], [къ], [ы], [т], [с], [ы], [с]; 15 хәреф, 15 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ы], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [w], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [къ], [т], [с] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [wакъытлыwакъытсыс].

Юк-бар – сүздә 2 иҗек бар: юк-бар; хәрефләр: ю, к, б, а, р; авазлар: [й], [у], [гъ], [б], [а], [р]; 5 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [у], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [гъ], [б] – парлы яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [йугъбар].

Дус-иш – сүздә 2 иҗек бар: дус-иш; хәрефләр: д, у, с, и, ш; авазлар: [д], [у], [с], [и], [ш]; 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [у] – калын сузык, [и] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [с], [ш] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [дусиш].

Тимер-томыр – сүздә 4 иҗек бар: ти-мер-то-мыр; хәрефләр: т, и, м, е, р, т, о, м, ы, р; авазлар: [т], [и], [м], [э], [р], [т], [о], [м], [о], [р]; 10 хәреф, 10 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [э] – нечкә сузыклар, [о] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т] – парлы саңгырау тартык, [м], [р] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [тимэртомор].

4. Кушма сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәге

Үзсүзле – сүздә 3 èҗåê áàð: үз-сүз-ле; хәрефләр: ү, з, с, ү, з, л, е; авазлар: [ү], [с], [с], [ү], [з], [л], [э]; ñœçä 7 õðåô, 7 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ү], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [с] – парлы саңгырау тартык, [з] – парлы яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; áàñûì беренче èҗåêê òšø [үссүзлэ].

Көнбагыш – сүздә 3 èҗåê áàð: көн-ба-гыш; хәрефләр: к, ө, н, б, а, г, ы, ш; авазлар: [к], [ө], [м], [б], [а], [г], [ы], [ш]; ñœçä 8 õðåô, 8 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ө] – нечкә сузык, [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíмый; [к], [ш] – парлы саңгырау тартыклар, [м] – парсыз яңгырау тартык, [б], [г] – парлы яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; áàñûì беренче èҗåêê òšø [көмбагыш].

Миңсылу – сүздә 3 èҗåê áàð: Миң-сы-лу; хәрефләр: М, и, ң, с, ы, л, у; авазлар: [м], [и], [ң], [с], [ы], [л], [у]; ñœçä 7 õðåô, 7 àâàç; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и] – нечкә сузык, [ы], [у] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíмый; [м], [ң], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; áàñûì соңгы èҗåêê òšø [миңсылу].

Үзөйрәткеч – сүздә 4 иҗек бар: үз-өй-рәт-кеч; хәрефләр: ү, з, ө, й, р, ә, т, к, е, ч; авазлар: [ү], [з], [ө], [й], [р], [ә], [т], [к], [э], [ч]; 10 хәреф,
10 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ү], [ө], [ә], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [з] – парлы яңгырау тартык, [й], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [т], [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [үзөйрәткэч].

Драмтүгәрәк – сүздә 4 иҗек бар: драм-тү-гә-рәк; хәрефләр: д, р, а, м, т, ү, г, ә, р, ә, к; авазлар: [д], [р], [а], [м], [т], [ү], [г], [ә], [р], [ә], [к];
11 хәреф, 11 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык, [ү], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [д], [г] – парлы яңгырау тартыклар, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [т], [к] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [драмтүгәрәк].

Телетапшыру – сүздә 5 иҗек бар: те-ле-тап-шы-ру; хәрефләр: т, е, л, е, т, а, п, ш, ы, р, у; авазлар: [т], [э], [л], [э], [т], [а], [п], [ш], [ы], [р], [у]; 11 хәреф, 11 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э] – нечкә сузык, [а], [ы], [у] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [т], [п], [ш] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [р] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [телетапшыру].

Автоэчергеч – сүздә 5 иҗек бар: ав-то-э-чер-геч; хәрефләр: а, в, т, о, э, ч, е, р, г, е, ч; авазлар: [а], [ф], [т], [о], [э], [ч], [э], [р], [г], [э], [ч]; 11 хәреф, 11 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [о] – калын сузыклар, [э] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [ф], [т], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [р] – парсыз яңгырау тартык, [г] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [афтоэчэргэч].

Бихәбәр – сүздә 3 иҗек бар: би-хә-бәр; хәрефләр: б, и, х, ә, б, ә, р; авазлар: [б], [и], [х], [ә], [б], [ә], [р]; 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [х] – парсыз саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [бихәбәр].

Бинахак – сүздә 3 иҗек бар: би-на-хак; хәрефләр: б, и, н, а, х, а, к; авазлар: [б], [и], [н], [а], [х], [а], [къ]; 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [б] – парлы яңгырау тартык, [н] – парсыз яңгырау тартык, [х] – парсыз саңгырау тартык, [къ] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [бинахакъ].

Башваткыч — сүздә 3 иҗек бар: баш-ват-кыч; хәрефләр: б, а, ш, в, а, т, к, ы, ч; авазлар: [б], [а], [ш], [w], [а], [т], [къ], [ы], [ч]; 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [ш], [къ], [т], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [w] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [башwаткъыч].

Көнкүреш – сүздә 3 иҗек бар: көн-кү-реш; хәрефләр: к, ө, н, к, ү, р, е, ш; авазлар: [к], [ө], [ң], [к], [ү], [р], [э], [ш]; 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө], [ү], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к], [ш] – парлы саңгырау тартыклар, [ң], [р] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [көңкүрэш].

Агротүгәрәк – сүздә 5 иҗек бар: аг-ро-тү-гә-рәк; хәрефләр: а, г, р, о, т, ү, г, ә, р, ә, к; авазлар: [а], [г], [р], [о], [т], [ү], [г], [ә], [р], [ә], [к]; 11 хәреф, 11 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [о] – калын сузыклар, [ү], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [г] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык, [т], [к] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [агротүгәрәк].

Илгизәр – сүздә 3 иҗек бар: Ил-ги-зәр; хәрефләр: И, л, г, и, з, ә, р; авазлар: [и], [л], [г], [и], [з], [ә], [р]; 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [л], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [г], [з] – парлы яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [илгизәр].

Күзаллау – сүздә 3 иҗек бар: күз-ал-лау; хәрефләр: к, ү, з, а, л, л, а, у; авазлар: [к], [ү], [з], [а], [л], [л], [а], [w]; 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [к] – парлы саңгырау тартык, [з] – парлы яңгырау тартык, [л], [w] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [күзаллаw].

Нияз – сүздә 2 иҗек бар: Ни-яз; хәрефләр: Н, и, я, з; авазлар: [н], [и], [й], [а], [с]; 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [и] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [н], [й] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [нийас].

Эзтабар – сүздә 3 иҗек бар: эз-та-бар; хәрефләр: э, з, т, а, б, а, р; авазлар: [э], [с], [т], [а], [б], [а], [р]; 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [с], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [б] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [эстабар].

Мыраубикә – сүздә 4 иҗек бар: Мы-рау-би-кә; хәрефләр: М, ы, р, а, у, б, и, к, ә; авазлар: [м], [ы], [р], [а], [w], [б], [и], [к], [ә]; 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ы], [а] – калын сузыклар, [и], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [м], [р], [w] – парсыз яңгырау тартыклар, [б] – парлы яңгырау тартык, [к] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [мыраwбикә].

Алмачуар – сүздә 4 иҗек бар: ал-ма-чу-ар; хәрефләр: а, л, м, а, ч, у, а, р; авазлар: [а], [л], [м], [а], [ч], [у], [w], [а], [р]; 8 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а], [у] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [л], [м], [w], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [ч] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [алмачуwар].

Унике – сүздә 3 иҗек бар: у-ни-ке; хәрефләр: у, н, и, к, е; авазлар: [у], [н], [и], [к], [э]; 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә;
[у] – калын сузык, [и], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [н] – парсыз яңгырау тартык, [к] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [уникэ].

Уналты – сүздә 3 иҗек бар: у-нал-ты; хәрефләр: у, н, а, л, т, ы; авазлар: [у], [н], [а], [л], [т], [ы]; 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [у], [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [н] – парсыз яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык, [т] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [уналты].

5. Алмашлыкларга фонетик анализ ясау үрнәге

Андый – сүздә 2 иҗек бар: ан-дый; хәрефләр: а, н, д, ы, й; авазлар: [а], [н], [д], [ы], [й]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [н], [й] – парсыз яңгырау тартыклар, [д] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [андый].

Әнә – сүздә 2 иҗек бар: ә-нә; хәрефләр: ә, н, ә; авазлар: [ә], [н], [ә]; сүздә 3 хәреф, 3 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [н] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [әнә].

Нәрсә – сүздә 2 иҗек бар: нәр-сә; хәрефләр: н, ә, р, с, ә; авазлар: [н], [ә], [р], [с], [ә]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [н], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [нәрсә].

Кайчан – сүздә 2 иҗек бар: кай-чан; хәрефләр: к, а, й, ч, а, н; авазлар: [къ], [а], [й], [ч], [а], [н]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [къ], [ч] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [къайчан].

Һәрнәрсә – сүздә 3 иҗек бар: һәр-нәр-сә; хәрефләр: һ, ә, р, н, ә, р, с, ә; авазлар: [һ], [ә], [р], [н], [ә], [р], [с], [ә]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [һ] – парсыз саңгырау тартык, [р], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым  беренче иҗеккә төшә [һәрнәрсә].

Һәркайда – сүздә 3 иҗек бар: һәр-кай-да; хәрефләр: һ, ә, р, к, а, й, д, а; авазлар: [һ], [ә], [р], [къ], [а], [й], [д], [а]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [һ] – парсыз саңгырау тартык, [р], [й] – парсыз яңгырау тартыклар, [къ] – парлы саңгырау тартык, [д] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым  беренче иҗеккә төшә [һәркъайда].

Нәрсәдер – сүздә 3 иҗек бар: нәр-сә-дер; хәрефләр: н, ә, р, с, ә, д, е, р; авазлар: [н], [ә], [р], [с], [ә], [д], [э], [р]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [н], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык, [д] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым  беренче иҗеккә төшә [нәрсәдэр].

Һичнинди – сүздә 3 иҗек бар: һич-нин-ди; хәрефләр: һ, и, ч, н, и, н, д, и; авазлар: [һ], [и], [ч], [н], [и], [н], [д], [и]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [һ] – парсыз саңгырау тартык, [ч] – парлы саңгырау тартык, [н] – парсыз яңгырау тартык, [д] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым  беренче иҗеккә төшә [һичнинди].

Беркайчан – сүздә 3 иҗек бар: бер-кай-чан; хәрефләр: б, е, р, к, а, й, ч, а, н; авазлар: [б], [э], [р], [къ], [а], [й], [ч], [а], [н]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э] – нечкә сузык, [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [й], [н] – парсыз яңгырау тартык, [къ], [ч] – парлы  саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым  беренче иҗеккә төшә [бэркъайчан].

Берничек – сүздә 3 иҗек бар: бер-ни-чек; хәрефләр: б, е, р, н, и,  ч, е, к; авазлар: [б], [э], [р], [н], [и], [ч], [э], [к]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [ч], [к] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [бэрничэк].

6. Теркәгечләргә фонетик анализ ясау үрнәге

Ләкин – сүздә 2 иҗек бар: лә-кин; хәрефләр: л, ә, к, и, н; авазлар: [л], [ә], [к], [и], [н]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [л], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [к] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [ләкин].

Әмма – сүздә 2 иҗек бар: әм-ма; хәрефләр: ә, м, м, а; авазлар: [ә], [м], [м], [ә]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [м] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [әммә].

Бәлки – сүздә 2 иҗек бар: бәл-ки; хәрефләр: б, ә, л, к, и; авазлар: [б], [ә], [л], [к], [и]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык, [к] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [бәлки].

Әгәр – сүздә 2 иҗек бар: ә-гәр; хәрефләр: ә, г, ә, р; авазлар: [ә], [г], [ә], [р]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [г] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [әгәр].

Тагын – сүздә 2 иҗек бар: та-гын; хәрефләр: т, а, г, ы, н; авазлар: [т], [а], [гъ], [ы], [н]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т] – парлы саңгырау тартык, [гъ] – парлы яңгырау тартык, [н] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [тагъын].

Янә – сүздә 2 иҗек бар: я-нә; хәрефләр: я, н, ә; авазлар: [й], [ә], [н], [ә]; сүздә 3 хәреф, 4 аваз; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [йәнә].

Яисә – сүздә 3 иҗек бар: я-и-сә; хәрефләр: я, и, с, ә; авазлар: [й], [ә], [и], [с], [ә]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ә], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й] – парсыз яңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [йәисә].

Югыйсә – сүздә 3 иҗек бар: ю-гый-сә; хәрефләр: ю, г, ы, й, с, ә; авазлар: [й], [у], [гъ], [и], [с], [ә]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [у] – калын сузык, [и], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й] – парсыз яңгырау тартык, [гъ] — парлы яңгырау тартык, [с] — парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [йугъисә].

Гүя – сүздә 2 иҗек бар: гү-я; хәрефләр: г, ү, я; авазлар: [г], [ү], [й], [ә]; сүздә 3 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ү], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [г] – парлы яңгырау тартык, [й] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [гүйә].

Чөнки – сүздә 2 иҗек бар: чөн-ки; хәрефләр: ч, ө, н, к, и; авазлар: [ч], [ө], [ң], [к], [и]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [ч], [к] – парлы саңгырау тартыклар, [ң] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [чөңки].

Гәрчә – сүздә 2 иҗек бар: гәр-чә; хәрефләр: г, ә, р, ч, ә; авазлар: [г], [ә], [р], [ч], [ә]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [г] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык, [ч] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [гәрчә].

7. Рәвешләргә фонетик анализ ясау үрнәге

Шактый – сүздә 2 иҗек бар: шак-тый; хәрефләр: ш, а, к, т, ы, й; авазлар: [ш], [а], [къ], [т], [ы], [й]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [ш], [къ], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [й] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [шакътый].

Татарча – сүздә 3 иҗек бар: та-тар-ча; хәрефләр: т, а, т, а, р, ч, а; авазлар: [т], [а], [т], [а], [р], [ч], [а]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [татарча].

Минемчә – сүздә 3 иҗек бар: ми-нем-чә; хәрефләр: м, и, н, е, м, ч, ә; авазлар: [м], [и], [н], [э], [м], [ч], [ә]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [э], [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [ч] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [минэмчә].

Акчалата – сүздә 4 иҗек бар: ак-ча-ла-та; хәрефләр: а, к, ч, а, л, а, т, а; авазлар: [а], [къ], [ч], [а], [л], [а], [т], [а]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ], [т], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [акъчалата].

Күрәләтә – сүздә 4 иҗек бар: кү-рә-лә-тә; хәрефләр: к, ү, р, ә, л, ә, т, ә; авазлар: [к], [ү], [р], [ә], [л], [ә], [т], [ә]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ү], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [күрәләтә].

Бервакыт – сүздә 3 иҗек бар: бер-ва-кыт; хәрефләр: б, е, р, в, а, к, ы, т; авазлар: [б], [э], [р], [w], [а], [къ], [ы], [т]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э] – нечкә сузык, [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [w] – парсыз яңгырау тартыклар, [къ], [т] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [бэрwакъыт].

Бүген – сүздә 2 иҗек бар: бү-ген; хәрефләр: б, ү, г, е, н; авазлар: [б], [ү], [г], [э], [н]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ү], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б], [г] – парлы яңгырау тартыклар, [н] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [бүгэн].

Хәзер – сүздә 2 иҗек бар: хә-зер; хәрефләр: х, ә, з, е, р; авазлар: [х], [ә], [з], [э], [р]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [х] – парсыз саңгырау тартык, [з] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [хәзэр].

Искиткеч – сүздә 3 иҗек бар: ис-кит-кеч; хәрефләр: и, с, к, и, т, к, е, ч; авазлар: [и], [с], [к], [и], [т], [к], [э], [ч]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [э] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [с], [к], [т], [ч] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [искиткэч].

Җырдай – сүздә 2 иҗек бар: җыр-дай; хәрефләр: җ, ы, р, д, а, й; авазлар: [җ], [ы], [р], [д], [а], [й]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ы], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [җ], [д] – парлы яңгырау тартыклар, [р], [й] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [җырдай].

Көндәй – сүздә 2 иҗек бар: көн-дәй; хәрефләр: к, ө, н, д, ә, й; авазлар: [к], [ө], [н], [д], [ә], [й]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к] – парлы саңгырау тартык, [н], [й] – парсыз яңгырау тартыклар, [д] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [көндәй].

Салкынча – сүздә 3 иҗек бар: сал-кын-ча; хәрефләр: с, а, л, к, ы, н, ч, а; авазлар: [с], [а], [л], [къ], [ы], [н], [ч], [а]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [с], [къ], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [салкъынча].

Төнозын – сүздә 3 иҗек бар: тө-но-зын; хәрефләр: т, ө, н, о, з, ы, н; авазлар: [т], [ө], [н], [о], [з], [о], [н]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык, [о] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [т] – парлы саңгырау тартык, [н] – парсыз яңгырау тартык, [з] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [төнозон].

Йөзтүбән – сүздә 3 иҗек бар: йөз-тү-бән; хәрефләр: й, ө, з, т, ү, б, ә, н; авазлар: [й], [ө], [с], [т], [ү], [б], [ә], [н]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө], [ү], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [с], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [б] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [йөстүбән].

8. Затланышлы фигыльләргә фонетик анализа ясау үрнәге

Боерык фигыль

Бар – сүздә 1 иҗек бар: бар; хәрефләр: б, а, р; авазлар: [б], [а], [р]; сүздә 3 хәреф, 3 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык, [б] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; сүз калын әйтелешле [бар].

Кил – сүздә 1 иҗек бар: кил; хәрефләр: к, и, л; авазлар: [к], [и], [л]; сүздә 3 хәреф, 3 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и] – нечкә сузык, [к] – парлы саңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә;  сүз нечкә әйтелешле [кил].

Барма – сүздә 2 иҗек бар: бар; хәрефләр: б, а, р, м, а; авазлар: [б], [а], [р], [м], [а]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [барма].

Килмә – сүздә 2 иҗек бар: кил-мә; хәрефләр: к, и, л, м, ә; авазлар: [к], [и], [л], [м], [ә]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к] – парлы саңгырау тартык, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [килмә].

Барыгыз – сүздә 3 иҗек бар: ба-ры-гыз; хәрефләр: б, а, р, ы, г, ы, з; авазлар: [б], [а], [р], [ы], [гъ], [ы], [с]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б], [гъ] – парлы яңгырау тартыклар, [р] – парсыз яңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [барыгъыс].

Бармагыз – сүздә 3 иҗек бар: бар-ма-гыз; хәрефләр: б, а, р, м, а, г, ы, з; авазлар: [б], [а], [р], [м], [а], [гъ], [ы], [с]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б], [гъ] – парлы яңгырау тартыклар, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [бармагъыс].

Килегез – сүздә 3 иҗек бар: ки-ле-гез; хәрефләр: к, и, л, е, г, е, з; авазлар: [к], [и], [л], [э], [г], [э], [с]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [килэгэс].

Килмәгез – сүздә 3 иҗек бар: кил-мә-гез; хәрефләр: к, и, л, м, ә, г, е, з; авазлар: [к], [и], [л], [м], [ә], [г], [э], [с]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [килмәгэс].

Килсен – сүздә 2 иҗек бар: кил-сен; хәрефләр: к, и, л, с, е, н; авазлар: [к], [и], [л], [с], [э], [н]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [э] – нечкә сузыклар; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [килсэн].

Килмәсен – сүздә 3 иҗек бар: кил-мә-сен; хәрефләр: к, и, л, м, ә, с, е, н; авазлар: [к], [и], [л], [м], [ә], [с], [э], [н]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [н], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [килмәсэн].

Эшлик – сүздә 2 иҗек бар: эш-лик; хәрефләр: э, ш, л, и, к; авазлар: [э], [ш], [л], [и], [к]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [ш], [к] – парлы саңгырау тартыклар, [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә, басым соңгы иҗеккә төшә [эшлик].

Эшләмик – сүздә 2 иҗек бар: эш-лә-мик; хәрефләр: э, ш, л, ә, м, и, к; авазлар: [э], [ш], [л], [ә], [м], [и], [к]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э], [ә], [и] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [ш], [к] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә, басым икенче  иҗеккә төшә [эшләмик].

Хикәя фигыль

Язасың– сүздә 3 иҗек бар: я-за-сың; хәрефләр: я, з, а, с, ы, ң; авазлар: [й], [а], [з], [а], [с], [ы], [ң]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [й], [ң] – парсыз яңгырау тартыклар, [з] – парлы яңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым икенче иҗеккә төшә [йазасың].

Язмыйсың– сүздә 3 иҗек бар: яз-мый-сың; хәрефләр: я, з, м, ы, й, с, ы, ң; авазлар: [й], [а], [з], [м], [ы], [й], [с], [ы], [ң]; сүздә 8 хәреф, 9 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [й], [м], [ң] – парсыз яңгырау тартыклар, [з] – парлы яңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [йазмыйсың].

Күрәсең– сүздә 3 иҗек бар: кү-рә-сең; хәрефләр: к, ү, р, ә, с, е, ң; авазлар: [к], [ү], [р], [ә], [с], [э], [ң]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ү], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [ң] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым икенче иҗеккә төшә [күрәсэң].

Күрмисең– сүздә 3 иҗек бар: күр-ми-сең; хәрефләр: к, ү, р, м, и, с, е, ң; авазлар: [к], [ү], [р], [м], [и], [с], [э], [ң]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ү], [и], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [м], [ң] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [күрмисэң].

Барасыз – сүздә 3 иҗек бар: ба-ра-сыз; хәрефләр: б, а, р, а, с, ы, з; авазлар: [б], [а], [р], [а], [с], [ы], [с]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [барасыс].

Бармыйсыз – сүздә 3 иҗек бар: бар-мый-сыз; хәрефләр: б, а, р, м, ы, й, с, ы, з; авазлар: [б], [а], [р], [м], [ы], [й], [с], [ы], [с]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [м], [й] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [бармыйсыс].

Киләсезме – сүздә 4 иҗек бар: ки-лә-сез-ме; хәрефләр: к, и, л, ә, с, е, з, м, е; авазлар: [к], [и], [л], [ә], [с], [э], [з], [м], [э]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [з] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым икенче иҗеккә төшә [киләсэзмэ].

Килмисездер – сүздә 4 иҗек бар: кил-ми-сез-дер; хәрефләр: к, и, л, м, и, с, е, з, д, е, р; авазлар: [к], [и], [л], [м], [и], [с], [э], [з], [д], [э], [р]; сүздә 11 хәреф, 11 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [з], [д] – парлы яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [килмисэздэр].

Киләдер – сүздә 3 иҗек бар: ки-лә-дер; хәрефләр: к, и, л, ә, д, е, р; авазлар [к], [и], [л], [ә], [д], [э], [р]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [ә], [э] –нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к] – парлы саңгырау тартык, [л], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [д] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [килсэн].

Карадыгыз – сүздә 4 иҗек бар: ка-ра-ды-гыз; хәрефләр: к, а, р, а, д, ы, г, ы, з; авазлар: [къ] , [а], [р], [а], [д], [ы], [гъ], [ы], [с]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [р] – парсыз яңгырау тартык, [д], [гъ]  – парлы яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [къарадыгъыс].

Карамадыгыз – сүздә 5 иҗек бар: ка-ра-ма-ды-гыз; хәрефләр: к, а, р, а, м, а, д, ы, г, ы, з; авазлар: [къ] , [а], [р], [а], [м], [а], [д], [ы], [гъ], [ы], [с]; сүздә 11 хәреф, 11 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [м] – парсыз яңгырау тартык, [д], [гъ]  – парлы яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [къарамадыгъыс].

Карадыгызмы – сүздә 5 иҗек бар: ка-ра-ды-гыз-мы; хәрефләр: к, а, р, а, д, ы, г, ы, з; м, ы авазлар: [къ] , [а], [р], [а], [д], [ы], [гъ], [ы], [з]; [м], [ы] сүздә 11 хәреф, 11 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [м] – парсыз яңгырау тартык, [д], [гъ], [з] – парлы яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым дүртенче иҗеккә төшә [къарадыгъызмы].

Караганмын – сүздә 4 иҗек бар: ка-ра-ган-мын; хәрефләр: к, а, р, а, г, а, н, м, ы, н; авазлар: [къ], [а], [р], [а], [гъ], [а], [м], [м], [ы], [н]; сүздә 10 хәреф, 10 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [къ] – парлы саңгырау тартык, [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [гъ] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым өченче иҗеккә төшә [къарагъаммын].

Карамаганмын – сүздә 5 иҗек бар: ка-ра-ма-ган-мын; хәрефләр: к, а, р, а, м, а, г, а, н, м, ы, н; авазлар: [къ], [а], [р], [а], [м], [а], [гъ], [а], [м], [м], [ы], [н]; сүздә 12 хәреф, 12 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [къ] – парлы саңгырау тартык, [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [гъ] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [къарамагъаммын].

Килгәнмен – сүздә 3 иҗек бар: кил-гән-мен; хәрефләр: к, и, л, г, ә, н, м, е, н; авазлар: [к], [и], [л], [г], [ә], [м], [м], [э], [н]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к] – парлы саңгырау тартык, [л], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [килгәммэн].

Килмәгәнмен – сүздә 4 иҗек бар: кил-мә-гән-мен; хәрефләр: к, и, л, м, ә, г, ә, н, м, е, н; авазлар: [к], [и], [л], [м], [ә], [г], [ә], [м], [м], [э], [н]; сүздә 11 хәреф, 11 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к] – парлы саңгырау тартык, [л], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [килмәгәммэн].

Кайтканбыз – сүздә 3 иҗек бар: кайт-кан-быз; хәрефләр: к, а, й, т, к, а, н, б, ы, з; авазлар: [къ], [а], [й], [т], [къ], [а], [м], [б], [ы], [с]; сүздә 10 хәреф, 10 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [къ], [т], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [й], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [б] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [къайткъамбыс].

Кайтмаганбыз – сүздә 4 иҗек бар: кайт-ма-ган-быз; хәрефләр: к, а, й, т, м, а, г, а, н, б, ы, з; авазлар: [къ], [а], [й], [т], [м], [а], [гъ], [а], [м], [б], [ы], [с]; сүздә 12 хәреф, 12 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [къ], [т], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [й], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [гъ], [б] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [къайтмагъамбыс].

Киткәнбез – сүздә 3 иҗек бар: кит-кән-без; хәрефләр: к, и, т, к, ә, н, б, е, з; авазлар: [к], [и], [т], [к], [ә], [м], [б], [э], [с]; сүздә 9 хәреф, 9  аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [т], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [м] – парсыз яңгырау тартык, [б] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [киткәмбэс].

Китмәгәнбез – сүздә 4 иҗек бар: кит-мә-гән-без; хәрефләр: к, и, т, м, ә, г, ә, н, б, е, з; авазлар: [к], [и], [т], [м], [ә], [г], [ә], [м], [б], [э], [с]; сүздә 9 хәреф, 9  аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [т], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [м] – парсыз яңгырау тартык, [б] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [китмәгәмбэс].

Баргансыз – сүздә 3 иҗек бар: бар-ган-сыз; хәрефләр: б, а, р, г, а, н, с, ы, з; авазлар: [б], [а], [р], [гъ], [а], [н], [с], [ы], [с]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б], [гъ] – парлы яңгырау тартыклар, [р], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [баргъансыс].

Бармагансыз – сүздә 4 иҗек бар: бар-ма-ган-сыз; хәрефләр: б, а, р, м, а, г, а, н, с, ы, з; авазлар: [б], [а], [р], [м], [а], [гъ], [а], [н], [с], [ы], [с]; сүздә 11 хәреф, 11 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б], [гъ] – парлы яңгырау тартыклар, [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [бармагъансыс].

Яшәгәнсез – сүздә 4 иҗек бар: я-шә-гән-сез; хәрефләр: я, ш, ә, г, ә, н, с, е, з; авазлар: [й], [ә], [ш], [ә], [г], [ә], [н], [с], [э], [с]; сүздә 9 хәреф, 10 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëìи; [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [ш], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым өченче иҗеккә төшә [йәшәгәнсэс].

Яшәмәгәнсез – сүздә 5 иҗек бар: я-шә-мә-гән-сез; хәрефләр: я, ш, ә, м, ә, г, ә, н, с, е, з; авазлар: [й], [ә], [ш], [ә], [м], [ә], [г], [ә], [н], [с], [э], [с]; сүздә 11 хәреф, 12 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëìи; [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [й], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [ш], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [йәшәмәгәнсэс].

Салырмын – сүздә 3 иҗек бар: са-лыр-мын; хәрефләр: с, а, л, ы, р, м, ы, н; авазлар: [с], [а], [л], [ы], [р], [м], [ы], [н]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [с] – парлы саңгырау тартык, [л], [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым икенче иҗеккә төшә [салырмын].

Салмамын – сүздә 3 иҗек бар: сал-ма-мын; хәрефләр: с, а, л, м, а, м, ы, н; авазлар: [с], [а], [л], [м], [а], [м], [ы], [н]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [с] – парлы саңгырау тартык, [л], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [салмамын].

Керермен – сүздә 3 иҗек бар: ке-рер-мен; хәрефләр: к, е, р, е, р м, е, н; авазлар: [к], [э], [р], [э], [р], [м], [э], [н]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э] – нечкә сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к] – парлы саңгырау тартык, [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым икенче иҗеккә төшә [кэрэрмэн].

Кермәмен – сүздә 3 иҗек бар: кер-мә-мен; хәрефләр: к, е, р, м, ә, м, е, н; авазлар: [к], [э], [р], [м], [ә], [м], [э], [н]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к] – парлы саңгырау тартык, [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [кэрмәмэн].

Керәчәкмен – сүздә 4 иҗек бар: ке-рә-чәк-мен; хәрефләр: к, е, р, ә, ч, ә, к, м, е, н; авазлар: [к], [э], [р], [ә], [ч], [ә], [к], [м], [э], [н]; сүздә 10 хәреф, 10 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым өченче иҗеккә төшә [кэрәчәкмэн].

Кермәячәкмен – сүздә 5 иҗек бар: кер-мә-я-чәк-мен; хәрефләр: к, е, р, м, ә, я, ч, ә, к, м, е, н; авазлар: [к], [э], [р], [м], [ә], [й], [ә], [ч], [ә], [к], [м], [э], [н]; сүздә 12 хәреф, 13 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [э], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [м], [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [кэрмәйәчәкмэн].

Язарбыз – сүздә 3 иҗек бар: я-зар-быз; хәрефләр: я, з, а, р, б, ы, з; авазлар: [й], [а], [з], [а], [р], [б], [ы], [с]; сүздә 7 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [й], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [з], [б] – парлы яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык, ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [йазарбыс].

Язмабыз – сүздә 3 иҗек бар: яз-ма-быз; хәрефләр: я, з, м, а, б, ы, з; авазлар: [й], [а], [з], [м], [а], [б] [ы], [с]; сүздә 7 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [й], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [з], [б] – парлы яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [йазмабыс].

Киярбез – сүздә 3 иҗек бар: ки-яр-без; хәрефләр: к, и, я, р, б, е, з; авазлар: [к], [и], [й], [ә], [р], [б], [э], [с]; сүздә 7 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [й], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [б] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [кийәрбэс].

Кимәбез – сүздә 3 иҗек бар: ки-мә-без; хәрефләр: к, и, м, ә, б, е, з; авазлар: [к], [и], [м], [ә], [б], [э], [с]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [м] – парсыз яңгырау тартык, [б] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [кимәбэс].

Шарт фигыль

Барса – сүздә 2 иҗек бар: бар-са; хәрефләр: б, а, р, с, а; авазлар: [б], [а], [р], [с], [а]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [барса].

Бармаса – сүздә 3 иҗек бар: бар-ма-са; хәрефләр: б, а, р, м, а, с, а; авазлар: [б], [а], [р], [м], [а], [с], [а]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; [с] – парлы саңгырау тартык, ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [бармаса].

Килсә – сүздә 2 иҗек бар: кил-сә; хәрефләр: к, и, л, с, ә; авазлар:
[к], [и], [л], [с], [ә]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ә] – нечкә сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [л] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [килсә].

Килмәсә – сүздә 3 иҗек бар: кил-мә-сә; хәрефләр: к, и, л, м, ә, с, ә; авазлар: [к], [и], [л], [м], [ә], [с], [ә]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ә] – нечкә сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [килмәсә].

Эшлик – сүздә 2 иҗек бар, эш-лик; хәрефләр: э, ш, л, и, к; авазлар: [э], [ш], [л], [и], [к]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э], [и] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [ш], [к] – парлы саңгырау тартыклар, [л] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым икенче иҗеккә төшә [эшлик].

Эшләмик – сүздә 3 иҗек бар, эш-лә-мик; хәрефләр: э, ш, л, ә, м, и, к; авазлар: [э], [ш], [л], [ә], [м], [и], [к]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э], [ә], [и] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [ш], [к] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым икенче иҗеккә төшә [эшләмик].

9. Затланышсыз фигыльләргә фонетик анализ ясау үрнәге

Сыйфат фигыль

Килүче (кеше) – сүздә 3 иҗек бар: ки-лү-че; хәрефләр: к, и, л, ү, ч, е; авазлар: [к], [и], [л], [ү], [ч], [э]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ү], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [л] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [килүчэ].

Килмәүче (кеше) – сүздә 3 иҗек бар: кил-мәү-че; хәрефләр: к, и, л, м, ә, ү, ч, е; авазлар: [к], [и], [л], [м], [ә], [w], [ч], [э]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [м], [w] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [килмәwчэ].

Тыңлаучы (бала) – сүздә 3 иҗек бар: тың-лау-чы; хәрефләр: т, ы, ң, л, а, у, ч, ы; авазлар: [т], [ы], [ң], [н], [а], [w], [ч], [ы]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ы], [а] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [т], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [ң], [н], [w] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым соңгы иҗеккә төшә [тыңнаwчы].

Тыңламаучы (бала) – сүздә 4 иҗек бар: тың-ла-мау-чы; хәрефләр: т, ы, ң, л, а, м, а, у, ч, ы; авазлар: [т], [ы], [ң], [н], [а], [м], [а], [w], [ч], [ы]; сүздә 10 хәреф, 10 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ы], [а] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [т], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [ң], [н], [м], [w] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [тыңнамаwчы].

Эшләгән (эш) – сүздә 3 иҗек бар: эш-лә-гән; хәрефләр: э, ш, л, ә, г, ә, н; авазлар: [э], [ш], [л], [ә], [г], [ә], [н]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [ш] – парлы саңгырау тартык, [л], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [эшләгән].

Бармаган (җир) – сүздә 3 иҗек бар: бар-ма-ган; хәрефләр: б, а, р, м, а, г, а, н; авазлар: [б], [а], [р], [м], [а], [гъ], [а], [н]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б], [гъ] – парлы яңгырау тартыклар, [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [бармагъан].

Кайткан (көн) – сүздә 2 иҗек бар: кайт-кан; хәрефләр: к, а, й, т, к, а, н; авазлар: [къ], [а], [й], [т], [къ], [а], [н]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [къ], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [къайткъан].

Көткән (вакыт) – сүздә 2 иҗек бар: көт-кән; хәрефләр: к, ө, т, к, ә, н; авазлар: [к], [ө], [т], [к], [ә], [н]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ө], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [н] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [көткән].

Тумаган (бала) – сүздә 3 иҗек бар: ту-ма-ган; хәрефләр: т, у, м, а, г, а, н; авазлар: [т], [у], [м], [а], [гъ], [а], [н]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [у], [а] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [т] – парлы саңгырау тартык, [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [гъ] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [тумагъан].

Туар (көн) – сүздә 2 иҗек бар: ту-ар; хәрефләр: т, у, а, р; авазлар: [т], [у], [w], [а], [р]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [у], [а] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [т] – парлы саңгырау тартык, [w], [р] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым соңгы иҗеккә төшә [туwар].

Җитәр (сәгать) – сүздә 2 иҗек бар: җи-тәр; хәрефләр: җ, и, т, ә, р; авазлар: [җ], [и], [т], [ә], [р]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [җ] – парлы яңгырау тартык, [т] – парлы саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [җитәр].

Барасы (җир) – сүздә 3 иҗек бар: ба-ра-сы; хәрефләр: б, а, р, а, с, ы; авазлар: [б], [а], [р], [а], [с], [ы]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [барасы].

Күрәсе (кеше) – сүздә 3 иҗек бар: кү-рә-се; хәрефләр: к, ү, р, ә, с, е; авазлар: [к], [ү], [р], [ә], [с], [э]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ү], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к] – парлы саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [күрәсе].

Алачак (акча) – сүздә 3 иҗек бар: а-ла-чак; хәрефләр: а, л, а, ч, а, к; авазлар: [а], [л], [а], [ч], [а], [къ]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [л] – парсыз яңгырау тартык, [ч], [къ] – парлы саңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [алачакъ].

Киләчәк (заман) – сүздә 3 иҗек бар: ки-лә-чәк; хәрефләр: к, и, л, ә, ч, ә, к; авазлар: [к], [и], [л], [ә], [ч], [ә], [к]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [л] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [киләчәк].

Җырланачак (җыр) – сүздә 4 иҗек бар: җыр-ла-на-чак; хәрефләр: җ, ы, р, л, а, н, а, ч, а, к; авазлар: [җ], [ы], [р], [л], [а], [н], [а], [ч], [а], [къ]; сүздә 10 хәреф, 10 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ы], [а] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [җ] – парлы яңгырау тартык, [р], [л], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [къ] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [җырланачакъ].

Сөйләячәк (әкият) – сүздә 4 иҗек бар: сөй-лә-я-чәк; хәрефләр: с, ө, й, л, ә, я, ч, ә, к; авазлар: [с], [ө], [й], [л], [ә], [й], [ә], [ч], [ә], [к]; сүздә 9 хәреф, 10 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [ө], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [с], [ч], [к] – парлы саңгырау тартыклар, [й], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым соңгы иҗеккә төшә [сөйләйәчәк].

Коячак (яңгыр) – сүздә 3 иҗек бар: ко-я-чак; хәрефләр: к, о, я, ч, а, к; авазлар: [къ], [о], [й], [а], [ч], [а], [къ]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [о], [а] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [къ], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [й] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым соңгы иҗеккә төшә [къойачакъ].

Үтәлмәячәк (сүз) – сүздә 5 иҗек бар: ү-тәл-мә-я-чәк; хәрефләр: ү, т, ә, л, м, ә, я, ч, ә, к; авазлар: [ү], [т], [ә], [л], [м], [ә], [й], [ә], [ч], [ә], [к]; сүздә 10 хәреф, 11 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [ү], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [т], [ч], [к] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [м], [й] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [үтәлмәйәчәк]. 

Җыелмаячак (урын) – сүздә 5 иҗек бар: җы-ел-ма-я-чак; хәрефләр: җ, ы, е, л, м, а, я, ч, а, к; авазлар:[җ], [ы], [й], [ы], [л], [м], [а], [й], [а], [ч], [а], [къ]; сүздә 10 хәреф, 12 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [ы], [а] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [җ] – парлы яңгырау тартык, [й], [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [ч], [къ] – парлы саңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [җыйылмайачак].

Хәл фигыль

Барып – сүздә 2 иҗек бар: ба-рып; хәрефләр: б, а, р, ы, п; авазлар: [б], [а], [р], [ы], [п]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык, [п] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [барып].

Бармыйча – сүздә 3 иҗек бар: бар-мый-ча; хәрефләр: б, а, р, м, ы, й, ч, а; авазлар: [б], [а], [р], [м], [ы], [й], [ч], [а]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [м], [й] – парсыз яңгырау тартыклар, [ч] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [бармыйча].

Килеп – сүздә 2 иҗек бар: ки-леп; хәрефләр: к, и, л, е, п; авазлар: [к], [и], [л], [э], [п]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [п] – парлы саңгырау тартыклар, [л] — парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [килэп].

Килмичә – сүздә 3 иҗек бар: кил-ми-чә; хәрефләр: к, и, л, м, и, ч, ә; авазлар: [к], [и], [л], [м], [и], [ч], [ә]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [килмичә].

Барганчы – сүздә 3 иҗек бар: бар-ган-чы; хәрефләр: б, а, р, г, а, н, ч, ы; авазлар: [б], [а], [р], [гъ], [а], [н], [ч], [ы]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б], [гъ] – парлы яңгырау тартыклар, [р], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [ч] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [баргъанчы].

Бармаганчы – сүздә 4 иҗек бар: бар-ма-ган-чы; хәрефләр: б, а, р, м, а, г, а, н, ч, ы; авазлар: [б], [а], [р], [м], [а], [гъ], [а], [н], [ч], [ы]; сүздә 10 хәреф, 10 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б], [гъ] – парлы яңгырау тартыклар, [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [ч] – парлы саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [бармагъанчы].

Килгәнче – сүздә 3 иҗек бар: кил-гән-че; хәрефләр: к, и, л, г, ә, н, ч, е; авазлар: [к], [и], [л], [г], [ә], [н], [ч], [э]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [килгәнчэ].

Килмәгәнче – сүздә 4 иҗек бар: кил-мә-гән-че; хәрефләр: к, и, л, м, ә, г, ә, н, ч, е; авазлар: [к], [и], [л], [м], [ә], [г], [ә], [н], [ч], [э]; сүздә 10 хәреф, 10 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [н], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [килмәгәнчэ].

Карагач – сүздә 3 иҗек бар: ка-ра-гач; хәрефләр: к, а, р, а, г, а, ч; авазлар: [къ], [а], [р], [а], [гъ], [а], [ч]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [къ], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [р] – парсыз яңгырау тартык, [гъ] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [къарагъач].

Карамагач – сүздә 4 иҗек бар: ка-ра-ма-гач; хәрефләр: к, а, р, а, м, а, г, а, ч; авазлар: [къ], [а], [р], [а], [м], [а], [гъ], [а], [ч]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [къ], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [гъ] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым икенче иҗеккә төшә [къарамагъач].

Киткәч – сүздә 2 иҗек бар: кит-кәч; хәрефләр: к, и, т, к, ә, ч; авазлар: [к], [и], [т], [к], [ә], [ч]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [т], [ч] – парлы саңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [киткәч].

Китмәгәч – сүздә 3 иҗек бар: кит-мә-гәч; хәрефләр: к, и, т, м, ә, г, ә, ч; авазлар: [к], [и], [т], [м], [ә], [г], [ә], [ч]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [т], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [м] – парсыз яңгырау тартык, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [китмәгәч].

Барышлый – сүздә 3 иҗек бар: ба-рыш-лый; хәрефләр: б, а, р, ы, ш, л, ы, й; авазлар: [б], [а], [р], [ы], [ш], [л], [ы], [й]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [л], [й] – парсыз яңгырау тартыклар, [ш] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [барышлый].

Көлә-көлә – сүздә 4 иҗек бар: кө-лә-кө-лә; хәрефләр: к, ө, л, ә, к, ө, л, ә; авазлар: [к], [ө], [л], [ә], [к], [ө], [л], [ә]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к] – парды саңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [көләкөлә].

Инфинитив

Барырга – сүздә 3 иҗек бар: ба-рыр-га; хәрефләр: б, а, р, ы, р, г, а; авазлар: [б], [а], [р], [ы], [р], [гъ], [а]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б], [гъ] – парлы яңгырау тартыклар, [р] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [барыргъа].

Бармаска – сүздә 3 иҗек бар: бар-мас-ка; хәрефләр: б, а, р, м, а, с, к, а; авазлар: [б], [а], [р], [м], [а], [с], [къ], [а]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар, [с], [къ] – парлы саңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [бармаскъа].

Керергә – сүздә 3 иҗек бар: ке-рер-гә; хәрефләр: к, е, р, е, р, г, ә; авазлар: [к], [э], [р], [э], [р], [г], [ә]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к] – парлы саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [кэрэргә].

Кермәскә – сүздә 3 иҗек бар: кер-мәс-кә; хәрефләр: к, е, р, м, ә, с, к, ә; авазлар: [к], [э], [р], [м], [ә], [с], [к], [ә]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [кэрмәскә].

Эшләргә – сүздә 3 иҗек бар: эш-ләр-гә; хәрефләр: э, ш, л, ә, р, г, ә; авазлар: [э], [ш], [л], [ә], [р], [г], [ә]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [ш] – парлы саңгырау тартык, [л], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [эшләргә].

Эшләмәскә – сүздә 4 иҗек бар: эш-лә-мәс-кә; хәрефләр: э, ш, л, ә, м, ә, с, к, ә; авазлар: [э], [ш], [л], [ә], [м], [ә], [с], [к], [ә]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [ш], [с], [к] – парлы саңгырау тартыклар, [л], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым икенче иҗеккә төшә [эшләмәскә].

Кияргә – сүздә 3 иҗек бар: ки-яр-гә; хәрефләр: к, и, я, р, г, ә; авазлар: [к], [и], [й], [ә], [р], [г], [ә]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëми; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к] – парлы саңгырау тартык, [й], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым соңгы иҗеккә төшә [кийәргә].

Кимәскә – сүздә 3 иҗек бар: ки-мәс-кә; хәрефләр: к, и, м, ә, с, к, ә; авазлар: [к], [и], [м], [ә], [с], [к], [ә]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [м] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [кимәскә].

Исем фигыль

Керү – сүздә 2 иҗек бар: ке-рү; хәрефләр: к, е, р, ү; авазлар: [к], [э], [р], [ү]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э], [ү] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к] – парлы саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [кэрү].

Кермәү – сүздә 2 иҗек бар: кер-мәү; хәрефләр: к, е, р, м, ә, ү; авазлар: [к], [э], [р], [м], [ә], [w]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [э], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к] – парлы саңгырау тартык, [р], [м], [w] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [кэрмэw].

Бару – сүздә 2 иҗек бар: ба-ру; хәрефләр: б, а, р, у; авазлар: [б], [а], [р], [у]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [у] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә, басым соңгы иҗеккә төшә [бару].

Бармау – сүздә 2 иҗек бар: бар-мау; хәрефләр: б, а, р, м, а, у; авазлар: [б], [а], [р], [м], [а], [w]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [р], [м], [w] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми, басым беренче иҗеккә төшә [бармаw].

Тою – сүздә 2 иҗек бар: то-ю; хәрефләр: т, о, ю; авазлар: [т], [о], [й], [у]; сүздә 3 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [о], [у] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т] – парлы саңгырау тартык, [й] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [тойу].

Тоймау – сүздә 2 иҗек бар: той-мау; хәрефләр: т, о, й, м, а, у; авазлар: [т], [о], [й], [м], [а] [w]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [о], [а] – калын сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т] – парлы саңгырау тартык, [й], [м], [w] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [тоймаw].

Сөю – сүздә 2 иҗек бар: сө-ю; хәрефләр: с, ө, ю; авазлар: [с], [ө], [й], [ү]; сүздә 3 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ө], [ү] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [с] – парлы саңгырау тартык, [й] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [сөйү].

Сөймәү – сүздә 2 иҗек бар: сөй-мәү; хәрефләр: с, ө, й, м, ә, ү; авазлар: [с], [ө], [й], [м], [ә], [w]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [с] – парлы саңгырау тартык, [й], [м], [w] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [сөймәw].

10. Ымлыкларга фонетик анализ ясау үрнәге

Абау – сүздә 2 иҗек бар: а-бау; хәрефләр: а, б, а, у; авазлар: [а], [б], [а], [w]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [w] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [абаw].

Менәтрәк  – сүздә 3 иҗек бар: ме-нә-трәк; хәрефләр: м, е, н, ә, т, р, ә, к; авазлар: [м], [э], [н], [ә], [т], [э], [р], [ә], [к]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [э], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [м], [н], [р] – парсыз яңгырау тартыклар, [т], [к] – парлы саңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [мэнәтэрәк].

Әттәгенәсе – сүздә 3 иҗек бар: әт-тә-ге-нә-се; хәрефләр: ә, т, т, ә, г, е, н, ә, с, е; авазлар: [ә], [т], [т], [ә], [г], [э], [н], [ә], [с], [э]; сүздә 10 хәреф, 10 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [т], [с] – парлы саңгырау тартыклар, [г] – парлы яңгырау тартык, [н] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [әттәгэнәсэ].

Валлаһи – сүздә 3 иҗек бар: вал-ла-һи; хәрефләр: в, а, л, л, а, һ, и; авазлар: [w], [а], [л], [л], [а], [һ], [и]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а] – калын сузык, [и] – нечкә сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíмый; [w], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [һ] – парсыз саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [wаллаһи].

Билләһи – сүздә 3 иҗек бар: бил-лә-һи; хәрефләр: б, и, л, л, ә, һ, и; авазлар: [б], [и], [л], [л], [ә], [һ], [и]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [б] – парлы яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык, [һ] – парсыз саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [билләһи].

Нихәл – сүздә 2 иҗек бар: ни-хәл; хәрефләр: н, и, х, ә, л; авазлар: [н], [и], [х], [ә], [л]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [н], [л] – парсыз яңгырау тартыклар, [х] – парсыз саңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëә; басым беренче иҗеккә төшә [нихәл].

Исәнме – сүздә 3 иҗек бар: и-сән-ме; хәрефләр: и, с, ә, н, м, е; авазлар: [и], [с], [ә], [м], [м], [э]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [с] – парлы саңгырау тартык, [м] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [исәммэ].

Исәнмесез – сүздә 4 иҗек бар: и-сән-ме-сез; хәрефләр: и, с, ә, н, м, е, с, е, з; авазлар: [и], [с], [ә], [м], [м], [э], [с], [э], [с]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [и], [ә], [э] – нечкә сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [с] – парлы саңгырау тартык, [м] – парсыз яңгырау тартык; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым икенче иҗеккә төшә [исәммэсэс].

Саумы – сүздә 2 иҗек бар: сау-мы; хәрефләр: с, а, у, м, ы; авазлар: [с], [а], [w], [м], [ы]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíа; [с] – парлы саңгырау тартык, [w], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [саwмы].

Саумысез – сүздә 3 иҗек бар: сау-мы-сез; хәрефләр: с, а, у, м, ы, с, е, з; авазлар: [с], [а], [w], [м], [ы], [с], [э], [с]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; õðåô ñàíû áåëí àâàç ñàíû òóðû êèëә; [а], [ы] – калын сузыклар, [э] – нечкә сузык; ñœçíåž éòåëåøåíä ñóçûêëàð ãàðìîíèÿñå ñàêëàíмый; [с] – парлы саңгырау тартык, [w], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; ñœçíåž ÿçûëûøû éòåëåøåí òóðû êèëми; басым беренче иҗеккә төшә [саwмысэс].

11. Бәйлекләргә һәм бәйлек сүзләргә фонетик анализ ясау үрнәге

Өчен –  сүздә 2 иҗек бар: ө-чен; хәрефләр: ө, ч, е, н; авазлар: [ө], [ч], [ө], [н]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык; сүзнең әйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [ч] – парлы саңгырау тартык,  [н] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [өчөн].

Саен – сүздә 2 иҗек бар: са-ен; хәрефләр: с, а, е, н; авазлар: [с], [а], [й], [ы], [н]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а], [ы] – калын сузыклар; сүзнең әйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [с] – парлы саңгырау тартык, [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [сайын].

Карамастан – сүздә 4 иҗек бар: ка-ра-мас-тан; хәрефләр: к, а, р, а, м, а, с, т, а, н; авазлар: [къ], [а], [р], [а], [м], [а], [с], [т], [а], [н]; сүздә
10 хәреф, 10 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а] – калын сузык; сүзнең әйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ], [т] – парлы саңгырау тартыклар, [р], [м], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [къарамастан].

Көенчә – сүздә 3 иҗек бар: кө-ен-чә; хәрефләр: к, ө, е, н, ч, ә; авазлар: [к], [ө], [й], [ө], [н], [ч], [ә]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ө], [ә] – нечкә сузыклар; сүзнең әйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к], [ч] – парлы саңгырау тартыклар, [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым икенче иҗеккә төшә [көйөнчә].

Кадәр – сүздә 2 иҗек бар: ка-дәр; хәрефләр: к, а, д, ә, р; авазлар:
[къ], [ә], [д], [ә], [р]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык; сүзнең әйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [къ] – парлы саңгырау тартык, [д] – парлы яңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [къәдәр].

12. Модаль сүз төркемнәренә фонетик анализ ясау үрнәкләре

Кисәкчә

Түгел – сүздә 2 иҗек бар: тү-гел; хәрефләр: т, ү, г, е, л; авазлар: [т], [ү], [г], [э], [л]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ү], [э] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т] – парлы саңгырау тартык, [г] – парлы яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык; сузнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [түгэл].

Хәбәрлек сүз

Ярый – сүздә 2 иҗек бар: я-рый; хәрефләр: я, р, ы, й; авазлар: [й], [а], [р], [ы], [й]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а], [ы] – калын сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [р], [й] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [йарый].

Ярамый – сүздә 3 иҗек бар: я-ра-мый; хәрефләр: я, р, а, м, ы, й; авазлар: [й], [а], [р], [а], [м], [ы], [й]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а], [ы] – калын сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [р], [м], [й] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [йарамый].

Кирәк – сүздә 2 иҗек бар: ки-рәк; хәрефләр: к, и, р, ә, к; авазлар: [к], [и], [р], [ә], [к]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [ә] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к] – парлы саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [кирәк].

Кирәкми – сүздә 3 иҗек бар: ки-рәк-ми; хәрефләр: к, и, р, ә, к, м, и; авазлар: [к], [и], [р], [ә], [к], [м], [и]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [ә] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [к] – парлы саңгырау тартык, [р], [м] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [кирәкми].

Модаль сүз

Ихтимал – сүздә 3 иҗек бар: их-ти-мал; хәрефләр: и, х, т, и, м, а, л; авазлар: [и], [х], [т], [и], [м], [а], [л]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и] – нечкә сузык, [а] – калын сузык, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [х] – парсыз саңгырау тартык, [т] – парлы саңгырау тартык, [м], [л] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым соңгы иҗеккә төшә [ихтимал].

Мөгаен – сүздә 3 иҗек бар: мө-га-ен; хәрефләр: м, ө, г, а, е, н; авазлар: [м], [ө], [гъ], [ә], [й], [э], [н]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ө], [ә], [э] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [м], [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [гъ] – парлы яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [мөгъәйэн].

Ахры – сүздә 3 иҗек бар: ах-ры; хәрефләр: а, х, р, ы; авазлар: [а], [х], [р], [ы]; сүздә 4 хәреф, 4 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [а], [ы] – калын сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [х] – парсыз саңгырау тартык, [р] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [ахры].

Бәлкем – сүздә 2 иҗек бар: бәл-кем; хәрефләр: б, ә, л, к, е, м; авазлар: [б], [ә], [л], [к], [э], [м]; сүздә 6 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә], [э] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [б] – парлы яңгырау тартык, [л] – парсыз яңгырау тартык, [к] – парлы саңгырау тартык, [м] – парсыз яңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [бәлкэм].

Янәсе – сүздә 3 иҗек бар: я-нә-се; хәрефләр: я, н, ә, с, е; авазлар: [й], [ә], [н], [ә], [с], [э]; сүздә 5 хәреф, 6 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ә], [э] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар, [с] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [йәнәсэ].

Шаять – сүздә 2 иҗек бар: ша-ять; хәрефләр: ш, а, я, т, ь; авазлар: [ш], [а], [й], [ә], [т]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [а] – калын сузык, [ә] – нечкә сузык; сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе сакланмый; [й] – парсыз яңгырау тартык, [ш], [т] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [шайәт].

Хәер – сүздә 2 иҗек бар: хә-ер; хәрефләр: х, ә, э, р; авазлар: [х], [ә], [й], [э], [р]; сүздә 4 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ә], [э] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [х] – парсыз саңгырау тартык, [й], [р] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым беренче иҗеккә төшә [хәйэр].

Әлбәттә – сүздә 3 иҗек бар: әл-бәт-тә; хәрефләр: ә, л, б, ә, т, т, ә; авазлар: [ә], [л], [б], [ә], [т], [т], [ә]; сүздә 7 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ә] – нечкә сузык, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [л] – парсыз яңгырау тартык, [б] – парлы яңгырау тартык, [т] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килә; басым икенче иҗеккә төшә [әлбәттә].

Шөбһәсез – сүздә 3 иҗек бар: шөб-һә-сез; хәрефләр: ш, ө, б, һ, ә, с, е, з; авазлар: [ш], [ө], [п], [һ], [ә], [с], [э], [с]; сүздә 8 хәреф, 8 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө], [ә], [э] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [ш], [п] – парлы саңгырау тартыклар, [һ] – парсыз саңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [шөпһәсэс].

Һичшиксез – сүздә 3 иҗек бар: һич-шик-сез; хәрефләр: һ, и, ч, ш, и, к, с, е, з; авазлар: [һ], [и], [ш], [ш], [и], [к], [с], [э], [с]; сүздә 9 хәреф, 9 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [и], [э] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [һ] – парсыз саңгырау тартык, [ш], [к], [с] – парлы саңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [һишшиксэс].

Тәгаен – сүздә 3 иҗек бар: тә-га-ен; хәрефләр: т, ә, г, а, е, н; авазлар: [т], [ә], [гъ], [ә], [й], [э], [н]; сүздә 6 хәреф, 7 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килми; [ә], [э] – нечкә сузыклар, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [т] – парлы саңгырау тартык, [гъ] - парлы яңгырау тартык, [й], [н] – парсыз яңгырау тартыклар; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым беренче иҗеккә төшә [тәгъәйэн].

Дөрес – сүздә 2 иҗек бар: дө-рес; хәрефләр: д, ө, р, е, с; авазлар: [д], [ө], [р], [ө], [с]; сүздә 5 хәреф, 5 аваз; хәреф саны белән аваз саны туры килә; [ө] – нечкә сузык, сүзнеңәйтелешендә сузыклар гармониясе саклана; [д] – парлы яңгырау тартык, [р] - парсыз яңгырау тартык, [с] – парлы саңгырау тартык; сүзнеңязылышы әйтелешенә туры килми; басым соңгы иҗеккә төшә [дөрөс].

          Әдәби  әсәр  анализлау  планы

1.  Әсәрнең  язылу  вакыты,  тарихы.

2.  Төп  әдәби  образлар  системасы.  Аларны  сыйфатлау.

3.  Сюжет  бирелеше.  Конфликт.

4.  Әсәрнең  тема,  проблема,  идея  үзенчәлекләре,  пафосы.

5.  Сурәтләнгән  дөнья (пейзаж, портрет,  катнашучыларның  сөйләү  һәм  сөйләшүен,  әйләнә- тирә  дөньяны  тасвирлау).

6.  Әсәрнең  композициясе.  Композицион  катламнар.

7.  Әсәрнең  теле(автор  сөйләме,  хикәяләү,  сурәтләү, персонажлар  сөйләме,  тел-сурәтләү  үзенчәлекләре).

8.  Жанры.

9.  Әсәрнең  язучы  иҗатындагы  урыны.

10.  Татар  әдәбиятына  алып  килгән  яңалыгы.

    Лирик  шигырь  анализлау  планы

1. Язылу  вакыты.  Реаль-биографик  һәм  фактологик  аңлатмалар.

2.  Жанры.

3.  Лирик  геройга  бәя.  Аның  сурәтләгәннәргә  мөнәсәбәте,  кичереше,  фикере.

4.  Тема,  төп  эчтәлек.

5.  Хисләр  бирелеше,  аларның  гәүдәләнеше  яки  үсеше.

6.  Төп  образлар,  аларның  әһәмияте,  яңалыгы.

7.  Сөйләм  үзенчәлекләре,  сурәтләү  чаралары.

8.  Әсәрнең  төзелеше,  яңгырашы.

9.  Шигырь  төзелеше  ягыннан  бәя.  Ритм  һәм  рифма.

Әдәби  образны  тикшерү-бәяләү  планы                       1. Геройның  әсәрдәге  образлар  системасындагы  урыны.

2.  Җәмгыять  вәкиле  буларак  герой:

   — иҗтимагый  урыны;

   — тышкы   кыяфәте;

• тормышка  карашы,  кызыксыну  даирәсе,  гадәтләре;
• эшчәнлек   сферасы;  омтылышлары;
• башкаларга  йогынтысы.

3.  Геройның  эчке  дөньясы:

   — башкаларга  мөнәсәбәте;

• эчке  кичерешләре,  уй-фикерләре  юнәлеше.

4.  Авторның  геройга  мөнәсәбәте.

5.  Әсәрдәге  геройның  аерым  сыйфатлары  ничек  тасвирлана:

    — портрет  ярдәмендә;

 — автор  сыйфатламасы  аша;

   — башка  геройлар  бәясе  аркылы;

•  лирик  чигенешләр,  пролог,  биографик  моментларга  тукталу  эчендә;
•  эш-гамәлләр  мисалында;
•  сөйләмдә;
•   башка  катнашучылар  янәшәлегендә;
•  әйләнә-тирәне  тергезү  белән.

6.  Герой  авторга  нинди  проблемаларны  күтәрергә мөмкинлек  бирә.

Сюжет —  вакыйга-хәлләр  яки  кеше  холкы-характерының  үсү-үзгәрү  тарихы.  Ул  уйлап  табыла;  тормыштан  алына (тарихи,  яки  реаль,  я  булмаса  автобиографик  нигезле);  башка  чыганактан  күчерелә  ала.

Сюжет  элементлары:

Пролог — әсәрдә  сөйләнәчәк  тарихтан  бик  күпкә  элек  булган  вакыйгаларны  ниндидер  максат  белән  әсәр  башында  сөйләп  кую;

Экспозиция — конфликтны  барлыкка  китерүче  сәбәпләр,  аларның  алшартлары  белән  таныштыру;

Төенләнеш — конфликтның  башлану  ноктасы;

Вакыйгалар  үстерелеше — конфликтның  зураюы,  тирәнәюе,  аны  чишәргә  омтылыш  ясалу;

Перипетияләр — геройлар  язмышындагы,  вакыйгалардагы  көтелмәгән  борылышлар;

Кульминация — әсәрдәге   вакыйгаларның,  көрәшнең  иң  югары  ноктасы;

Чишелеш — конфликтка  нокта  куелу,  проблемаларның  хәл  ителүе,  ул  я  конфликтның  юкка  чыгуын,  я  чишелә  алмаслыгын  күрсәтә;

Эпилог — соңгы  нәтиҗә,  геройларның  алдагы  язмышларын  хәбәр  итү  яки  автор  мөнәсәбәтен  ачыклау.

Тема — чикләп  алынып,  әсәрнең  нигезенә  салынган  вакыйгалар  һәм  күренешләр  берлеге,  бөтенлеге.

 Темалар  берничә  төргә бүленә:

Мәңгелек — төрле  заман  һәм  халыклар  өчен  уртак,  кызыклы,  әһәмиятле  булган  темалар.

Мәхәббәт  һәм  нәфрәт;  сугыш  һәм  тынычлык;  яшәү  һәм үлем;  матурлык  һәм  ямсезлек;  аталар  һәм  балалар һ.б.

Милли — аерым  бер  этник  төркемгә  хас,  башкалар  өчен  бик  үк  закончалыклы  булмаган  тема. ( Г.Исхакый  “Ул  әле  өйләнмәгән  иде”  һ.б.)

Тарихи — билгеле  бер  вакыт,  шул  чордагы  әһәмиятле  тарихи  вакыйгалар  китереп  чыгарган  тема. (А.Гыйләҗевнең  “Язгы  кәрваннар “ һ.б.)

Персональ — биографик  һәм  автобиографик  әсәрләрдә  үз-үзеңне  танып  белүгә  мөнәсәбәтле  сайланган  тема. (И.Газинең  “Малайлыкта  кунакта”һ.б.)

Каршылык (конфликт) — вакыйга-күренешләр,  гомумән,  хәрәкәт   нигезенә  салынган  характерлар  һәм  хәлләр,  карашлар  һәм  тормыш  принципларының  бәрелешүе.  Конфликт  кешеләр,  кеше  һәм  тирәлек,  кеше  һәм  яшәү  рәвеше  арасында  булырга  мөмкин.

Проблема — әсәр  материалында  куелган  үткен  каршылыклар,  мәсьәләләр.  Билгеле  бер  тема  сайлаганнан  соң,  язучы  шул  җирлектә  үзен  борчыган, уйландырган,  яки  моңа  кадәр  игътибар  ителмәгән  мәсьәләләр  күтәрә,  үзе  куйган  сорауларга  җавап  бирә  яки  табуны  укучыга калдыра.  Проблеманы  табу  өчен  әсәрдәге  каршылыкларны  билгеләп  чыгарга  кирәк.  Алар:  шәхес —җәмгыять;  кеше — тарих;  кеше — кеше, кеше — тирәлек;  кеше — вакыт;  кешенең  үз  эчендәге  каршылыклары  кебек  бирелергә  мөмкин.

                            Кеше — тирәлек:

Хәйретдин  агай — идарә:              эшне  беренче  урынга  

(чаң  сугу  вакыйгасы)                     куеп,  кешеләрдәге  әхла-

кый  үзгәрешләргә      игътибар  итмәү;

Хәйретдин  агай — туганнары:      туганлыкны  оныту,

(Мирфтыйх, Сәләхетдиннәр)          дошманлашу;

                           Кеше — кеше:

Зәйтүн — Әнәс:                               мактанчыклык;

(рогатка  вакыйгасы)

Сәләхетдин —Мирфатыйх:           байлык  җыю;

Хәйретдин —Зәйтүн:                     узганнарга  хөрмәт  югалу;

Вәзилә — Зөфәр:                           намуслылык;

Гөлбикә — Гөлмәрьям:                 көнчелек;

Хәйдәр — Мидхәт:                        көнчелек  һ.б.

     Әдәбият укытучыларына ярдәмгә.

Әдәбият укытучысы гаять көчле тәрбия коралы-матур әдәбият белән  эш итә.Әмма мәктәп балаларын әдәбият буенча белемнәр белән коралландыруда ,кызганычка каршы,кайбер очракларда һаман да әле репродуктив методлар белән укыту очрый.Бу –укучыларның белемнәрне йомшак үзләштерүенә китерә.Әдәбият укытучыларына адресланган бу ярдәмлек  шуларны истә тотып язылды.

   Әдәбият дәресләрен нәтиҗәле оештыруда зур әһәмияткә ия булган төп ике проблема-укытучының педагогик осталыгына,аның укыту ысулларына комплексыннан(формалар, методлар,алымнар һ.б.) уңышлы файдалануына; әдәбият тарихыннан һәм теориясенән белемнәр белән коралландырганда укучыларның иҗади сәләтен үстерү һәм аларны үз өсләрендә системалы эзләү юллары белән таныштыруга игътибар ителде.

Әдәби әсәрне өйрәнү максатыннан чыгып, әдәбият дәресләренең типлары:

1) кереш дәрес;

2) белемнәрне гамәлдә куллану дәресе;

3) әдәби әсәрне өйрәнү нигезе буларак уку дәресе;

4) әсәрне анализлау дәресе;

5) теория hәм тәнкыйтьне өйрәнү дәресе;

6) сөйләм үстерү

Әдәбият укытуның бурычлары:

1) белем hәм күнекмәләр булдыру;

2) әдәбиятка мәхәббәт уяту;

3) тормышка әзерләү;

4) әхлак тәрбиясе бирү;

5) эстетик зәвык тәрбияләү;

6) сөйләмә hәм язма телне үстерү;

7) милли рух hәм горурлык тәрбияләү;

8) әдәби мирас белән тулысынча таныштыру.

Әдәбият укытуда төп принциплар:

1) фәннилек;

2) тарихилык;

3) системалылык;

4) яшь үзенчәлекләрен исәпкә алу;

5) укыту-тәрбия берлеге;

6) әдәбиятны сүз сәнгате буларак өйрәнү;

7) әдәби әсәрне укучының субъектив кабул итүе;

8) эчтәлек hәм форма берлеге;

9) гуманлылык принцибы (үзәктә Кеше шәхесе).

Әдәбият дәресләрендә укучыларның телдән сөйләмен үстерy буенча төп эш төрләре:

1) сүз белән эшләү;

2) фразеологик эш;

3) рецензия язу;

4) бәйләнешле сөйләм өстендэ эш;

5) реферат әзерләтү.

 Сочинениеләрнең төп типлары:

1) изложение элементлары белән сочинение;

2) әдәби әсәргә анализ;

3) әдәби геройга характеристика;

4) автор образына анализ;

5) язучының стиль үзенчәлегенә анализ;

6) публицистик анализ;

7) әсәр буенча сорауларга җавап әзерләү.

                     ТАТАР ӘДӘБИЯТЫ ДӘРЕСЛӘРЕНДӘ АЛЫМНАР

1. Мәгълүмат бирү алымнары:

• укытучы сүзе
• әсәргә иллюстрацияләр карау
• исем кушу
• укытучы укуы
• аңлашылмаган сүзләрне аңлату
• аңлатмалар бирү
• чагыштыру
• китап тәкъдимитү
• китап күргәзмәсе
• портрет белән эшләү

1. Анализ алымнары:

• әсәрне өлешләргә бүлү
• план төзү
• язучы стилен, телен күзәтү
• чагыштыру
• эчтәлек сөйләү
• әңгәмә
• эзләнү
• проблемалар чишү
• вакыйгаларның урынын алыштыру

1. Иҗади эш алымнары:

• иҗади биремнәр башкару
• сөйләү
• әсәрне сәхнәләштерү
• иллюстрацияләргә исем кушу
• текстның ахырын уйлау
• хикәя, әкият, шигырь иҗат итү
• рәсем ясау
• изложение-сочинение язу
• сценарий язу

                          ТАТАР ӘДӘБИЯТЫ УКЫТУ ЧАРАЛАРЫ

Төп чаралар:

• Программа һәм дәреслекләр
• Фәнни-методик әсбаплар
• Әдәби материаллар

Ярдәмче чаралар:

• Таратма материаллар:

1. Карточкалар
2. Рәсемнәр
3. Иллюстрацияләр

• Күргәзмә әсбаплар:

1. Язучы портреты
2. Картина
3. Репродукцияләр
4. Таблица-схемалар
5. Фотоматериаллар
6. Альбомнар
7. Китаплар

• Күрсәтмә материаллар:

1. Диафильмнар
2. Киноматериаллар

• Тыңлама материаллар:

1. Магнитофон язмалары
2. CD-язмалар

 Чәчмә әсәрнең сюжет элементларын өйрәнү алгоритмы:

1) конфликт;

2) башлам;

3) төенләнеш;

4) вакыйгалар үстереше;

5) иң югары нокта;

6) чишелеш;

7) язучы бәясе.

                         ӘДӘБИ ӘСӘРНЕ ӨЙРӘНҮ

I.         Кереш дәресләр

II.         Әсәрне уку

III.         Әсәрне анализлау

• “Автор артыннан бару” юлы
•  Образлар бирелеше аша анализлау
•  Проблемалы анализ

   IV.    Йомгаклау

Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгы

Казан дәүләт университеты

Олимпиадага әзерләнү өчен ярдәмлек: татар әдәбияты

Казан - 2004

Төзүче: филология фәннәре кандидаты, КДУ өлкән укытучысы Н.М.Гафиятуллина

Фәнни мөхәррире: филология фәннәре докторы, КДУ профессоры Д.Ф.Заһидуллина

Автордан

Ярдәмлек татар мәктәпләре, гимназияләренең 9-11 сыйныф укучыларына, укытучыларга тәкъдим ителә.  Кулланманың төп максаты – укучыларның белемнәрен системага салырга ярдәм итү, район һәм республика олимпиадаларына мөстәкыйль әзерләнергә  юнәлеш бирү.

Татар милли мәктәп, гимназия, лицей укучылары катнашында үткәрелеп килүче татар теле һәм әдәбиятыннан республика олимпиадасының саллы тарихы бар. Казан дәүләт университетының татар филологиясе һәм тарихы факультеты укытучы-галимнәре катнашында уздырылган һәр елгы бәйге анда үз эзен калдыра. Шул сәхифәне яктырту йөзеннән, җыентыкның беренче өлешендә соңгы биш елда тәкъдим ителгән сораулыклар бирелде.

Быелгы эшләргә нәтиҗәләр ясау, бәяләү максатыннан урнаштырылган  мәкаләдә киләчәктә олимпиадага әзерләнү барышында игътибар ителәсе мәсьәләләр ассызыкланды, юнәлеш бирү омтылышы ясалды.

Укучыларның кызыксынуын күздә тотып, җыентык алдынгы урыннарны алган  укучыларның иҗади фикерләвен ачык дәлилләп торган 11 сыйныф укучыларының эшләреннән үрнәкләр белән баетылды. Ярдәмлектә алар үзгәрешләрсез урын алды.

Әдәбият белеме, фән өлкәсендә барган яңарыш, әдәбият укытудагы үзгәрешләр әдәби әсәргә анализны төр һәм жанр, образлар системасы бирелеше ноктасыннан төгәлләштерүне, тирәнәйтүне таләп итә. Ләкин, мәктәптә әдәбият укытуның ахыргы максаты булып торса да, укучыларның әсәрне мөстәкыйль аңлау-анализлау күнекмәсе юк, аларның иң авырсынган сораулары да, нигездә, шуңа кайтып кала. Бу җәһәттән кулланма быелгы бәйгедә бирелгән хикәяләргә анализ үрнәкләре белән дә тулыландырылды. Укучыларга әдәби әсәр анализлаганда файдалану өчен терәк схема үрнәкләре белән киңәйтелде.

Шул рәвешле бу юлда беренче тәҗрибә буларак тәкъдим ителгән җыентыкта тупланган олимпиада сораулары аша укучыларда гомуми күзаллау, система, киләсе бәйгеләргә әзерлек юнәлешен, соңгы биш елда тәкъдим ителгән олимпиада сораулыклары арасында бәйләнеш булдыру күздә тотылды.

2000 нче елгы республика олимпиадасы сораулары

9 сыйныф.

1. “Лирик герой” төшенчәсен Г.Кандалый шигырьләре мисалында аңлатыгыз.
2. С.Сараиның “Гөлестан бит-төрки” әсәрендә автор идеалы чагылыш тапкан фикер-карашлар турында языгыз.
3. Казан ханлыгы чоры әдәбиятына хас үзенчәлекләр турында языгыз.
4. Хикәягә анализ ясагыз.

Акбай белән Карабай

        Язгы төннәрнең берсендә, аһ-уһ килеп урынымда әйләнгәләгәндә, караңгы почмактан әни тавышы ишетелде:

• Нишләп көрсенәсең әле, улым, авырмыйсыңдыр ич?
• Юк, авырмыйм, әни. Түбәтәй тавы башында ятим көчекләр туңып ята, әниләре кайтмый да кайтмый,  шуларны жәллим.
• Күңелем сизә, син аларны барыбер алып төшәсең инде, - дип көлде әни. – Җан биргәнгә җүн бирер әле... Сөтебез дә мул, алып кайт син аларны.
• И, әни, - дидем мин, шатлыгымнан айлы тәрәзәгә сикерердәй булып, - рәхмәт, әни.

Иртән көтү куганчы безнең ишегалдында иде инде көчекләр. Ничек шулай яраткандыр табигать: берсе – бүздәй ап-ак, икенчесе – җир кебек кап-кара; агының күзләре күксел төстә, карасының күзләре дә чем-кара, ерактанрак карасаң, аның күзләре күренми дә хәтта, нәни төймәчекләр генә елтырап торасыман.

Көчекләр дерелди-дерелди сөт эчтеләр дә кояшта җылынган басма тактасы өстендә икесе бер йомгакка әверелеп, йокыга киттеләр.

Көннәр бер-бер артлы уза торды. Мин үзем дә, күрше малайлары да уйнап туйды сөйкемле көчекләр белән. Басма алдында аклы-каралы сәер йомгак тәгәрәп ятуын күргәч, тавыклар да гаҗәпләнү катыш шомлы кытакламыйлар, яшел күзле бохар песие дә сырт йоннарын кабартып, мыекларын тырпайтмый инде хәзер. Хәер, басма алдына җылынырга гына чыга көчекләр. Лапас астында үз куышлары, үз оялары бар аларның – шунда кочаклашып йоклыйлар, шунда төн куналар, оя авызыннан башларын гына чыгарып, чәпел-чәпел сөт эчәләр.

Исемнәре дә бар инде аларның. Бик гади, бик ятышлы исемнәр – Акбай белән Карабай. Чәңгелдәп өрә-өрә ишегалды буенча күбәләкләр, шөпшәләр куарга да өйрәнделәр.

Ә җәйге каникуллар бетәрәк мондый хәл булды. Өйгә яңа көзге алып кайткач, иске көзгене әни басма алдына чыгарган иде. Шул көзгене кичтән йөзе белән яктыга әйләндереп куйган идем. Иртән ни күрим – көчекләр икесе дә көзге каршына килеп туктаганнар, әниләреннән качып, кичке уенга барырга җыенган кызлар кебек, мыштым гына көзгегә карыйлар. Карабай, үзенең кара булуына гарьләнгәндәй, ничектер боегыбрак тора. Ә Акбай, киресенчә, күзләрен куанычлы елтыратып, үз шәүләсенә текәлгән, бертуктаусыз койрыгын болгый. Әтәч койрыгыдай кәкрәеп төшкән колакларына кадәр шатланганын сиздерә Акбайның.

Карабай озак маташмады, якынрак килеп үз шәүләсен иснәштергәләде дә борылып китте. Акбай башын әле бер, әле икенче якка кыйшайткалап, үз кыяфәтенә сокланып туя алмыйча, шактый озак торды. Ул да түгел, бәләкәй тәпиләреннән нәни тырнакларын чыгарып, көр тавыш белән өреп тә җибәрде. Аннары, кисәк кенә мәтәлчек атынып, бер читкә тәгәрәде һәм сикерә-сикерә лапаска таба йөгерде. Җайлап кына сөт эчәргә керешкән Карабайны әле болай, әле тегеләй төрткәләде, тегесе тыңламагач, тешләрен ыржайтып ырылдап та алды. Карабай бу хәлгә гаҗәпләнми-сәерсенми генә язмышына буйсынды, койрыгын кысып, лапас почмагына кереп шылды.

Акбай ашап туйгач кына чыкты ул сөт эчәргә. Бу хәл көндез дә, кич тә, алдагы көннәрдә дә шулай кабатланды. Ояларында бер йомгакка әверелеп йокламыйлар хәзер алар. Акбай түрдәрәк корырак урында кәпрәеп ята, Карабай оя авызындагы каты җирдә кадерсез генә тәгәрәгән...

Көз җитте. Бәрәңге бакчалары Карабай йоныдай каралгач, атна-ун көн микән, юк микән – бервакыт иртүк сәер тавыш сискәндереп уятты мине. Кайдадыр кемдер кемгәдер рәнҗеп, җәберләнеп елый иде сыман. Торып тәрәзә янына килдем. Бөтен җиһан ап-ак. Кар яуган, беренче кар яуган. Җиңел генә киенеп, ишегалдына чыктым. Йомшак карга беренче эз салуым булды – теге тавыш янә, бу юлы якында гына ишетелде. Күз камашуы кими төшкәч, ишегалдындагы тамашаны күреп, тетрәнеп киттем: кар җәймәсе уртасында соргылтланып, төсе уңыбрак калган Акбай, ак дөньяның бердәнбер чәчәгедәй балкып утырган туганының ияге астына башын яшереп, кызгандырып, нәзек кенә шыңшып, үзенчә чын күңелдән елый иде. Карабай әледән-әле аның колак артына кара борынын тидергәләп ала. Әйтерсең лә, Акбай үзенең ак төстә булуы белән масаеп йөрүе өчен туганыннан гафу үтенә, тегесе исә: “Елама, елама, гафу итәм сине... Дөнья шулай ул, гел актан яисә карадан гына тормый, аклы-каралы була”, - дип, Акбайны юата иде.

                                                                                  (Ф.Шәфигуллин)

10 сыйныф

1. Ф.Әмирханның берәр әсәре мисалында “Сатира” төшенчәсен аңлатыгыз.
2. С.Рәмиевнең татар шигъриятенә алып килгән яңалыгы турында языгыз.
3. XX йөз башы татар драматургиясенә хас үзенчәлекләр турында языгыз.
4. Хикәягә анализ ясагыз.

Ак сирень.

Сания, әнкәй күрмиме дип, күзләрен як-якка уйнатып алды да кулындагы көзгегә бик озак итеп карап торды. Ул башын әле бер якка, әле икенче якка аудара, бармак очы белән кашларына тиеп-тиеп куя иде. Аннан соң ап-ак тешләренә карап торды. Аның иркендә булса, бу кара кашларны ул бераз нечкәрәк итәр иде. Керфекләрне озынрак һәм куерак, ә борынын – кечерәк... Ләкин, ни аяныч, төзәтеп булмый шул инде аларны...

Сания, җиңелчә уфылдап, көзгесен мендәр астына тыкты да барып география китабын алды, өстәл янына килеп утырды.

Саниягә быел ундүрт тула. Әнисе әйтә кызына:

-Кызым, битеңне ник гел юып торасың? Тишеп чыгарасың ич инде, - ди, көлә.

Туктаусыз өтәли торгач, Сания кичә күлмәген яндырды. Ә бу көзгегә ник шулай карыйсы гына килеп тора икән? Мәктәптә дә малайлар күрмәгән арада көзгесен портфельдән чыгара да ялт карап ала.

Сары тышлы калын дәфтәренә бит-бит шигырь күчерде. Әнкәсе юкта аларны кычкырып куый. Кайвакыт шундый дулкынланып укый башлый, күзләреннән кайнар яшьләр тәгәрәп чыга. Сания бу татлы яшь тамчыларын сөртеп алырга ашыкмый. Патефонда һаман бер җырны җырлата: “Син генә, син генә...” дип пластинка моңаеп кабатлаган җирдә Саниянең иреннәре тетрәнеп куя.

Көн саен кинога чаба торган кыз бармас булды. Гел өйдә утыра. Яраткан эше – тәрәзә каршына килеп, урамга карап тору... Трамвайлар уза, машиналар чаба... Кешеләр ашыга-ашыга каядыр баралар... Сания елмая. Нинди кызык күрде соң ул урамда? Нигә елмая? Үзенең күңелендәге татлы уйларына елмая ул...

Әнкәсе әллә ничә тапкыр әйтте инде: “Маңгаең белән тәрәзәгә кадалып торма, ватарсың!” – диде. Бүген дә Сания дәресләрен ашык-пошык бетерде дә ачык тәрәзә каршына килеп басты. Урамда май. Урамда чәчәк исе. Тротуардан узып баручы кызларның кулларында ак сирень.

Кичке сменада укучы балалар озакламый мәктәптән кайта башларлар. Санияләр тәрәзәсе турысыннан шаулашып, котырышып узарлар. Сания аларга карап калыр.

Чәчләрен ат ялыдай үстергән бер малай сары портфелен болгый-болгый шулай ук Санияләр тәрәзәсе каршыннан йөгереп узар. Портфелен болгый-болгый, сызгыра-сызгыра...

Саниянең көн саен карап калуын беләме икән ул? Ә бит үзе Санияләр белән күрше өйдә генә тора. Биш катлы яңа өйдә... Өченче катта. Тәрәзә төпләрендә кызыл кыңгыраулы гөлләр үскәнен дә белә Сания. Барысын да белеп тора ул: көтә “чәчнең” кайчан мәктәптән кайтуын да, стена газетасына шигырь язуын да... Барысын да..  Ә ул малай, тәрәзә төпләрендә кызыл кыңгыраулы гөл үсә торган тузма башлы малай, Саниянең нишләп шулай көн саен тәрәзә каршына басып торганын беләме икән соң?

Мәктәптә булган яңа ел кичәсендә шушы малай (малай дигәч тә ул инде тугызынчыда укый), бодай көлтәсе хәтле чәчләрен туздырып, Маяковский шигырьләрен укыган иде. Шул кичәдән соң Сания Маяковскийны үлеп ярата башлады. Иптәш кызлары әйтәләр: “Фу, Маяковский... Аңлашылмый ич ул, - диләр, - Есенин булса әле менә...”

Сания аларның сүзләренә каршы серле итеп елмая гына... өйгә кайткач, Маяковскийны кычкырып укый. Күрше хатыны Диләфрүз апа беркөнне Саниянең әнисенә әйткән: “Сезнең кызыгыз артист булырга укыймы әллә югыйсә? Без стена аша ишетеп торабыз, тач артистларча кылана!” – дигән.

Тәрәзә каршында бүген ул бик озак басып тора инде. Каршы йортларда утлар кабынып өлгерде. Багана башларында да утлар балкый. Саниянең генә күңелендә караңгы... Кичке мәктәптә укучы балалар кайтып уздылар. Портфель бутап йөрүче малай гына күренмәде. Әлеге шул көлтә чәчле малай. Малай дигәч тә ул инде... тугызынчыда. Кичке сменада укый. Кайтмады бит бүген ни өчендер...

Ачык тәрәзәдән бүлмәгә кичке шәһәр тавышы агыла... Серле тавыш. Чыркылдап көлгән тавышлар... Пышылдашкан тавышлар. Әллә язгы төн үзе шундый серле итеп пышылдыймы?  Әллә тротуар тутырып йөрүче кызлар пышылдашып сөйләшәләрме? Бу серле тавышлардан Саниянең күңеле иләс-миләсләнә. Бала чактагы кебек, әнкәсенең муенына барып сарыласы килә.

Саниягә бик моңсу, бик... Мең аваздан да аерыр иде Сания сызгыра-сызгыра йөгереп узган тавышны... Кайтмады...

Менә ул кинәт көзге каршына йөгереп барды да ашыгып чәчен төзәтте, аннары плащын алып киде. Бармак башына төкереп, туфлиен сыпырды, урамга йөгереп чыкты. Нишләмәкче ул? Сорасагыз Сания үзе дә әйтеп бирә алмас. Өйдә бик күңелсез... Өйдә утырасы килми. Йөрәге өзлексез талпына. Шушы йөрәк талпыну Санияне урамга алып чыгып китте бит инде.

Машиналар чабып уза, трамвайлар... Сания дә әкрен генә урам буйлап атлый. Багана башларыннан электр нуры агыла...  Шәһәр көндезге кебек яп-якты. Урам тулы кеше. Саниянең каршысына да киләләр, Санияне куып узып та китәләр. Егетләр-кызлар, бармакларының очларына гына тотынышып, башларын чөя-чөя атлыйлар...

Кинотеатр каршында кеше бик күп. Сания дә шунда килеп туктады. Басып карап тора. Кинога керергә аның акчасы юк. Булса да кермәс иде. Керәсе килми.

Сания чәчәк сатучы хатын янына килде. Хатын кәрзиндәге сиреньнәрен мактый-мактый сата. Акчасы булса, Сания хәзер бер бәйләм ак сирень алыр иде. Алыр иде дә... Кинәт... Саниягә ни булды? Ул таң калып карап тора. Бу ул ич... Портфелен почмагыннан чеметеп кенә тоткан. Көлтә чәчләрен матур итеп артка тараган. Кәрзиннән сирень чәчәге сайлый. Сания йөгереп китеп бармакчы иде, кызның аякларын ниндидер җиңеп булмастай көч бәйләде дә һич җибәрми. Китмә, ди, карап тор, ди...

Нишләп әле Саниянең күзләрендә мондый томан? Нишләп әле трамвайлар икегә өзелә, кеше битләре коймактай җәелә? Юк, ул еламый... Юк! Ләкин керфекләре ник бу хәтле авырайды?

Бер кулында сары портфель, икенче кулында ак болыттай ак сирень бәйләме. Күзләре елмаюлы... Сирень бәйләмен ул янындагы бер кызга тоттырды. Кызның куллары нәзек кенә... Нәзек һәм ап-ак... Ак кулда ак сирень. Иреннәрендә ялкын... Күзләре нур тулы... Икесе дә елмаешалар... Бер-беренә карашалар да елмаешалар. Саниянең йөрәгенә ниндидер үткен нәрсә килеп кадалды, кадалды да сулык-сулык сызлатты... Ак кыз ак чәчәк күбегенә борын очын орындырып алды... Аннары икесе дә балкышып китеп бардылар...

Сания ничек кайтып җиткәнен хәтерләми. Ул өйгә кермәде, караңгы ишегалдында шыпырт кына йөрде... Бик озак йөрде. Аннары... аннары таш стенага кайнар маңгаен терәде дә үксеп елап җибәрде. Елау аңа бик рәхәт булды. Мондый тәмле күз яшьләрен ул әнә шушы серле кичтә беренче тапкыр татып карады...

                                   (И.Гази)

11 сыйныф

1. Татар шигырь төзелеше үзенчәлекләрен аңлатыгыз.
2. Ә.Еники әсәрләрендә шәхес һәм җәмгыять мөнәсәбәте чагылышы.
3. Утызынчы еллар татар әдәбиятына хас үзенчәлекләрне санагыз.
4. Татар әдәбиятында туксанынчы елларда дөнья күргән әсәрләрне һәм аларның авторларын атагыз.
5. Хикәягә анализ ясагыз.

Фирүзә

Кар дөньясында Фирүзә исемле кар бөртеге оча иде. Ни өчен Фирүзәме? Асылташтай җем-җем итеп җемелдәгәнгәдер, бәлки. Ә бәлки... Хәер, әти-әниләребезнең безгә ни өчен нинди исем кушуларын ничек белеп бетермәк кирәк тә һәм бу хакта бәхәсләшүнең нигә кирәге бар? Фирүзә икән, Фирүзә. Хикмәт аның исемендә түгел.

Кар дөньясын тутырып очкан кар бөртекләре чиксез галәм океанында сәяхәт кылып йөргән йолдызлар санынча. Кем белә, бәлки, аннан да күбрәктер. Шул галәмәттә, шул ыгы-зыгыда, шул буталышта ничек танырсыз икән, кадерле дусларым, Фирүзәне?

Ә сез тәңкә карлар талгын гына тирбәлеп очканда һавага карагыз. Һай, шаян абый, кар бөртекләре барысы да бер төсле бит, диярсез инде башта. Ә сез игътибар беләнрәк карагыз. Күрдегезме? Бер кар бөртеге сезнең йөзгә орынам-орынам дип тирбәлде-тирбәлде дә читкә очып китте, җиргә кунам-кунам дип түбән төште-төште дә, җил канатларына утырып, янә югарыга омтылды. Аксыл болытлар арасыннан күз сирпегән кояш яктысына йөзек кашыдай ялтырап алды да үзе шикелле үк шаян, җитез кар бөртекләре арасына кереп югалды.

Әллә күрми дә калдыгызмы? Фирүзә шул иде бит инде. Шул үзе иде Фирүзә. Әйе, көмеш керфекле, ефәк чәчле, ачык йөзле кар бөртеге Фирүзә шул иде.

Кая бара, кая оча соң ул Фирүзә, дисезме? Үзе дә белми кая очканын, кай тарафларда йөзгәнен. Күк океаны чиксез, күк юллары озын, җил канатлары җитез.

Әллә сез үзенең кая очканын белергә теләми дип уйлыйсызмы Фирүзәне? Һи, теләмәгән кайда ул! Тик аның тир-ягындагы өлкән кар бөртекләре бик җитдиләр шул, һич кенә дә ипләп сөйләшергә теләмиләр Фирүзә белән.

Очты-очты да, йөзде-йөзде дә, озак кына тирә-ягына карангалап, Фирүзә янәшәдән генә очып барган өлкән кар бөртегенә эндәште:

• Абзыкаем, әйтче, зинһар, шулай ашкынып, дәртләнеп кая очабыз без?
• Урманнарны агартырга, тауларны яңартырга, басуларны җылытырга.

Фирүзә түбән карады.

- Ә нишләп төшмибез?

-Җирдә һәркайсыбызның үз урыны бар. Шул урынга барып җиткәч тә төшәрбез. Барыбыз бергә түгел, берәм-берәм төшәрбез. Берәм-берәм төшмәсәк, җиргә кар тигез ятмый. Кар тигез ятмагач, җир җылынмый. Җир җылынмагач, игеннәр уңмый. Игеннәр уңмагач, икмәк булмый. Икмәк булмагач, балалар куанмый. Балалар куанмагач, кар дөньясының кызыгы бетә. Безнең иң олы максатыбыз – балаларны куандыру.

Фирүзә беркавым, шат йөзле балалар һәм кызыгы беткән дөнья турында уйлый-уйлый, сүзсез генә очты. Аннары йомшак иреннәрен турсайтып болай диде:

• Ә минем бүген үк, хәзер үк шатландырасым килә балаларны.

Тәҗрибәле кар бөртекләре бер-берсенә карап елмаештылар.

• Алайса, - диде арадан бер өлкәнрәге, - син, сеңелкәем, ә-әнә теге тау битенә төшеп кунарсың. Ә-әнә, күрәсеңме, балалар чаңгы шуалар. Син төшеп кунгач, тау биегәебрәк китәр. Тау биегәйгәч, балалар шатланырлар.
• Анда бик күп бит кар бөртекләре, мине ничек танырлар соң балалар?

Кар бөртекләре Фирүзәнең беркатлы соравын җавапсыз калдырдылар. Чөнки балаларны бергәләп шатландырырга күнеккәннәр ич алар. Ә Фирүзә - кар дөньясында гомер булмаган хәл – башкалардан аерылып торырга уйлый.

                - Бер генә баланы булса да шатландырасым килә минем, - дип, як ягына карады Фирүзә.

        Фирүзә белән сөйләшеп торырга вакытлары юк иде кар бөртекләренең. Алар берәм-берәм җиргә төшеп ята тордылар. Чана юлларын калынайттылар, күл, болын, басу өсләренә ак юрган булып сырыштылар.

• Минем сезнең кебек шатландырасым килми балаларны, минем үземчә шатландырасым килә, - дип, әле бер кар бөртеге, әле икенчесе янына очып килде Фирүзә.

Безнең дә үзебезчә шатландырасыбыз килә дә бит аларны, тик кар дөньясының кагыйдәләре һәммәбез өчен дә бертөрле шул, - дип көрсенделәр кар бөртекләре.

• Бер генә баланы булса да үземчә шатландырыр идем, үземчә, - дип такмаклады Фирүзә һаман.
• Мондый холкың белән тиз эрерсең син, җирсемә алай, башкалар эшләгәнне генә эшләргә тырыш, - дип үгетләп карадылар Фирүзәне өлкән кар бөртекләре.
• Юк,  юк, юк, - дип һаман үз сүзен сөйләде Фирүзә, - эресәм эрермен, әмма теләгемә ирешермен. Мин бик телим бит, бик теләгәч, теләгем үтәлергә тиеш минем.

Фирүзә башка кар бөртекләре белән тал ботагына кунып тирбәлде дә янә югары күтәрелде. Телеграф чыбыгында да, хәтта песнәк каурыенда да урын табалмады ул үзенә. Башка кар бөртекләре кунып калган урыннар һич кенә канәгатьләндермәде аны.  

Шулай оча торгач, авыл урамына килеп керде Фирүзә. Анда, зәңгәр буялган капка төбендә, дөнья кубарып нәни кызчык елап тора иде.

Фирүзә бер очып үтте нәни кызчыкның каршыннан, ике очып үтте. Әмма кыз аңа бөтенләй игътибар итмәде.

• Елама, елама, мин сине шатландырырга телим, кара миңа, күр мине, менә мин нинди матур җемелдим! – дип кычкырды Фирүзә бөтен көченә. Тик аның тавышы бик нәзек, бик көчсез иде шул. Елау ләззәтенә бирелгән кызчык аның тавышын ишетмәде.

Бераздан кыз йодрыкларын язды. Ләкин, нәни учларында яшь тамчылары күргәч, тагын да кычкырыбрак еларга тотынды.

Менә шул мизгелдә тәвәккәлләде инде Фирүзә. Күкне тутырып очкан кардәшләренә соңгы мәртәбә карап алды да кызчыкның алсу учына очып төште. Нәни учтагы җылы яшь тамчысына кушылып эреп беткәнче, кызчыкның елаудан туктавын, аның чиста күк йөзедәй зәңгәр күзләрен киң ачып, соклану катыш куану белән тулуын күреп өлгерде ефәк чәчле, көмеш керфекле, ачык йөзле Фирүзә.

Фирүзәнең :

• Хушыгыз, туганнарым, мин теләгемә ирешеп эрим, - дигән соңгы сүзләрен җил биеккә-биеккә алып менеп китте.
• Хуш, кыю Фирүзә! – дип, бердәм гөрләделәр кар бөртекләре. Җил көчәйде. Кар дөньясында буран чыкты.        

(Ф.Шәфигуллин)

2001 нче елгы республика олимпиадасы сораулары

9 сыйныф

I блок (теоретик сораулар)

1. Урта гасыр әдәбиятында күчемлелек, дәвамчанлык нәрсәләрдә ачык күренә? Санап үт.
2. Үзең теләгән ике яки берничә урта гасырга караган әсәрләр мисалында күчемлелек һәм дәвамчанлыкны дәлилләп кара.

II блок (чорга күзәтү)

1. XIX йөздә реалистик проза үсүенә тәэсир иткән факторларны санап күрсәт.
2.  а) Түбәндәге исемлектән XIX йөздә реалистик проза әсәрләре иҗат итүче авторларны сайлап алып, яннарына берәр әсәрләренең исемен яз.

1. Хөсәен Фәезханов
2. Мартиньян Иванов
3. Каюм Насыйри
4. Салихҗан Кукляшев
5. Заһир Бигиев
6. Муса Акъегет
7. Риза Фәхретдинов
8. Закир Һади

б) Беренче реалистик роман язучы авторларны билгелә, астына сыз.

III блок (монографик тема)

Габдерәхим Утыз Имәни иҗаты

1. Габдерәхим Утыз Имәнинең эшчәнлек сферасын түбәндәге исемлектән билгеләгез.

1. мөгаллим
2. сүзлекләр төзүче
3. шагыйрь
4. китап басучы
5. мөхәррир
6. тәрҗемәче
7. табиб
8. тарихчы
9. телче
10. астроном
11. сәүдәгәр
12. шәрехче
13. тимерче

2. Бирелгән исемлектә кайсы әсәр Утыз Имәнинеке түгел, шуның астына сыз.

1. “Мөһиммәтез-заман”
2. “Горбатнамә”
3. “Кыйссасен-әнбия”
4. “Тәнзифел-әфкяр”
5. “Гаварифез-заман”

3. Түбәндәге исемлектән Имәни иҗатында күтәрелгән төп мәсьәләләрнең асларына сыз.

1. шәхес азатлыгы
2. “кече кеше”
3. гаиләдә ир белән хатын мөнәсәбәтләре
4. белемлелек, гыйлемлек
5. табигать һәм кеше мөнәсәбәтләре
6. икейөзлелек
7. мөселман-христиан мөнәсәбәтләре мәсьәләләре
8. колониаль изелү мәсьәләләре
9. катнаш никяхлар мәсьәләсе

IV блок (иҗади эш)

          Хикәягә анализ ясагыз.

Кояш артыннан киткән тургай

        Туган-үскән авылымны сагынып, кунакка кайттым. Туган җирдәге бөтен нәрсә ник болай җанга бик якын була икән? Хәтта урам туфрагына басканда да күңелем тетри...

        Беренче көнне үк малай чакта ат саклаган чокыр-чакырларны, җилкәләп утын ташыган урманнарны, суын эчкән инеш буйларын – яхшы-яман истәлекләре белән күңелдә калган урыннарның барысын да йөреп чыктым. Йөрмәгән тик Олы күл буе гына калды. Мин аны юри соңгарак калдырдым. Олы күл ерак. Анда барып кайту өчен үзенә бер көн кирәк.

Әйтергә онытканмын, кызарып җиләк пешкән чаклар иде бу. Ашлыклар күкрәп үсеп утырган чак. Бик матур чак. Кояш кызуы басыла төшкәч, мин Олы күлгә барырга дип юлга чыктым. Көн сүрелеп бетмәгән иде әле. Кечкенәдән үк бик таныш, бик күп тапкырлар атта да, җәяү дә чабып узган юл буйлап әкрен генә барам. Тузанның кайнарлыгы хәтта ботинка табаны аша сизелә... Кояш гүя эрегән һәм менә-менә минем башка тамачак. Әлсерәп авызларын ачкан кара карга балалары, мин бик якынайгач кына, анда да теләр-теләмәс кенә, канатка күтәреләләр дә, ерак та китмичә, яңадан төшеп куналар. Барып җиткәч, балык сикерүдән җәелгән су алкаларына карап, төрле уйлар уйлап, чирәмдә бик озак утырдым. Малай чагында йөгереп йөргән җирләргә кире кайткан кешенең уйларга уйлары табыла инде. Аннары күлне бер тапкыр әкрен генә әйләнеп чыктым. Аннары тагын иске урынга килеп утырдым. Инде озак утырылды бугай. Өйдәгеләр мине югалтканнардыр. Ләкин никтер кузгаласым килми: кайчан әле мин тагы кайта алырмын, утырып калыйм. Камышта тирбәлгән кечкенә генә сары кошка карап утырам да утырам.

Кояш үз юлы белән әкрен генә төшеп бара... Өлгерә башлаган бодай исе, татлы бал исе борынга керә... Рәхәт! Ә тургайлар кич-кырын бигрәк  тә котыралар икән. Баш турымда сайрыйлар да сайрыйлар. Әллә инде бөтен безнең район тургайлары минем баш очыма җыелганмы? Гөрләшәләр генә... Мин күккә карап чалкан ятам. Чалкан ятып тургай моңын тыңлыйм. Әнә берсе... әнә икенчесе... Түгәрәкләр ясый-ясый һаваны бораулап менеп баралар. Мин аларны күздән ычкындырмаска тырышып карап ятам. Колак төбендә: челтер-челтер, туррый-туррый, яй-яй...  

Кояш бата, ахры, инде. Күл буйларына дымлы караңгылык төшә башлады. Ә күк йөзе әле зәп-зәңгәр, яп-якты... Бигрәк тә кояш баешы ягы... Ә болытлар кып-кызыл... Баягынак кар тауларыдай өелеп торган ак болытларга кинәт ут капты, болытлар ялкынланып яналар...

Кояш иңгән саен тургайлар күтәрелә, күтәрелә... Гүя кояштан аерыласылары килми, гүя кояш аларның әниләре...

Мин бер-ике тургайны һаман күздән ычкындырмыйм. Алар инде миңа кичке тәрәзәдә йөри торган күбәләк кадәр генә булып күренәләр. Үзләре һаман менә, һаман менә...  Вакыт-вакыт мин инде аларны күздән дә югалтам. Аннары тагын эзләп табам.

Җирдә инде күптән кояш юк. Ә югарыда бар әле. Күккә чәчрәгән соңгы кояш нуры тургай канатында кызарып чагылып китә. Әнә шул чакта инде мин югалган тургайны яңадан шәйли башлыйм.

... Күренер-күренмәс кенә булып лепердәп торган бер тургай кинәт җиргә таба егыла башлады: кояш артыннан ияреп барырга аның көче , күрәсең, җитмәде... Әнә ул, канатларын җыеп, таш кебек атылып төшеп килә... Менә җир тургайга каршы сикерде. Мескен кошчык бәрелде, харап булды дип торганда гына, тургай канатларын җәеп җибәрде дә солы арасына әкрен генә килеп төште. Калган икесе әле һаман күтәрелә, һаман сайрый... Никадәр генә биек менгән булсалар да, моңлы җырлары әле һаман җиргә төшеп җитә: челтер-челтер, туррый-туррый, яй-яй...

Әнә тагын берсе егылып төшеп килә. Нәкъ борчак кыры турысына... Минем сикереп торасым, аны учыма тотып аласым килә... Менә мин сикереп аягыма бастым... Талпындым... Бусы да, канатын җәеп җибәреп, әкрен генә борчак арасына төште.

Ә соңгысы? Әнә ул ак болыт таулары фонында кара нокта кебек кенә булып леперди. Ул әле һаман менә. Ул кояшны күрә булса кирәк. Ә җир инде кояшны күрми. Камыш ышыгында су өсте инде кап-кара. Ә камышлар инде йокыда...

Ә тургай, ялгыз тургай, һаман менә, һаман күтәрелә... Бәлки, аның әнисе кояштыр? Әнкәсеннән аерыласы килмичә, ул һаман югарырак, һаман яктыгарак менәдер...

Мин керфек тә какмыйча карап ятам. Күзләремне йомып кына алсам да, тургай инде югалачак. Кайда соң әле ул? Мин аны күрми башладым. Юк, юк, күрәм. Әнә ул, әнә... Тузан хәтле генә инде... Ә шудай да тавышы челтерәп агып тора...

Мин көтәм, менә ул канатларын җыяр да, иптәшләре кебек үк, җиргә таштай атылып төшәр. Җирдә яралаган – җирдән аерыла алмас. Көтәм, ә ул һаман төшми. Ул һаман менә..  һаман сайрый...

Мин инде аны күрмим. Юк, күрмим... Ә челтерәп аккан тавышын әле ишетәм. Ишетәм әле. Әллә ишетәм кебек тоела гынамы? Була ич шулай: җырчы җырлап туктаганнан соң да колак төбендә аның җыры беравык чыңлап ишетелеп тора...

Кая китте икән соң ул? Ник җиргә төшмәде? Ник бүтәннәр кебек канатларын җыеп түбәнгә атылмады? Әллә сайрый-сайрый кояш артыннан киттеме? Кояш артыннан... Әнкәсе артыннан...

Мин башымны артка ташладым да әллә ни гомер күккә карап тордым. Бәлки, ул бик югарыдадыр, кояш артыннан барадыр? Тик минем күзләрем генә аны күрә алмыйдыр? Шулайдыр...

Кичке чыктан юешләнгән үләннәр өсләп әкрен генә авылга таба атлый башладым. Атлыйм... Уйлыйм... Кояш артыннан киткән тургай хакында уйлыйм... Ә күлнең аргы башында, җәйге матур төнне котлап, бакалар кешнәшә...

                                                        (И.Гази)

10 сыйныф

I блок (теоретик сораулар)

1. Романтик иҗатка хас билгеләрне санагыз.
2. Татар әдәбиятында романтизм иҗат методының башлангыч чиген билгеләгез. Дөрес дип тапканның янына  + билгесе куегыз.

1. XIX гасырның  II яртысы;
2. XX йөз башы;
3. Кол Галидән башлап (XIV гасыр).

3. Романтизмның төп сурәтләү предметлары:

1. табигать
2. кешенең хисләрне кичерү киңлеге, эмоциональ киеренкелек масштабы
3. кешенең рухи тормышы (эчке дөньясы, уй-кичерешләре)
4. җәмгыять һәм шәхес арасындагы мөнәсәбәтләр
5. цивилизациянең әхлакка тәэсир итүе
6. кеше яшәешенең мәгънәсе

Дөрес дип исәпләгән пунктларны түгәрәккә ал.

      4. Үзегез теләгән бер әсәрнең романтик әсәр икәнлеген язмача дәлилләгез.

II блок (чорга күзәтү)

XX йөз башы

1. XX йөз башы поэзиясенең үзенчәлекләрен санап чык.
2. XX йөз башы поэзиясендә сатирик лирика иҗат итүчеләрнең иң күренеклеләрен атагыз. Мисаллар белән дәлилләгез.
3. Түбәндәге исемлектән сәяси лирикага йөз тотып иҗат итүчене ассызыклагыз.

1. С.Рәмиев
2. С.Сүнчәләй
3. Н.Думави
4. М.Гафури
5. Г.Тукай
6. Ш.Бабич
7. Дәрдемәнд

4. Г.Тукайның романтик дип саналырга хаклы әсәрләренең өч-дүртен атагыз.
5. “Печән базары яхуд яңа Кисекбаш” әсәрен язганда Г.Тукай иске “Кисекбаш”ны файдалана. Түбәндәге исемлектән иске “Кисекбаш”ның авторын ассызыклап билгеләгез.

1. Хисам Кятиб
2. Билгесез автор
3. Котб
4. Әхмәд Үргәнчи
5. Әхмәдбик
6. Габдессәләм

Иске “Кисекбаш”ны тел-стиль үзенчәлекләренә карап, галимнәр кайсы чорга кертеп карыйлар?

6. Түбәндәге исемлектән XX йөз башы поэзиясендә үз мирасларын калдырган хатын-кыз шагыйрәләрне билгеләгез.

1. Газизә Сәмитова
2. Асия Минһаҗева
3. Заһидә Бурнашева
4. Маһруй Мозаффария
5. Гайшә Галиәкбәрова
6. Мәфтуха Вәлидия
7. Мәхбүпҗамал Акчурина
8. Гөлзәйнәп Хөсәения
9. Зәйнәп Сәгыйдә
10. Мәфтуха Вәлидия

III блок (монографик тема)

Шәриф Камал иҗаты

1. Түбәндәге исемлектән сайлап, Шәриф Камал иҗатында күтәрелгән төп мәсьәләләрнең асларына сыз.

1. табигать белән кеше мөнәсәбәте
2. “кече кеше”
3. гаделсезлек
4. катнаш никахлар мәсьәләсе
5. гомумкешелек идеалларының яшәеше
6. җәмгыять һәм кеше мөнәсәбәте
7. милләтнең колониаль изелүе
8. ата-ана һәм балалар мөнәсәбәте
9. яшәү һәм үлем
10. яңа җәмгыять кору каршылыклары

2. Шәриф Камал белем алган шәһәрләрне түбәндәге исемлектән билгеләгез.

1. Әстерхан
2. Баку
3. Рига
4. Истанбул
5. Багдад
6. Каһирә
7. Бохара

3. Ш.Камалның иң беренче басылган әсәрен түбәндәге исемлектән билгеләп, басылу елын күрсәтегез.

1. “Буранда”
2. “Сукбай”
3. “Шәкерт”
4. “Уяну”
5. “Ата”
6. “Бәхет эзләгәндә”
7. “Сәмруг кош”

4. Ш.Камалның үзегез теләгән бер хикәясен анализлагыз.

11 сыйныф

I блок (теоретик сораулар)

1. Эпик төр әсәрләренә хас үзенчәлекләрне санап чыгыгыз.
2. Түбәндәге исемлектән эпик төр жанрларын  + тамгасы белән билгеләгез.

1. мәзәк
2. нәсер
3. мәсәл
4. сәяхәтнамә
5. хикәя
6. мәрсия
7. кыйсса
8. роман
9. очерк
10. парча (эссе)
11. эпопея

3. Үзегез теләгән бер әсәрнең эпик төргә каравын, ягъни эпиклыгын дәлилләгез.

II блок (чорга күзәтү)

1940-1950 нче еллар

1. 1940-1950 нче еллар әдәбиятында чагылган төп үзенчәлекләрне түбәндәге исемлектән + тамгасы куеп билгелә.

1. реалистик прозаның алгы планга чыгуы
2. халык авыз иҗаты әсәрләреннән килгән сурәтләү чараларын киң куллану
3. шигырь формасының иң үтемле әдәби форма булып өстенлек итүе
4. аерылу, сагыну, ярату, туган илгә мәхәббәт хисләренең дәрәҗәсен бирергә омтылу
5. зур күләмле романнарның иҗат ителүе
6. туган ил, балалар темаларының калку куелуы
7. милләт иреге, язмышы мәсьәләләренең көчәюе
8. яңа тормыш өчен көрәш, яңа җәмгыять төзү юлларын исбатлауны алга куйган әсәрләр иҗат ителү
9. колониаль изелү мәсьәләләренең алга куелуы
10. мифологик образларга мөрәҗәгать итеп, идеаль тормыш сурәтләргә омтылу

2. Бөек Ватан сугышында һәлак булган әдипләрнең асларына сызыгыз.

1. Фатих Кәрим
2. Зариф Бәшири
3. Муса Җәлил
4. Зыя Ярмәки
5. Нур Баян
6. Мөхәммәтһади Тимергалин
7. Хәйретдин Мөҗәй
8. Әхмәт Ерикәй

3. Бу өзек кемнең кайсы әсәреннән алынган?

“Сөекле балам! Син фашист этләрне кыйнарга китәсең. Намус һәм каһәр белән син ул бурычны үтәрсең дип ышанам. Изегез, бетерегез, кабәхәт фашистны! Җир өстендә бер генә бөртеге дә калмасын мәлгуннең! Мин телим: үземнең йөрәгемдә дошманга каршы кабынган ачу уты синең йөрәгеңдәге утка тоташып, дошманны бетергәнгә хәтле сүнми торган каһәр ялкыны тудырсын!”

4. 1941-1945 нче елларда сугыш турында иң югары сәнгатьчә дәрәҗәдәге әсәрләрне иҗат итүче авторларны бирелгән исемлектән ассызыклагыз.

1. Хәсән Туфан
2. Муса Җәлил
3. Фатих Кәрим
4. Гадел Кутуй
5. Нур Баян

5. 1940-1950 нче еллар әдәбиятында күтәрелгән төп мәсьәләләрне ассызыклагыз.

1. сугыш
2. яшәү һәм үлем
3. батырлык
4. “кече кеше”
5. мәхәббәт
6. гаиләдә бала тәрбияләү
7. җәмгыять һәм кеше
8. интернациональлек
9. ватанпәрвәрлек
10. табигать һәм кеше
11. катнаш никах
12. милләт язмышы

III блок (монографик тема)

Фатих Кәрим иҗаты

1. Ф.Кәримнең остазлары буларак кемнәрдән өйрәнүен ассызыклагыз.

1. С.Рәмиев
2. Дәрдемәнд
3. Г.Тукай
4. Х.Туфан
5. Һ.Такташ
6. С.Сүнчәләй

2. Ф.Кәримнең 1920 нче еллар иҗатына нәрсәләр хас? Түбәндәгеләрдән билгелә.

1. романтикларча дини-мифологик образларга мөрәҗәгать итү
2. ил тормышындагы гадәти генә вакыйгаларны шигъри юл белән бирү
3. символларга мөрәҗәгать итү
4. сурәтләү чараларының ярлылыгы
5. форма белән мавыгу
6. образлылыкның ким булуы

3. Ф.Кәримнең төрмә елларындагы иҗатының лирик героена нинди хисләр хас? Дөрес дип тапканнарын сайлап ал.

А) 1) нәфрәт

      2) ялгызлык

      3) рәнҗү

      4) кимсенү

      5) язмыш өчен борчылу

             6)ил белән горурлану

7. Якты киләчәккә ышаныч
8. Язмыш өчен борчылу

Б) әлеге чор иҗатында лирик геройның хис дәрәҗәсен сурәтләү өчен автор тагын нинди образларга мөрәҗәгать итә?

1. кыр казы
2. сандугач
3. җил
4. күгәрчен
5. кулъяулык
6. таң

Дөрес дип тапканнарының асларына сыз.

4. Ф.Кәримнең сугыш чоры лирикасына хас үзенчәлекләрне санап чык.
5. Ф.Кәримнең “Кыңгыраулы яшел гармун” поэмасына анализ яса.

2002 нче елгы республика олимпиадасы сораулары

9 сыйныф

1.Әдәбият теориясе.

1. Китерелгән билгеләмәләрнең кайсы мифология төшенчәсен ачыклый:

А) уйдырмага корылган маҗаралы әсәрләр;

Б) борынгы кешеләрнең хыял ярдәмендә тудырган дөнья хакында образлы күзаллаулары;

В) кешенең хис-кичерешләрен әкияти геройлар тормышы белән сурәтләп бирү.

       1.2. Нәрсә ул әсәр сюжеты?

             А) персонажлар тормышы турында белешмә;

             Б) әсәрнең төзелеше;

             В) геройлар арасындагы мөнәсәбәт һәм вакыйгалар системасының вакыт      һәм пространствода үстерелеп сурәтләнүе.

     1.3. Дастан жанрына хас үзенчәлекләрне билгеләгез.

            А) реаль чынбарлыкның билгеле вакыйгаларын эзлекле сурәтләү;

            Б) вакыйга-хәлләр, уй-кичерешләр белән үрелеп бирелгән лиро-эпик әсәр;

             В) авторның үз тормышы вакыйгаларына мөнәсәбәте сурәтләнеше;

           Г) әкияти сюжетлар, легенда-риваятьләр, чынбарлык күренешләре, вакыйгалары үзара үрелешенә корылган әсәр;

           Д) уйдырмага корылган маҗаралы сюжетлы мәхәббәт әсәре.

2. Казан ханлыгы чоры әдәбияты

       2.1. “Идегәй” дастаны кайсы елда язылган дигән фараз бар?

        А) XIV гасыр уртасы;

   Б) XVI гасырның икенче яртысы;

        В) XV гасырның 40 еллары.

       2.2. Түбәндәге әдипләрнең кайсы Казан ханлыгы чоры шагыйре түгел:

       а) Өмми Камал

       б) Мөхәммәд Әмин

        в) Мәхмүд Болгари

        г) Колшәриф

        д) Мөхәммәдъяр

      2.3. XV-XVI гасырларда татар язма мәдәниятенең актив жанрларын билгеләгез.

       А) газәл

       Б) сәяхәтнамә

       В) дастан

       Г) мәрсия

       Д) поэма

       Е) мәдхия

     2.4. Мөхәммәдъяр иҗатында традиция һәм новаторлыкны билгеләгез.

3. Каюм Насыйри иҗаты

3.1. Исемлектәге кайсы әсәрләрне К.Насыйри төрекчәдән тәрҗемә иткән:

     а) “Әхлак рисаләсе”

    б) “Әбүгалисина кыйссасы”

    в) “Кырык бакча”

    г) “Кырык вәзир кыйссасы”

3.2. К.Насыйри эшчәнлегенең төп юнәлешләрен билгеләгез:

   А) гыйльми-мәгърифәтчелек

  Б) шәрехчелек

   В) әдәби тәрҗемәчелек

   Г) тарихчылык

  4. Бүгенге татар прозаикларының нинди әсәрләрен яратып укыдыгыз? Ни өчен?

10 сыйныф

1. Әдәбият теориясе.

1. Кайсы иҗат методында иҗат итү әдиптән тарихи чынбарлыкның конкрет сурәтләнешен таләп итә?

А) реализм

Б) романтизм

В) сентиментализм

2. Татар драматургиясенең барлыкка килү чорын билгеләгез һәм беренче драма әсәрен атагыз:

А) XIX йөзнең беренче яртысы

              Б) XIX йөзнең ахыры

              В) XX йөз башы

3. Конфликт төшенчәсенә билгеләмә табыгыз:

А) әсәр сюжетының иң киеренке моменты

Б) геройларның каршылыклы максат, омтылыш, уй-фикерләре кисешүе

В) персонажлар арасындагы бәйләнеш

4. Әдәби әсәрләрнең драма төренә караучы жанрларын билгеләгез:

А) комедия

Б) пьеса

В) фарс

Г) драма

Д) поэма

1. XX гасыр башы татар әдәбияты

1. Гасыр башы әдәбияты-сәнгате үсешен тәэмин иткән алшартларны атагыз.
2. Гасыр башы сүз сәнгатендәге иҗат юнәлешләрен билгеләгез.
3. Гасыр башының иң күренекле прозаикларын атагыз.
4. Гасыр башы прозасына хас үзенчәлекләрне билгеләгез.

2. Нәҗип Думави иҗаты

1. Н.Думавиның иҗатында чагылыш тапкан үзәк темаларны билгеләгез:

А) халык кайгысы

Б) мәхәббәт

В) сугыш афәте

Г) гыйлемлелек

Д) шәхес иреге

2. Н.Думави лирикасына хас үзенчәлекләрне атагыз:

А) иҗтимагый мәсьәләләрнең үткен куелуы

Б) халык авыз иҗаты үрнәкләре белән үрелгәнлек

В) гыйсъянчылык

Г) ким образлылык

Д) романтик мотивлар чагылышы

Е) суфи әдәбият символларын куллану

3. Н.Думавиның “Су кызы” хикәясенә анализ ясагыз.

Су кызы

        Җәйнең иркен күге бердән үзгәреп, ачуланган төсле каралып китте...

Серле ай, серле йолдызларның серле нурлары астында тыныч кына калкып яткан авыллар, урманнар, сулар күздән югалды: аларны инде караңгылык басты, калын караңгылык каплады...

Урман һич тә разый булмаган төсле тавыш күтәрде: кычкырына, шаулый, гөрелди башлады. Урман эчендәге зур, тирән күл дә хәрәкәткә килде: бердән, күтәрелеп киткән җил агач араларында аю төсле үкерә, бүре кебек улый, елан булып сызгыра иде...

Озак та үтмәде, югарыда, караңгылык дөньясында, кемнәрдер утлы камчылар белән шаяра башладылар: тавыш купты, күк күкри, шыбырдатып яңгыр ява башлады.

Әйе, урман разый булмаган төсле һәнүз шаулый, ләкин авыллар тыныч, урманнан ерак түгел чокыр буйлап сузылып яткан зур татар авылы да тавышсыз калуында, хәрәкәтсез йоклавында... Тик урманга таба якның иң читендә булган Бану карчык ызбасында гына тычкан уты күренә, шундый җил купкан төннәрдә Бану карчык нидәндер йоклый алмый, әгәр йоклаган булса, куркынып уяна һәм, үзенә иптәш булсын өчен, лампасын кабызып, тәрәзә төбенә үк куя, үзе дисбесенә ябыша. Хәзер дә ул җил күтәрелү белән куркынып уянган вә, иптәше булган лампасын кабызып, тәсбихына ябышкан – шакмак саен бер иман яңарта, тәрәзәгә күз салган саен, ләхәүләләрен укый. Ул инде үзен йокыдан сискәндереп уята торган мондый җилләрнең, мондый яңгырларның таң алдындагы җилләр, таң алдындагы яңгырлар икәнен кат-кат сынаган. Аларның озакламый басылачакларын да белә, алар басылу белән таң да атачагын аңлый. Шулай булса да, нидәндер куркына. Табигатьнең шундый дәһшәт күрсәткән бер вакытында авыл читендә булган бер ялгыз йортта бу ялгыз Бану карчыкның тойгылары, бигрәк таң алдында була торган бер дәһшәтле вакыттагы тойгылары, куркыну сүзе белән генә тәгъбир ителерлек булмый; ул кайдандыр егълаган, көлгән тавышлар, гармун, скрипка авазлары чыпырдаулары, мылтык авазлары ишеткәндәй була вә шул төрлечә, берсенә-берсе каршы тойгылар астында басылып, күмелеп кала.Җил котырганнан котыра, урман шаулый; урман эчендәге күл ак башлы тулкыннар чыгарып чайкала. Ак башлы батыр тулкыннар берсе өстенә берсе ятып көч сынашалар. Тулкыннар арасында кызлар – су кызлары мәш килеп шаярышалар: төтен төсле кабарып торган кара чәчләрен артка салындырып, ямьле, җылы күкрәкләре белән батыр тулкыннар өстенә сикерәләр, энҗе кебек пакь тәннәре тулкыннар өстенә нур чәчеп батып китә, янә сикереп чыгалар. Янә тулкыннарны кочаклап, ефәк төсле сарылып, авып китәләр, үзләре көмеш тавышлары белән чыркылдап көләләр иде. Күк күкри, яшен яшьни, урман дерелди, алар бөтен дөньяларын онытып шыркылдыйлар, тулкын батырлар белән шаяра иде.

Озак та үтмәде, арадан берсе, ничектер зәгыйфьрәге, ничектер соңрагы батыр кебек йөзеп, ярга якынлады, ярга да якынлады, бөтен нурлы тәне, пакь гәүдәсе белән кырыйга да чыкты. Йа ходай, бөтен тәне, нәфасәте белән чыгып, җирдә яфраклар өстенә басты. Табанына кадәр төшкән төтен чәчен мамык куллары белән җилкәсенә салды, кулларын башына куеп, ягымлы күкрәген бераз алга калкытты да озак-озак итеп киерелде...

Моннан өч ел элек Бану карчык авылында күңелсез бер вакыйга, бөтен тирә-якны шаулаткан бер вакыйга булган иде. Һәр авылда булмаса да, күп татар авылларында булган кебек, бу авылда яшь егетләрнең мулладан, картлардан качып гармун уйный торган, җыелып биешә вә җырлаша торган йортлары Бану карчык йорты иде. Бану карчык йортының авылдан читтә булуы, йортта ир-атның булмавы, карчыкның да моңны сөя торган булуы егетләр өчен бик җайлы булу өстенә, Бану карчыкның яңа гына бәлягатькә ирешкән алтын алмасы кебек бердәнбер кызы Маһисылу да бар. Шуның өчен авыл егетләре бу йортта үзләрен оҗмахтагы кебек хис итәләр, зарларын, моңнарын түгәләр, шатлык вә куанычларын чыгарып салалар иде. Бик табигый буларак, пәрдәсез татар кызы бөтен авыл егетләрен үз тирәсендә әйләндерә, аларның күңелләрендә борыннарына исе дә килмәгән тирән-тирән гөнаһсыз тойгыларның кабаруына сәбәп була. Шуның өчен ул яшь Маһисылуны бөтен авыл егете ихтирам итә иде...

... Менә Бану карчык йортында була торган шул хәл күптән инде авылны тынычсызлый, мәсҗед картлары һәм бик шәригатьчә йөри торган мулла эчләрендә каты ачу саклыйлар, хәтта икенде, ахшам арасындагы вәгазьләрендә мулла Бану карчыкны телгә алып, чиркәнеп тә үткәли иде. Шулай булса да, Бануның үзенең инде карчык булуы, кызы Маһисылуның әле сабый булуы йортны барып туздырырга ничектер ирек бирми.

Менә Маһисылу бәлягатькә иреште... Менә халыкта ачлык башланды. Менә яңгырлар яумый башлады. Халык бердән купты. Мулла җилкенеп-җилкенеп мөнбәрдән вәгазьләр сөйләде, аларны авылдан куарга, аларны мәсхәрә итәргә, аларны, белмим, нишләтергә... Җомга атлы көндә Бану карчык йортына бердәм һөҗүм башлады: карты-корты, бала-чагасы шау килә иде, әүвәл карчыкны, аннан Маһисылуны мәсхәрә иттеләр, битләрен дегет вә корымнарга буяп бетерделәр, картлар мәсҗед таяклары белән мангалап та алалар иде...

Күлмәкләре ертылып, чәчләре тузып, башлары канап беткән мескин, гөнаһсыз, пакь Маһисылу мулланың үз кызларыннан миллион мәртәбә гафифә, яшь туташ, күңеле иркенлек белән мәгъруранә югартын тибә торган татар кызы бу хурлыкларга чыдасынмы? Ул шул канлы күлмәкләре белән шул көннең кичендә анасы яныннан югалды, туры урман эченә китте. Киткәннән китте, ниһаять, әлеге зур, тирән күлгә терәлде. Озак та уйламады, кулларын сузып суга сикерде вә бердән батып китте. Аның кайда киткәнен, кайда югалганын һичкем белмәде. Карчык ялгыз калды... Бу вакыйга, вакытында бик зур шау-шуларга сәбәп булган булса да, хәзер инде онытылган, авыл егетләре дә Бану карчык янына килмиләр, яки ул китерми иде...

Карчыкның белүенчә булды... Җил инде басыла башлады, тулкыннар да көчсезләнә, су кызлары да берәм-берәм югала иде. Тик Маһисылу гына кулларын башына куеп, киерелгән хәлдә авылга юнәлгән вә нидер-нидер исәпли, уйлана иде. Маһисылу бердән калтырап китте, нидәндер-нидәндер куркынды, ниндидер-ниндидер догалар укырга теләде, ләкин аның хәтеренә һичбер төрле дога төшмәде. Озак та үтмәде, Маһисылу кулларын җибәреп, шаркылдап көлә башлады. Ул гакылсызлар көлүе, тилеләр көлүе белән көлә иде. Урман аның көмеш тавышын гөрелдәтеп үзенә кайтарды. Ул тагын калтырап китте, ялт итеп суга таба борылды. Су кызлары һәммәсе батып беткән, тулкыннар да югалган иде. Маһисылу күккә бакты, анда инде болытлар агылып беткән, сүнәр-сүнмәс торган вак йолдызлар белән таң алдыннан актык нурларын чәчеп торучы ай гына агач башыннан Маһисылуга карап тора иде. Айдагы Зөһрә кыз, айның бер читенәрәк килеп, башын да бераз салындыра төшкән кебек Маһисылуны күзли, ачыграк күрергә тырышкан кебек карый иде. Маһисылу, Зөһрәне күргәч, тагын бер шыркылдап көлде һәм нигәдер-нигәдер бармак селекте. Зөһрәгә бармагын селкеп, нигәдер шаярды да тагын бер көлде, тагын бер көлде дә кулларын алга сузып сикерде. Ул ак балык төсле чумды...

Күктәге Зөһрә дә сүнде, чөнки таң атты.

Хәзер инде дөньяда гакыллылар, динлеләр тормышы башланды. Хәзер инде гакыллы башларга ярык сукаларын өстерәтеп кырга барырга гына калды, хәзер инде динле мулланың чапан-чалма киеп, какыра-төкерә мәсҗедкә баруына вакыт җитте.

(Н.Думави)

3. Бүгенге татар драма әсәрләреннән кайсыларын ошатасыз? Ни өчен?

11 сыйныф

1. Әдәбият теориясе.

1. Н.Исәнбәтнең “Идегәй” әсәре кайсы жанрга карый

А) драма

Б) трагедия

В) комедия

2. Кайсы төшенчәләр “әдәбият төре” сүзенә туры килә

А) лирика

Б) поэзия

В) драма

Г) баллада

3. Ә.Еникинең “Әйтелмәгән васыять” хикәясенең темасын билгеләгез
4. Эпик әсәрләрдә лирик чигенешләр ни өчен кертелә? Үзегез теләгән бер әсәр мисалында аңлатыгыз.
5. Х.Туфан иҗатында лирик геройга нинди сыйфатлар хас?

1. 1945-1970 еллар татар әдәбияты

1. 50 нче еллар уртасында әдәбиятка кайсы язучыларның иҗатлары кайтарылды?
2. С.Хәким кайсы әсәрләрен сугыш темасына багышлаган?

А) “Дала җыры”

Б) “Баһавиның моңы”

В) “Дуга”

3. Сугыштан соңгы әдәбиятка хас үзенчәлекләрне санагыз.
4. 1941-964 нче еллар аралыгында М.Җәлил һәм җәлилчеләр батырлыгына багышлап язылган әсәрләрне билгеләгез:

а) Ә.Фәйзи “Шагыйрь”

б) Г.Әпсәләмов “Агыла болыт”

в) С.Хәким “Языгыз, җир уллары”

г) Р.Ишморат “Үлмәс җыр”

д) В.Нуруллин “Шинельсез солдатлар”

5. Бу чорда эшләгән әдәбиятчы галимнәрнең кайсыларын беләсез, шуларны атагыз.

   3. Илдар Юзеев иҗаты

    3.1. И.Юзеев поэтик стиленең үзенчәлеге нәрсәдә?

    3.2. И.Юзеев иҗатына хас символик образларны әсәрләреннән мисаллар белән аңлатыгыз.

     3.3. И.Юзеев үз әсәрләрен кайсы иҗат методына өстенлек биреп яза?

     3.4. И.Юзеев әсәрләрен лирик төрнең кайсы жанрларында иҗат итә?

      3.5. И.Юзеевның “Өчәү чыктык ерак юлга” поэмасына анализ ясагыз.

   4.  1990 нчы елларда әдәбият мәйданына килгән кайсы шагыйрьләрнең әсәрләрен яратасыз? Ни өчен?

2003 нче елгы республика олимпиадасы сораулары

9 сыйныф

1. С.Сараиның “Сөһәйл вә Гөлдерсен” әсәренең төп каршылыгын билгелә.
2. Түбәндәге әсәрләр нинди юнәлеш һәм иҗат методында язылган? Билгелә. Котбның  “Хөсрәү вә Ширин”,  З.Бигиевның “Меңнәр яки гүзәл кыз Хәдичә”, Г.Кандалыйның “Сәхипҗамалга”, “Мулла белән абыстай” әсәрләре.
3. Эчтәлек, вакыйга, сюжет төшенчәләренә билгеләмә бирегез. Мисаллар китерегез.
4. Мөхәммәдъяр лирик героена характеристика бирегез.
5. Урта гасыр әдәбиятында заман герое кем ул?
6. Юан имән төбеннән төртеп чыккан яшь үсентене детальләп һәм аллегорик сурәтлә.
7. 90-нчы еллардан алып, бүгенге көн әдәбиятында нинди күренешләр булды, шуларны мисаллар белән дәлиллә. Бу чор әдәбиятында үзеңә ошаган әсәрләрне ата.

10 сыйныф

1. Г.Ибраһимовның “Яшь йөрәкләр” әсәренең темасын билгелә.
2. Түбәндәге әсәрләр нинди юнәлеш һәм иҗат методында язылган? Билгелә. Г.Исхакыйның “Кәләпүшче кыз”, “Зөләйха”, Ф.Әмирханның “Фәтхулла хәзрәт”, Г.Тукайның “Милли моңнар”, Дәрдемәнднең “Видагъ” әсәрләре.
3. Катнашучы, характер, тип һәм хикәяләүче төшенчәләренә билгеләмә бир.
4. С.Рәмиевнең лирик героена характеристика бир.
5. XX йөз башы әдәбиятында заман герое кем ул?
6. Сөрелгән кара басуда ялгыз үсеп утыручы ак ромашка күренешен детальләп һәм аллегорик сурәтлә.
7. 90-нчы еллардан алып, бүгенге көн әдәбиятында нинди күренешләр булды, шуларны мисаллар белән дәлиллә. Бу чор әдәбиятында үзеңә ошаган әсәрләрен ата.

11 сыйныф

1. Г.Исхакыйның “Көз” әсәренең темасын билгелә.
2. Түбәндәге әсәрләр нинди юнәлеш һәм иҗат методында язылган? Билгелә. М.Җәлилнең “Кызыл ромашка”, Н.Исәнбәтнең “Идегәй”, А.Гыйләҗевның “Әтәч менгән читәнгә”, И.Юзеевның “Өчәү чыктык ерак юлга”, Ә.Баяновның “Сәяхәтнамә” әсәрләре.
3. Образ, деталь, символ, мотив төшенчәләренә билгеләмә бир.
4. Р.Фәйзуллинның лирик героена характеристика бир.
5. 1960-80 нче еллар әдәбиятында заман герое кем ул?
6. Сукмакта яткан көзге миләш яфрагын детальләп һәм аллегорик сурәтлә.
7. 90-нчы еллардан алып, бүгенге көн әдәбиятында нинди күренешләр булды, шуларны мисаллар белән дәлиллә. Бу чор әдәбиятында үзеңә ошаган әсәрләрен ата.

2004 нче елгы республика олимпиадасы сораулары

9 сыйныф.

 1. Х1Х йөзнең беренче яртысы әдәбиятына хас төп сыйфатларны санап үтегез. Нинди традицияләрнең дәвам иттерелешен, нинди яңалыкларның пәйда булуын игътибарга алыгыз.

            2. Мөхәммәдъярның «Төхфәи мәрдан» яки «Нуры содур» әсәрендәге төп  фикерләрне өч төркемгә аерып күрсәтегез:

• дингә кагылышлы;
• әхлакый;
• әдәбият–сәнгатькә кагылышлы.

Аларның әсәрдәге кайсы күренеш–вакыйгалар аша белдерелүен билгеләргә тырышыгыз.

           3.Түбәнрәк сыйныфларда өйрәнгәннәрне искә төшерегез һәм Г.Тукайның үзегез белгән әсәрләрен түбәндәгечә төркемләп языгыз: балалар өчен иҗат ителгән әсәрләр; туган җир турындагы әсәрләр; юмористик һәм сатирик әсәрләр.

           4. Татарлар тарихына караган нинди китаплар укыганыгыз бар? Санап үтегез.

           5. Иҗади эш. Әдәбиятта һәм тормышта Яхшылык һәм Явызлык хакында  языгыз.

           6. Әсәргә анализ ясагыз. Әсәрнең темасына, проблемага, идеягә, образлылыкка  игътибар итегез.              

Язмышлар охшашлыгы.

     Үзләренә кирәк чакта уйнадылар, йомшарса – өрделәр, тыгызланса – бушаттылар, ләкин сүтелеп–тишкәләнеп беткәч, текмәделәр, чыгардылар да ыргыттылар аны. Татар язмышы түгелме бу? Әлегә юк. Тик без дә шул футбол тубы хәлендә түгел идекме? Үзебез дә ничек сикетсәләр, шулай сикереп, кайда типсәләр, шунда очып, аздан гына футбол тубы язмышына төшмичә калдык. Әйе, бу репортаж әлегә чүплек башында язылмый. Әмма тагын да хәлсезләнеп бетсәк, безне тиздән тарих чүплегенә чыгарып ыргытачаклар.

(Н.Гариф).

10 сыйныф.

      1. 9 сыйныфта өйрәнгәннәрне искә төшерегез һәм Муса Акъегет иҗатына бәя бирегез.

      2. Гражданнар сугышы чоры татар әдәбиятына хас сыйфатларны, әсәрләрне мисалга китереп, санап үтегез.

     3.  М.Гафури иҗаты хакында ниләр беләсез? Бер әсәренә анализ ясагыз.

     4. Татар тарихында эз калдырган шәхесләргә багышланган нинди китаплар укыганыгыз бар? Санап үтегез.

     5. Иҗади эш.  Әдәбиятта һәм тормышта Матурлык һәм Ямьсезлек хакында  языгыз.

6. Әсәргә анализ ясагыз. Әсәрнең темасына, идеягә, образлылыкка игътибар итегез.

Аладан туган колалар.

      Күпләр кебек гади генә бер авыл егете иде Сәмигулла абый. Әмма беркатлылыгы аның үз тормышына гомер буена җитәрлек тәэсир итте дә инде.

     Әтисенә атлар карашып үссә дә, районнан килгән план буенча тракторчылыкка укып кайтырга туры килде аңа. Инде укып кайтып, яхшы гына эшли башлагач, колхоз рәисе чыгарып атты аны эшеннән. Имеш, ул тракторда килеш, юлдан каршыга китүче атлыга юл биргәндә, кырыйдагы кар көртенә кереп баткан. Колхоз җыелышында бар авылдашлары арасында хурлап, трактор түгел ат та җиктермим мин сиңа, дип куды. Монысы бер сәбәп кенә икән, дөресрәге, үз туганының малаена трактор кирәк була.

     Тик шул хәлдән соң авылдан ук чыгып киткән Сәмигулла абый тракторның янына да бүтән барып карамады. Гомер буе ат өстендә килеш күрше авыл колхозының көтүен көтте.

     Ә менә бер–берсенә терәлеп үскән өч малае да машинага утырдылар. Әтиләре белән булган хәл тәэсир иткәндерме, белмим, тик боларыннан атлыга түгел, җәяүлегә дә игътибар юк. Озын юлдагы олы кешеме, бала–чагамы, аны белү юк, выжылдыйлар да узып китәләр яныннан.

           Алма агачыннан ерак төшми, диләр. Менә уйлап торам әле, Сәмигулла абыйның малайларын нинди ачы заман җилләре үз яныннан читкәрәк илтеп ташлады икән?

                  (Н.Гариф).

11 сыйныф.

1. 10 сыйныфта өйрәнгән Г.Ибраһимов иҗатын искә төшерегез һәм, мисаллар китереп, аның нинди темаларга мөрәҗәгать итүен аңлатыгыз.

      2. Сугыштан соңгы татар әдәбиятында Бөек Ватан сугышын чагылдырган әсәрләрне санап үтегез.  Сугыш турындагы әсәрләрдә җәмгыятьтәге нинди актуаль проблемалар күтәрелә?

      3. С.Хәким иҗаты хакында ниләр беләсез? Бер әсәренә анализ ясагыз.

       4. Казан шәһәре турында яки вакыйгалар Казанда барган нинди китаплар укыганыгыз бар? Санап үтегез.

      5.  Иҗади эш. Әдәбиятта һәм тормышта Хакыйкать хакында  кечкенә хикәя языгыз.

6. Әсәргә анализ ясагыз. Әсәрнең темасына, идеягә, образлылыкка игътибар итегез.            

Елаткан шатлыгым.

       Табигать үзенең үзгәрмәс кануннары белән яши бирә. Без, кешеләр генә, аны үз белдегебез белән үзгәртмәләр кертергә тырышып яши бирәбез. Ә вакыт дигәнең барыбер барын да үз урынына яңадан куячак.

       Мин бу турында, кем әйтмешли, гомеремнең икенче яртысына чыккач кына уйлана башладым. Ә уйлар дөньясында гизәргә яшь арасы юк икән. Соңгы вакытта алты яшьлек улым әллә нинди фәлсәфи сораулар биреп йөдәтә.

       Бу сорауларга җавап эзли–эзли кояшны, йолдызларны урап, бар җиһанны гизеп, соңында Мәккә җиренә төшәргә туры килде миңа. Кыйблага карап, намаз укуның мәгънәсенә дә тукталдык без. Бар җавапларым арасында улыма иң тәэсир иткәне җиргә төшеп каралган кәгъбә ташы булды. Гөнаһлы җир йөзенә хаклык иңгәч кенә кәгъбә ташының агарасын белеп аптырады ул.

     – Тагын ташны ничек агартырга була? – дип, кат–кат сорап та җавап ала алмагач кына башка дәшмәде.

       Әлеге сөйләшүгә өч көн вакыт узгач, улым, яныма килеп:

     – Әти, мин, үскәч, мулла булсам, ул таш агармасмы икән? – дип кабат миңа сорау бирде. Бу сораудан минем күзләрем яшьләнде. Балаң күңелендә изге орлыклар шытып чыкканга ничек сөенмисең ди! Хәзер ничек кенә шиңдермичә үстерәсе инде бала күңелендәге шушы өметне – барлык уй–хыялларым шуңа бәйле.

            (Н.Гариф).

2004 ел республика олимпиадасы нәтиҗәләре

Шушы елның 3-4 мартында татар милли мәктәп, гимназия, лицей укучылары катнашында үткән бәйге татар теле һәм әдәбиятыннан республика күләмендә уздырыла торган олимпиада тарихына тагын бер матур сәхифә өстәде.

Казан дәүләт университетының татар филологиясе һәм тарихы факультеты укытучы-галимнәре катнашында уздырылган быелгы бәйге берничә максатны күздә тотып үткәрелде. Беренчедән, республика мәктәпләрендә татар теле һәм әдәбиятын укытуның торышын ачыклау, икенчедән, балаларның белем дәрәҗәсен билгеләү, өченчедән, мәктәпләрдә гамәлдә йөргән программа һәм дәреслекләрнең ни дәрәҗәдә таләпләргә туры килүен аныклау, дүртенчедән, һәм иң мөһиме, араларыннан аеруча сәләтлеләрен сайлап алу иде. Бәйгедә I урынны алган укучыга Казан дәүләт университетына кергәндә өстенлекләр бирелү олимпиаданың дәрәҗәсен, сорауларның эчтәлеген, тирәнлеген, теоретик югарылыгын билгели. Сорауларның укучының китап уку, әдәбият белән кызыксыну, логик фикерләү дәрәҗәсен,  әсәргә анализ ясау мөмкинлекләрен ачык күрсәтеп торырга тиешлеге мөһим. Шуңа да алар гомуми характерда булудан бигрәк, укучыларның нәзари (теоретик) белемнәрен, әдәби барышны, шул процесста билгеле урын тоткан әдипнең иҗат үзенчәлекләрен бәяләү, әдәби әсәр белән эшләү мөмкинлекләрен, әсәрне аңлау  дәрәҗәсен, шәхси фикерен, иҗади сәләтен ачыклау  максатын күздә тотып эшләнде.

Татар мәктәпләрендә әдәбият дәресләре ике программага (А.Әхмәдуллин һәм А.Яхин) нигезләнеп укытыла. Олимпиадага сораулар төзү барышында бу як та исәпкә алынды, ягъни ике программа өчен дә уртак әдипләр һәм әсәрләр сайланды. Ләкин шунысын да билгеләп үтәргә кирәк: сораулар төзү барышында мәктәп дәреслек һәм программалары гына күздә тотылмады. Чөнки республика күләмендәге бәйге район һәм шәһәр олимпиадаларыннан үтеп килгән иң көчле, әдәбият белән кызыксына торган, әдәби процесстан мәгълүматлы, фикерле балаларны үзенә җыя. Сорауларның да мәктәп дәреслеге кысаларында гына калмыйча, бәйгедә катнашучының әдәбият белән мөстәкыйль кызыксынуын, узган елда үтелгән материалны ни дәрәҗәдә истә калдыруын да ачыклавы мөһим.

Шул критерийлар нигезендә сораулыклар төзүнең  билгеле бер системасы эшләнде. Беренче сорау узган класс материалын истә калдыру дәрәҗәсен ачыклау максатыннан алдагы елда өйрәнгән бер әдип иҗатын бәяләүне: әсәрләрен искә төшереп, аларның тема-проблемаларын, сәнгати үзенчәлекләрен ачыклауны күздә тота. Икенче сорау аерым бер чорга бәя бирүне алга куя һәм укучыдан күрсәтелгән вакыт аралыгында әдәбиятның төп сыйфатларын, үсеш-үзгәреш закончалыкларын, үзенчәлекләрен аерып чыгаруны таләп итә. Өченче сорау билгеләнгән әдип иҗатына бәя бирүне, укучы үзе сайлаган әсәренә анализ ясауны күздә тота, төгәллекне, теоретик материалны белү һәм дөрес куллануны сорап тора. Дүртенче сорау киңрәк характерда булып, баланың хәзерге әдәби процесс белән танышлыгын, әдәбияттан мәгълүматын, китап уку дәрәҗәсен ачыклый, билгеле бер юнәлештәге әсәрләрне санап чыгу аша сүз сәнгатенең аерым сәхифәләрен яктыртуны алга куя. Аерым фәлсәфи төшенчәләргә (Матурлык һәм Ямьсезлек, Яхшылык һәм Явызлык, Хакыйкать) нигезләнгән иҗади юнәлештәге бишенче сорау укучының әдәбиятны аңлау дәрәҗәсен генә түгел, шәхси мөнәсәбәтен, логик фикерләү дәрәҗәсен, иҗади мөмкинлекләрен, дөньяви эрудициясен дә ачып бирә. Укучыга төрле жанрда иҗади эш язып, үз көчен, сәләтен сынап карарга урын калдыра. Алтынчы сорау укучыларның әдәби әсәргә анализ ясау дәрәҗәсен, нәзари (теоретик) белемнәрен ачыклау максатыннан аллегорик образлылыкка нигезләнгән бер хикәя тәкъдим итә.

Күренгәнчә, сораулар шактый авыр, таләпләр югары иде. Шулай булуга да карамастан, быелгы олимпиада эшләре, башка еллар белән чагыштырганда, кызыклы һәм көчлерәк булды.

Сүзне 9 сыйныфларның эшләреннән башлыйк. Беренче урынны яулаган Кәрамова Эльмира (Түбән Кама районы Кама Аланы татар гимназиясе) 30 мөмкинлектән 16 балл җыя алган. Һидиятуллина Римманың (Алабуга районы Морт урта мәктәбе), Зиннәтова Миләүшәнең (Биектау районы Казаклар урта мәктәбе), Шиһапова Айзиянең (Саба районы Эзмә урта мәктәбе), Гыйләҗева Миләүшәнең (Казан шәһәре Идел буе районының 68 нче рус-татар мәктәбе), Маликова Айсылуның (Казан шәһәре Вахитов районының 1 нче татар гимназиясе) эшләре дә бездә матур, уңай тәэсир калдырды. 9 сыйныф укучылары быел беренче мәртәбә генә чыгыш ясыйлар, шуңа да бу бәйге аларга киләсе елларга әзерлек тә булып тора.

Беренче сорау XIX йөз әдәбиятында традицияләр һәм новаторлык турында иде. Бу сорауны тулысынча ачып биргән бер генә эш тә очрамады, җаваплар гомуми характерда булуы белән аерылып тора. XIX йөзнең беренче яртысы сүз сәнгате, аңа хас сыйфатлар турында гына сүз алып барасы урынга укучылар шушы гасыр әдәбиятына хас гомуми үзенчәлекләр, булып үткән иҗтимагый вакыйгалар турында яза. Г.Кандалый иҗаты мисалында әдәбиятка үтеп кергән яңа сыйфатлар күрсәтелсә дә, эшләрдә традицион үзенчәлекләрне аерып ала алмау күзгә ташлана. Бу исә мәктәп баласы дәреслектәге чорга характеристика төсендә тәкъдим ителгән материалдан үзенә кирәкле фактларны аера алмый икән дигән нәтиҗәгә китерә.

Икенче сорауга җаваплар да уйландырырлык иде. Мөхәммәдъяр поэмаларында төп фикерләрне өч төркемгә аера алган эшләр аз. Укучылар әсәрләргә гомуми бәя бирү, күзәтү ясау белән мавыга, тулысынча дәреслектән ятланган гомуми җөмләләрне кабатлый. Хәтта югары бәя алган эшләр дә моннан азат түгел. Мәсәлән, Карамова Эльмира (Түбән Кама районы Кама Аланы татар гимназиясе), Маликова Айсылу (Казан шәһәре Вахитов районының 1 нче татар гимназиясе) һәм Шиһапова Айзия (Саба районы Эзмә урта мәктәбе) фикерләрне өч төркемгә аерып, санап чыга, ләкин аларны әсәрдән мисаллар, вакыйга-күренешләр белән дәлилләп бирми.

Безне иң куандырган җаваплар өченче сорауга туры килә. Укучыларның Тукай иҗаты, әсәрләре белән яхшы ук таныш булуы күзгә ташлана. Аңа барлык эшләрдә дә дөрес җавап бирелгән, бары мисалаг китерелгән шигырь-поэмаларның саны гына төрлечә, балаларның яртысыннан артыгы, санап чыгу белән генә чикләнергә теләмичә, Тукай иҗатына, аның әсәрләренә гомуми күзәтү дә ясый.

Дүртенче сорауга җаваплар да укучыларның тарихи әсәрләр белән яхшы ук таныш булуы турында сөйли. Билгеле, алар мәктәп дәреслекләрендә урын алган әсәрләрне күп атый, мөстәкыйль укылырга тиешле әдәбият берничә эштә генә очрый. Бу яктан безгә Зиннәтова Миләүшәнең (Биектау районы Казаклар урта мәктәбе), Гыйләҗева Миләүшәнең (Казан шәһәре Идел буе районының 68 нче рус-татар мәктәбе) җаваплары ошады.  Аерым җавапларда әдәби әсәр урынына татар тарихын өйрәнгән хезмәтләрне санау кебек хаталар да күзгә ташлана. Бер укучының эшендә Г.Бәшировның “Намус”, Г.Әпсәләмовның “Сызгыра торган уклар” (?), “Алтын йолдыз”, “Сират күпере” (?), Р.Төхвәтуллинның “Йолдызым” кебек роман-повестьларын тарихи әсәрләр рәтендә санап чыгу да бар. Бала нәрсә турында сүз баруын белү генә түгел, хәтта әсәрләрнең авторларын да дөрес күрсәтә алмый.

Бишенче сорауга җаваплар арасында матур, иҗади якын килеп, хисле, шигъри, лирик хикәя язучылар аз. Карамова Эльмира (Түбән Кама районы Кама Аланы татар гимназиясе), Һидиятуллина Римма (Алабуга районы Морт урта мәктәбе) сорауга иҗади якын килгән. Нигездә, әдәби әсәрләр анализлана, аларда явызлык һәм яхшылык көрәше тасвирлана. Бу сорауга без укучыларның иҗади якын килүен көткән идек.

Алтынчы сорау әсәргә анализ ясауны күздә тота. Ләкин югары бәяләнгән эшләр арасында да төгәл, логик эзлекле җавапларның булмавы уйландырырлык. Укучыларның яртыдан артыгы төп, ярдәмче, аллегорик образларны аера алган,  аерым эшләрдә тема, проблеманы дөрес билгеләү очрый. Анализ өчен беренче чиратта теоретик белемнәрнең камиллеге мөһим. Димәк, мәктәптә аерым чор, әдип иҗатына күп вакыт бирелеп, шуны аңлауда терәк булган теориягә игътибар җитми икән дигән фикер туа. Аерым эшләрдәге “хикәя – ул лиро-эпик жанр, аңа экспрессивлык хас” кебек тупас хаталар да бу фикерне дәлилли булыр.

10 сыйныфларның эшләрендә алга китеш сизелә. Беренче урынны алган Зәйнетдинова Ландыш (Теләче районы Алан лицее) 30 мөмкинлектән 21 балл җыйган. Мостафина Алсуның (Түбән Кама районы Кама Аланы татар гимназиясе), Хаҗиева Лилиянең (Тукай районы Мәләкәс урта мәктәбе), Гыйльметдинова Лилиянең (Актаныш районы Такталачык урта мәктәбе) эшләре дә иҗадилыгы, төгәллеге белән аерылып тора.

Муса Акъегет иҗаты турындагы беренче сорауга җавапларның гомуми характерда булуы игътибарны җәлеп итә. Әдип иҗатын укучылар шактый онытканнар. Җавапларда аның татар әдәбияты тарихында тоткан урыны, сүз сәнгатенә алып килгән яңалыгы ачылып җитмәгән. Барлык укучылар да язучының “Хисаметдин менла” әсәренә туктала, ләкин гомуми фикер әйтү белән чикләнә. Роман XIX гасыр мәгърифәтчелек әдәбияты контекстында бәяләнми кала. Әдипнең тормыш юлы, иҗаты хакында гомуми сүзләр сөйләүдән беренче, икенче урынны алган укучылар да “котыла алмаган”.

Гражданнар сугышы чоры әдәбиятына караган сорау - бәйгедә катнашучылар тарафыннан иң йомшак яктыртылган сорауларның берсе. Укучылар чорны иңләп күзаллый, аерым сыйфатларны аерып чыгару аша гомумиләштерүләр ясый алмый. Аерым укучыларның эшләрендә гражданнар сугышы чорын күзаллау бөтенләй юк, беренче рус инкыйлабы яисә беренче бөтендөнья сугышы тарихи вакыйгалары белән бутау, хәтта Тукай иҗатын шушы чор контекстында бәяләү дә күзәтелә.

М.Гафури иҗаты хакында укучыларның җаваплары канәгатьләнү хисләре калдыра. Эшләрнең барысы да “Кара йөзләр” әсәренә туктала, матур гына анализ үрнәкләре бар. Ләкин М.Гафуриның шигърияте хакында мәгълүмат бик аз эштә генә искә алына. Димәк, мәктәптә әдип иҗатының әлеге ягына күбрәк тукталу сорала. Мостафина Алсуның (Түбән Кама районы Кама Аланы татар гимназиясе) җавабы М.Гафури иҗатына төгәл, дәлилле, эзлекле якын килүе белән игътибарга лаек. Гомуми фикерләр әйтү белән чикләнеп калмыйча, ул аерым шигырьләргә анализ ясый. Бу яктан Гыйльметдинова Лилиянең (Актаныш районы Такталачык урта мәктәбе),  Хаҗиева Лилиянең (Тукай районы Мәләкәс урта мәктәбе) дә җавапларын аерып әйтәсе килә.

Укучыларның гомумән әдәби хәрәкәт белән танышлыгын тикшерү максатыннан куелган дүртенче сорауга җаваплары уңай тәэсир калдыра. Тарихи шәхесләргә багышланган әсәрләр белән укучылар яхшы ук таныш икән дигән фикер туа.

Иҗади эш, нигездә, рухи һәм физик матурлык турында сөйләүгә кайтарып калдырылган. Үтә аерылып торган эшләр бик сирәк. Нигездә, әдәби әсәрләрдә матурлык белән ямьсезлек каршылыгы дәлилләнә. Шушы сорауга бер укучының җавабында “Г.Тукайның “Туган тел” шигерендә романтизм жанрында иҗат итә” кебек фактик, орфографик, стиль хаталарының очравы уйлануга этәрә. Ә Зәйнетдинова Ландышның (Теләче районы Алан лицее) җавабы иҗади якын килүе белән аерылып тора. Фәлсәфи уйланулар төсендә ул хикәя-эссе иҗат итә.  

Әсәргә анализда аның темасын, идеясен шактый укучылар дөрес, төгәл аерып чыгара алган, шулай да сюжет элементларын санау белән мавыгу күзгә ташлана. Югары балл җыйган Зәйнетдинова Ландыш (Теләче районы Алан лицее), Гыйльметдинова Лилия (Актаныш районы Такталачык урта мәктәбе), Хаҗиева Лилия (Тукай районы Мәләкәс урта мәктәбе)  дә төп фикергә урау юллар аша килә.

11 сыйныф укучыларының эшләре елдан-ел сыйфат ягыннан күтәрелүе белән куандыра. Җаваплар тирән фикерле, эзлекле, системалы булуы белән канәгатьләнү хисләре калдыра. Иң югары балл җыйган (30 мөмкинлектән 26,5 балл) Гыйбадуллина Лилиянең (Актаныш районы Такталачык урта мәктәбе) 29 битлек эше стиленең матурлыгы, төзеклеге, һәр сорауга иҗади якын килүе, фәлсәфи уйланулары, фикер тирәнлеге белән башкалардан шактый аерыла. Мансурова Гөлнараның (Казан шәһәре Яңа Савин районының 71 нче татар-рус мәктәбе), Фәхертдинова Альбинаның (Актаныш районы Актанышның 1 нче урта мәктәбе), Ибраһимова Айгөлнең (Актаныш районы Пучы урта мәктәбе) эшләре дә матур тәэсир калдыра.  

Беренче сорау укучылар өчен иң җиңеле булган. Җавап бирү барышында Г.Ибраһимовның мәктәптә өйрәнгән барлык әсәрләрен дә, мөстәкыйль танышканнарын да файдаланганнар. Кайбер җавапларда гына сорауда яңгыраган “нинди темаларга мөрәҗәгать итә?” өлеше “төшеп” калган, тема урынына башка мәсьәләләргә кереп китү күзгә ташлана. Бу сорауга иң төгәл, тулы җавап Мансурова Гөлнараның (Казан шәһәре Яңа Савин районының 71 нче татар-рус мәктәбе) эшендә күренә. Ул әдипнең һәр әсәренә туталып, иҗат эволюциясен булдыра, иҗатының тематик төрлелеген ача.

Икенче сорауга барлык эшләрдә дә җавап бар. Бары аерым укучыларның җавапларында Бөек Ватан сугышы чоры һәм сугыштан соңгы дәвер бутала. Бу сорауга Гыйбадуллина Лилиянең (Актаныш районы Такталачык урта мәктәбе), Мансурова Гөлнараның (Казан шәһәре Яңа Савин районының 71 нче татар-рус мәктәбе) җаваплары төгәллеге белән аерылып тора. Лилия әсәрләрне тематик яктан төркемнәргә бүлеп тәкъдим итә.

С.Хәким иҗаты турындагы сорауга җаваплар бик төрле. Арада бу хакта бик мәгъләматлы укучылар барлыгы күренә. Шагыйрь иҗаты турында гомуми сүзләр барлык эшләрдә дә бар, әмма аның бер әсәренә анализ ясау проблемалы, лирик геройның хис-кичереш үсеш-үзгәрешен күзәтү бик сирәк укучыларның эшләрендә генә очрый. Берничә укучы гына шигырьләреннән өзекләр китерә алган, алары да 1-2 строфадан гыйбарәт. Бу яктан безгә Гыйбадуллина Лилиянең (Актаныш районы Такталачык урта мәктәбе) җавабы ошады. Ул С.Хәким иҗатында темаларны барлаганнан соң, “Юксыну” шигыренә туктала. Дөрес, шигырьгә анализ таркаурак, укучы хисләргә, югары пафоска ияреп китә, гомуми сүзләр дә әйтеп үтә. Ләкин бу сорауга тулы җавап бирә. Җавап укучының иҗади сәләтен күрсәтеп тора, татар шигъриятеннән дә, теориядән дә яхшы мәгълүматлы булуы хакында сөйли.

Казан шәһәре турында яки вакыйгалар Казанда барган әсәрләр шактый санала, ләкин төп масса программадагы, мәктәп дәреслекләрендәге әсәрләргә генә туктала.

Иҗади эшнең бик төрле булуы игътибарны җәлеп итә. Әдәби әсәр дәрәҗәсендәге, шартлылыкка корылган хикәяләр дә бар. Ләкин күбрәк мәсьәләгә гомуми якын килү, публицистикага төшеп китү үзен нык сиздерә.

Әсәргә анализда укучылар тема, идеяне аерып чыгара алган. Шулай да аерым укучылар кирәкмәгән, артык җентекләү белән шөгыльләнгәннәр (бигрәк тә сюжет элементларын санауда), интерпретация (шәрехләү) бик күп. Хәтта әсәрнең темасын елаткан шатлыгым дип бәяләү дә очрый.

Гомумән алганда, бу сыйныфта баллар югары, укучыларның эшләре матур, кызыклы. Аеруча беренче, икенче урынны алган эшләр төгәл, бай, аларның әдәбияттан мәгълүматы тирән, язма телләре сокланырлык.

Барлык сыйныфларның эшләре белән танышканнан соң төгәл, матур, шәхси бәясе, язу стиле, фикерне җиткерә белү осталыгы белән сокландырырлык җаваплар булуы тикшерүчеләрне куандырды, мәктәп-гимназияләрдә әдәбиятны укыту камилләшә бара, компьютер, электрон техника “кайнаган” чорда да балаларда әдәбият белән кызыксыну бар икән әле дигән фикер калдырды. Ләкин мәктәптәге әдәбият укытуда аерым җитешсезлекләр, игътибар ителәсе моментлар булуы да ачыкланды. Беренчедән, әдәбият тарихының аерым чорлары, шул чор сүз сәнгатенең үзенчәлекләре хакында белем системалы түгел. Икенчедән, сорауларда теоретик материал әдәбият тарихы белән янәшә тора, ә җавапларда еш кына теориягә мисал дөрес китерелми, димәк, алар мәктәптә аерым-аерым өйрәнелә икән дигән фикер туа. Өченчедән, иҗади эштә укучылар фәлсәфи мәсьәләне әдәби формада бирергә авырсыналар, бу күренеш киләчәктә үзенә игътибарны сорап тора. Дүртенчедән, әсәргә анализ ясау калыбы юк, тема, идеяне билгеләү күнекмәсе бик йомшак. Бу яклар җитешсезлекләрне күрсәтү белән бергә киләчәктә мәктәптә әдәбият укытуның юнәлешен дә билгели.  

 Нурфия Гафиятуллина,

филология фәннәре кандидаты,

КДУ укытучысы

11 сыйныф укучыларының эшләреннән үрнәкләр

2004 нче елгы республика олимпиадасында беренче урынны яулаган Актаныш районы Такталачык урта мәктәбенең 11 сыйныф укучысы Гыйбадуллина Лилиянең эше

1. Галимҗан Ибраһимов иҗатка татар әдәбияты өчен “алтын чор” булып исәпләнгән дәвердә - XX йөз башында кыю адымнар белән килеп керде. Ул үзен күпкырлы иҗат юлында прозаик буларак кына түгел, ә бәлки драматург, кыю фикерле тәнкытьче, зирәк, үткен күзле публицист, милләт хадиме, ватанпәрәвәр шәхес, акыллы укытучы, остаз, төпле фикерле галим буларак та күрсәтте. Халкыбызның хөрмәтле әдибе буларак Г.Ибраһимов мәктәбен үткән, аның юлын дәвам итүчеләр татар әдәбияты тарихында күп булды.

Г.Ибраһимовның иҗатына килгәндә, мин аның әсәрләреннән түбәндә санап үтеләчәк берничә теманы ачык төсмерлим. Минемчә, баштагы чор әсәрләрендә язучы XX йөз башында актуаль булган фикерләрнең берсен – яшьләрнең иреккә омтылуын, искелекне кискен тәнкыйтьләүне күтәреп чыкты. Моны без аеруча “Яшь йөрәкләр” әсәрендә күрәбез. Г.Ибраһимов Мәрьям, Зыя, Сабир образлары аша яшьләрнең рухи һәм гамәли иреккә омтылуын, бер үк вакытта бу омтылыш-теләкләрнең бик сүлпән булуын һәм геройларның иске тәртипләргә каршы көрәшерлек көч таба алмауларын, рухи көчсез булуларын күрсәтә. Романтик буяу-бизәкләргә төреп бирелгән геройлар – Мәрьям һәм Зыя искелек богауларын җимерә алмыйлар әле. Бу әсәрдә иске тормыш вәкилләре – Җәләш мулла һәм башкалар тәнкыйть утына тотыла. Ә менә күренекле “Казакъ кызы” әсәрендә язучы төпле үз фикере, дөньяви карашлары булган Карлыгачсылу образын тудыра. Ул, иске тәртипләрне бозып, үзен бәхетсез итәчәк тормыштан качып, Арсланбайга кияүгә чыга.

Шул рәвешле, алда саналган әсәрләрдән һәм әдип иҗатында тудырылган башка образлардан күренгәнчә, Г.Ибраһимов киләчәктә милләт анасы булачак хатын-кызларның яңалыкка омтылышын, рухи үзгәрүләрен дә ачып сала. Бу тема аның иҗатында мөһим урын алып тора.

“Алмачуар”, “Табигать балалары” хикәяләре аша язучы кеше белән табигать арасындагы мәңгелек гармонияне күрсәтергү омтыла. Аның иҗатында табигатькә уңай мөнәсәбәт, хәзергечә “күпертеп” әйтсәк экология темасы да билгеле бер урын били.

Г.Ибраһимовның түбән катлам вәкилләренең ачы язмышын күрсәтеп, шулар өчен борчылып язган әсәрләреннән миңа “Карт ялчы”, “Көтүчеләр” хикәяләре аеруча якын. “Карт ялчы” хикәясендә гомере буе хуҗасына яхшылык эшләп тә, яхшы мөнәсәбәт, мәрхәмәт күрмәгән аяныч язмышлы Шәһи карт образы аеруча үтемле. Ә “Көтүчеләр” хикәясендә “мин” җәмгыятьтәге гаделсезлекләр турында уйлана. “Мин”нең карт атасы – гомере буе көтүче булган бабайны авылда тәрбияләү өчен чиратка салалалар һәм ул бозаулар торагында үлә. Моны ишеткән улы җитди уйлана һәм “Ни өчен берәүләр бәхетле булып та, икенчеләр бәхетсез соң?” дигән сорау куя. Түбән катлам вәкилләренең куркыныч язмышы, ач-ялангач тормышы “Казакъ кызы” әсәрендә дә күрсәтелә. Шулай ук Сарсымбай кул астындагы ыру һәм Кара айгыр йорты арасындагы хакимият өчен талаш аша. Автор халыкларның бердәм булмавын, төрле партияләргә аерылуын күрсәтә. Хакыйкатькә, бердәмлеккә өнди. Мондый аерымлану “Безнең көннәр” романында да ачыла. Биредә аклар һәм кызыллар сугышы ассызыклана.

Үрнәк совет кешесе образын тудыру, һәр җирдән сыйнфый дошман эзләү, фаш итүләр “Тирән тамырлар” әсәрендә чагыла (Г.Ибраһимов социалистик җәмгыятькә нык ышанган һәм шушы ук җәмгыять кануннары аның үлеменә сәбәпче булган да инде: әдип репрессияләнәгән һәм төрмә хастаханәсендә вафат булган). Димәк, автор иҗатында коммунистик идеалларга да урын бирелә.

Әдип мәхәббәт темасына да мөрәҗәгать итә. Мисал өчен бер карт шагыйрь уйларыннан корылган “Сөю-сәгадәт” әсәрендә “сөюдә генә чын бәхет” дигән фикер үткәрелә. Әсәр шул сүзләр белән тәмамлана да.

Г.Ибраһимовның күп кенә әсәрләрендә хәзерге чор өчен дә үтемле булган темалар күтәрелә һәм алар бүген дә укучы тарафыннан җылы кабул ителә (4,5 балл).

2. Бөек Ватан сугышыннан соңгы чорда да шагыйрь, язучылар иҗатында сугыш темасы зур урын алып тора. Бу темалар берничә төркемгә бүленә

1. Сугышны реалистик сурәтләү, сугыш кыры вакыйгаларын ачу, фашистларның явызлыгын күрсәтү: Г.Әпсәләмов “Мәңгелек кеше”, “Газинур”, “Алтын йолдыз”, “Ак төннәр”, М.Әмир “Саф күңел”, “Ялантау кешеләре”.
2. Язучыларның үз башларыннан үткән, үзләре кичергән хәлләрне тасвирлаулары: Н.Дәүли “Яшәү белән үлем арасында”, “Мәңгелек бастион”, Ә.Еники “Кем җырлады?”.
3. Сугыш вакытындагы кешенең рухи халәтен, сугыш алып килгән авырлыкларны ачып бирү: Ә.Еники “Мәк чәчәге”, “Бер генә сәгатькә”, “Ана белән бала”, “Бала”.
4. Сугыш вакытында тылдагы авыр хезмәт, тылдагы тормыш: М.Мәһдиев “Кеше китә - җыры кала”, М.Әмир “Саф күңел”, “Ялантау кешеләре”, Р.Төхвәтуллин “Йолдызым”, Г.Гобәй “Замана балалары”, Г.Бәширов “Намус”, М.Әмир “Миңлекамал”, Р.Ишморат “Кайту”.
5. Яшьлек, балачаклары сугыш чорына туры килгән геройларны, аларның шул чактагы тормышын сурәтләү: М.Мәһдиев “Без – кырык беренче ел балалары”, В.Нуруллин “Шинельсез солдатлар”.
6. Сугыштан кайта алмый калучылар турында: Ш.Галиев “Әткәйгә хат”, С.Хәким “Сары капкалы йорт”, “Ана”.
7. Сугышта һәлак булган герой сугышчылар, ватан уллары турында: Ш.Маннур “Муса”, Р.Ишмлрат “Моңлы бер җыр”, Н.Дәүли “Безнең Муса”, Г.Әпсәләмов “Агыла болыт”.

Әлеге әсәрләре белән язучылар кешелекне фашизмнан сак булырга, аның “үрчүенә” юл куймаска, илдәге тынычлык, матурлыкны сакларга, батырларча вафат булган ватан улларын онытмаска өндиләр (5 балл).

3.              Янар өчен вакыт эзлә диләр,

                  Урын эзлә диләр ямьлерәк.

                  Никтер минем шигъри хисләремә

                  Арышларның исе тәмлерәк.

Бу шигъри юллар Сибгат Хәкимнеке. Алар аша гына да без бу олпат шагыйрьнең ни дәрәҗәдә лирик аһәңле әсәрләр булдырырга сәләтле булуын, иҗатка табынуын, табигать, кешелек белән якынлык эзләвен, җирне, кешеләрне яратуын, искиткеч бай күңел дөньясына ия булуын аңлый алабыз.

        С.Хәким шагыйрь буларак сугышка кадәр үк танылу таба. Мисал өчен, аның “Юксыну” шигырен 30 нчы елларның иң күркәм лирик әсәрләре арасына кертәләр. Дөрес, С.Хәким дә коммунистик идеалларга, Ленинга табынудан азат булмый. Моны аның “Кокушкино крестьяннарының Ленинга хаты” кебек әсәрендә күрәбез. Ләкин ул иҗатын төссез, хиссез чакырулар, язмалар, публицистика белән тутырмый, кешенең күңелен алга куя.

        С.Хәким Бөек Ватан сугышында катнаша, фронтта газета-журналлар чыгара. Аның безгә сугыштан кайтып, авылда гаделлек өчен көрәшүче Сәлим образын булдырган “Бакчачылар” поэмасы, сугышта ятып калган геройның истәлеге булган ятим гармун, әтиләре кебек күзле кызлары һәм сары капкалы хуҗасыз йорт турындагы “Сары капкалы йорт” әсәрләре билгеле.

        “Лирика – шигъриятнең таҗы», - дигән  тәнкыйтьче В.Белинский. Әнә шул таҗ С.Хәким иҗатында урын алган да инде. С.Хәким авылдан, ярлы гаиләдән чыккан, аны авылга мәңгелек җан җепләре бәйли. Мисал өчен, “Тегермән стенасындагы язулар” әсәрендә автор авылның үткәне, бүгенгесе, киләчәге турында уйлана.

        Шагыйрь иҗатында Ана образы да зур урын били. Шагыйрьнең әнисе - әсәрләреннән күренгәнчә, сабыр, тыйнак, гүзәл эчке дөньялы авыл хатыны. Шәһәрдә яшәп ятучы улына ул “Нәрсә җибәрим?” дигән сорауга җавап итеп: “криндилләр эзлим, криндилләр” генә ди. Ул ананың күзе гел юлларда. Ятса да, торса да, шигырьдәгечә суга чыкса да күзе гел юлларда аның. Һәм С.Хәким болай дип куя: “Син һәркемгә очырыйсың, әнкәй, мөлдерәмә килеш чиләгең”.

        С.Хәкимнең “Юксыну” шигыренә кыскача анализ ясап үтик. Бу – мәхәббәт лирикасы. Лирик герой – гашыйк. Гашык кынамы? Үлеп гашыйк! Ул көне-төне сөйгәне турында уйлана, аңа багышлап шигырьләр яза, “ул” укыган мәктәп юлларыннан күзләрен алмый. Иптәшләре белән көлешә-көлешә “ул” килеп чыгар кебек. Лирик герой кызга хисләрен белдермәгән әле. Үзе сизәр дип көтә: “Син беләсең микән, юк микән?” – ди. Мәхәббәт биредә илаһилаштырып бирелә. Тышта яз, күңелләрдә дә яз. Йөрәкләрдә бөреләнеп мәхәббәт чәчәк ата. Лирик герой газаплы, татлы сөю утларында яна. Ул җавапсыз мәхәббәт газап кичерә. “Кошлар кайтты безгә син һаман юк, Син һаман юк, никтер килмисең...” – ди лирик герой. Лирик герой аның нигә килмәгәнен дә белә, әлбәттә. Әллә шушы “никтер” сүзе артына яшерелгән каршылыклардан куркамы? Минемчә, лирик герой сүлпән характерлы итеп бирелгән.Ләкин бу сүлпәнлек әсәр тукымасына гаҗәеп табигый рәвештә кереп китә. Без аны нәкъ шулай булырга тиеш дип кабул итәбез.

        Бу шигырьне укыгач, күңелләрдә дәртле, шашкын хиссият уянмый. Ә бәлки беренче ләззәтле, газаплы мәхәббәтне сагыну, нечкә, үтә нечкә җеп булып сузылган юксыну, сөюне кадерләү, зурлау уяна (5 балл).

4. М.Хәбибуллинның “Илчегә үлем юк”, Ф.латыйфиның “Хыянәт”, Р.Батулланың “Сөембикә кыйссасы”, Ш.Маннурның “Казан кызы”, Г.Тукайның “Печән базары, яхуд яңа Кисекбаш”, “Азан”, “Пар ат”, Ә.Фәйзинең “Тукай”, “Сөембикә” кыйссасы, А.Гыйләҗевның “Балта кем кулында”, Г.Исхакыйның “Ике йөз елдан соң инкыйраз”, Ф.Әмирханның “Хәят”, М.Гафуриның “Мәдхе Казан”, М.Галәүнең “Болганчык еллар”, И.Газиның “Онытылмас еллар”, Р.Мөхәммәдиевнең “Кенәри – читлек кошы”, З.Бигиевнең “Зур гөнаһлар”, Н.Гыйматдинованың “Тәгъдир”, К.Тинчуринның “Американ”, “Сакла, шартламасын”, Г.Камалның “Банкрот”, “Беренче театр” әсәрләрен мисалга китерергә була (5 балл).

        5. Хакыйкать

... Ул – шагыйрь. Һәм бу сүзләр белән бар да әйтелгән. Әйе, ул – мәхәббәт сандугачы, ул – иатурлыкка, батырлыкка дан җырлаучы, ул – кешелекне, җирне, яшәүне шашып сөюче... Ләкин шунысы гаять мөһим: ул – хакыйкатьне ачучы.

...Җиңел тормыш күрмәде ул: бшрелде, сугылды, каргалды, кыйналды, сүгелде, изелде, тапталды. Язмыш дигән каһәрле нәрсә аны бер почмактан икенчесенә алып орды. Ә ул һичкайчан да акны кара, караны ак димәде, яман белән хакыйкатьне күңеле, җаны-тәне, сүзләре белән аера белде. Менә шуның өчен дә шагыйрь ул!

...Ул җиргә килгәнче дә тормыш гаделсезлекләр, пычраклык, бозыклык тулы иде. Хәер, ул тормыш дигәннәренең күгендә кайчак кояш та күренә иде бугай... Хәзер дә күктә болытлар да, кояш та бар ич... Шагыйрь җиргә килде һәм әсәрләрендә әнә шул кояшны, болытларны күрсәтергә омтылды. Күрсәтте дә ул... Сукырлар да күзләрен ачар, аяксызлар торып басар,  телсезләр сөйләшә башлар өчен хакыйкать кирәк бу җиргә!

Хакыйкать! Шагыйрь аңлады моны. Аны электән үк бабайлар күңелендә кадер-хөрмәт уяткан китаплардан укысалар үтемле булмасмы? Шагыйрь моңа да төшенде. Кызганыч, моны аңлаучы бер шагыйрь генә түгел иде...

Хәтерли әле ул: каһәрле 30 нчы еллар азагы иде. Аңа акны кара, караны ак дияргә куштылар. Юк, кушмадылар, боердылар! Ә ул исән һәм хәзер дә үзе кебек үк исәннәргә хакыйкатьне ача. Юк, ул гомерен мескен булып үткәрми. Ул гомерен бөек, сүзен алтын итә. Ялган сөйләүчеләрне күралмый, кызгана ул. Алар – түбән җаннар. Чөнки кеше күңелен алдаудан да түбән гамәл юк бу җирдә!.. Ә ул алдамый, ул – хакыйкать көзгесе, ул – үзе үк матур, гүзәл хакыйкать! Я, әйтегез, бәхетле түгелме ул?! (4 балл).

6. Бу әсәр лирик геройның үткәнен, бүгенгесен һәм киләчәген тоташтыручы  яшәешнең мәңгелек кануннары турында уйлануы, фәлсәфәсе. Н.Гариф хикәясенең исемендә үк антитеза кулланган – елаткан шатлыгым.

 Әсәрнең беренче кызыл юлы экспозиция өлеше булып тора. Лирик геройның үткәне турында уйлана башлавы – төенләнеш. Вакыйгалар шул рәвешле үстерелеп, улының “ташны ничек агартырга?” дигән сорау кульминацион нокта булып тора. Хикәянең соңгы кызыл юлы – чишелешне тәшкил итә.

Әсәрдә символик, аллегорик образлар кулланыла. Кәгъбә ташы – җирдәге бозыклык, гөнаһ тулы кара тормыш, адәмнәрнең гөнаһларны символлаштыра. Хикәя мәңгелек кешелек идеалларын яктырта. 50 яшьнең теге ягына чыккан ата улына киләчәктә җирдәге тормышны агартырлык, матурларлык гамәлләр кылыр өчен тиешле тәрбия бирергә омтыла. Аны үзеннән яхшырак шәхес итеп тәрбияләргә тели. Ни өчен ата бу хакта 50 нең теге ягына чыккач кына уйлана соң? Минемчә, бу – табигый күренеш. Чөнки ул инде фани дөньядан китү ноктасына якынлаша. Җирдә аның дәвамчысы – улы кала. Ул җиргә, киләчәккә яхшылык калдырырга тели, шуңа да улына дөрес тәрбия бирергә тырыша. Кеше гомеренең кыйммәте шуннан гыйбарәт түгелмени?! Ата тәрбия, әхлак, матурлык ачкычын диндә - исламда күрә.

Әсәрдә кешенең гамәлләре күркәм булсын өчен ышанычы нык, күңеле саф булырга тиеш дигән фикер үткәрелә. Мондый фикергә ата кеше “йолдызларны урагач, бар җиһанны гизгәч” – күп уйлангач кына килә. Уйлары Мәккәдә - изге җирдә туктала. Улына диннең кирәк икәнлеген аңлату өчен кара кәгъбә ташына туктала, бары җирдә хаклык ирешкәч кенә ул таш агара, ди.

Сабый бала күңеле кардай ак. Аңа әле кер кунмаган. Ул кәгъбә ташының да ак булуын тели. Бик урынлы чагыштыру кертә автор. Ә күңел аклыгы – исламда, моңа бала үзе төшенә... һәм үскәч мулла булам, ди. Бу сүзләрне ишетү – ата кешенең елата торган шатлыгы. А.Гыйләҗевның “Ягез, бер дога!” әсәрендәге сүзләрне искә төшерик әле. Әдип “дога укыганнарын ишетсәм, тәнемдәге бала йоннарым кабара”, ди. Чөнки ул буын кешеләренә ислам бик тансык. Аларны бит ничә еллар буе дингә каршы тәрбияләгәннәр. Бәлки, ата да шул буын вәкиледер?! Бала күңелендә хакыйкатькә, хаклыкка омтылу бөреләнгән, ата бу бөрене гөлгә әверелдерергә тели. Бу максат – аның тормыш мәгънәсе.

Әсәр башында әйтелгән “табигать” сүзен, минемчә, тереклек, тормыш төшенчәләре дип кабул итәргә кирәк. Табигать барыбер үз кануннары белән яши бит. Кешеләр генә үзгәртмәләр кертмәкче. Нигә гомерләрен шуңа багышлыйлар алар? Физик туклык, бөтенлек өчен нигә җан гармониясен, табигать кануннарын бозарга?! Кирәкми! Киләчәктә кешелек бу бозыклыктан арынырга тиеш. Шул фикердә автор.

Әсәр фәлсәфи уйланулар төсендә язылган. Үзе бик кыска, ләкин гаять зур мәгънәгә ия. Ата хыяллары чынга ашар дип өметләник. Юк, өметләнеп кенә калмыйк, шуның өчен тырышыйк. Бу әсәр безгә - яшь буынга җан эндәшүе бит! (3,5 балл).

2004 нче елгы республика олимпиадасында икенче урынны яулаган  

Казан шәһәре Яңа Савин районы 71 нче татар-рус мәктәбенең 11 сыйныф укучысы Мансурова Гөлнараның эше

1. Г.Ибраһимов иҗаты аеруча кызыклы, мавыктыргыч, үзенчәлекле. Байтак галимнәр фаразлавынча, язучының иҗатын ике чорга бүләргә мөмкин. Беренче чоры үзен 1917 нче елга кадәр язылган әсәрләрне ала. Монда Г.Ибраһимов үтә романтик буларак ачыла. Аның әсәрләрендә табигать күренешләренә, кешенең эчке кичерешләренә зур игътибар бирелә. Шундый әсәрләргә “Сөю-сәгадәт”, “Диңгездә”, “Табигать балалары”, “Көтүчеләр”, “Уты сүнгән җәһәннәм” керә. Һәрбер әсәрендә автор ниндидер әхлакый мәсьәләне күтәрә, табигать фонында раслый. Мәсәлән, “Табигать балалары” . Биредә язучы ике яшь шәхеснең саф, чиста мәхәббәтен күрсәтә. Егетнең батырлыгын, чыдамлыгын, кызның исә күркәмлеген, яхшы холкын, уңганлыгын сүрәтли. Һичшиксез, бу ике яшь шәхес бәхеткә лаек. Бу әсәрендә Г.Ибраһимов мәхәббәтнең олы көчен чагылдыра.

“Диңгездә” әсәре дә аерым игътибарга лаек. Монда автор яшәүнең матурлыгын, ихтыяр көчен, шул ук вакытта халыкның надан массага әверелеп, акылдан язуын, тыныч вакыттагы кешеләрнең “давыл” чыккач үзләрен ничек тотуларын күрсәтә. Бу проблемалар бүгенге җәмгыять өчен дә ят түгелләр. Аларның чишелеше әсәрдә гаять кызыклы шәкелдә. Язучының сурәтләү талантына да хәйран каласың. Биредә Г.Ибраһимовның романтизмның сурәтләү чараларын куллануында шик калмый.

“Сөю-сәгадәт”, “Уты сүнгән җәһәннәм” хикәяләрендә Г.Ибраһимов мәхәббәтнең ике төрле тарихын күрсәтә. Берсендә ул – бәхет, шатлык смволы, икенчесендә мәхәббәтнең булмавы тормышның җәһәннәмгә әверелүендә сәбәп икәнлеге ачыклана.

“Көтүчеләр” әсәрендә Г.Ибраһимов ике көтүченең  - аталы-уллы гаиләнең тормышын тасвирлый. Баласы гомер буе көтү көткән, “рәхмәт” өчен эшләгән әтисен оныта. Тормыштан качып, шифаханәгә эләгә, яңа хәят таба. Әтисен үлгәч кенә исенә төшерергә мәҗбүр була. Монда Г.Ибраһимов мөһим темаларның иң җаваплысын - әти белән бала мөнәсәбәте, әхлак темасын күтәрә. Үтемле рәвештә мондый мәсьәләләрнең ничек хәл ителүен гәүдәләндерә.

Г.Ибраһимовның романтизм юнәлешенә караган зур күләмле әсәрләренең берсе – “Яшь йөрәкләр” романы. Монда автор байтак проблемалар күтәрә. Ата-угыл мөнәсәбәте, сыйнфый көрәш, милләт язмышы, җәмгыятьнең торышы һ.б. Бу мәсьәләләрнең барысы да әсәрдәге персонажлар аша, алар белән бәйле вакыйгалар ярдәмендә ачыла. Зыя – үзәк герой, моңга, хискә бай күңелле, олы җанлы шәхес. Аның үзенең милләткә мөнәсәбәте бар. Аның Җәләш мулла кебек “имезүче” буласы килми, әтисенә каршы чыга. Зыяның күзаллавында татар милләтен җыр, музыка аша рухландырырга була. Ул бар көчен белемгә, мәгърифәткә сарыф итә. Аның сөгәне Мәрьям дә бу эшен хуплый, таяныч булып тора. Ләкин язмыш аларның бәхетенә каршы төшә.

Сабир образы да гаять кызыклы. Ул сыйнфый көрәшне, яңа сыйныфларның барлыкка килүен чагылдыра. Хатыны Хәлимә белән авылда яшәү, иген үстерү, “мужиклар” белән аралашу – аның төп хыялы.

Әсәрнең азагында Зыяның үлүе яңа милләт улларының бу тартышта аз булуын, шул ук вакытта авырлыклар алдында баш имәвен чагылдыра.

Г.Ибраһимовның икенче чорга караган әсәрләре реалистик сурәтләү, чынбарлыкка ачык йөз белән каравы, ачы хакыйкать кебек тәшенчәләр аша ачыла. Мондый әсәрләр рәтендә “Адәмнәр”, “Тирән тамырлар”, “Безнең көннәр”, “Казакъ кызы” һ.б. бар.

Иң беренче чиратта мин “Казакъ кызы” романына тукталып узар идем. Бу әсәрендә язучы бик күп гыйбрәтле, мөһим темаларны ачыклый. Шуларның иң беренчесе – милләт темасы. Монда автор төрле ыругларның үзара мөнәсәбәтләре аша рус князләренең йогынтысы ярдәмендә казакъ халкының да таркау булуын күрсәтә. Биремҗан агайның халыкны берләштерергә кирәк дигән хыялы тормышта чагылыш тапмый. Тик Җолкынбайга гына өмет бар. Сарсымбай, Якуб, Калтай кебек персонажлар казакъ җәмгыятендәге проблемаларны ачыкларга ярдәм итә. Көнчелек, ызгыш-талаш, тигезсезлекне күрсәтә.

Карлыгачсылу һәм Арысланбай мәхәббәте исә - бу халыкның алда киләчәге барлыгын раслаучы күренеш. Карлыгач – хатын-кыз азатлыгын даулаучы бердәнбер шәхес. Ул үз язмышына буйсынмый, сөйгәненә омтыла. Хәтта аның артыннан сөргенгә дә китә. Хатын-кыз азатлыгы – “Казакъ кызы” романында төп темаларның берсе.

“Алмачуар” әсәрендә гади малай кичерешләре аша автор әхлак, тәрбия, иман темаларын күтәрә. Малайның каты бәгырьле булуы, Алмачуарны үтергәнче кыйнавы беркемне дә битараф калдыра алмый.

“Адәмнәр” әсәрендә Г.Ибраһимов совет хөкүмәтенең чын йөзен фаш итә. 1921 нче елда булган ачлык кешеләрне ерткыч дәрәҗәсенә төшерә. Хәтта җанварлар да үз балаларын ашамый, ачтан үлә, кешеләр исә алардан да түбәнрәк.

“Тирән тамырлар” романында Г.Ибраһимов ячейка утырышларын күрсәтеп, җәмгыятьнең тирән тамырларын фаш итә. Мещаннарның кара эшләре, совет хөкүмәтенең начар яклары, милләтнең кара тамырлары, җинаятьчеләрнең кара язмышлары...

“Безнең көннәр” романында язучы инкыйлаб вакыйгаларын, аларның халык язмышында нинди роль уйнавын күрсәтә. Чын реалистик буларак бу әсәр чынбарлыкны тасвирлый, җентекләп сурәтли.

Үз әсәрләрендә Г.Ибраһимов җәмгыятьнең торышын, шәхес кичерешләрен, мәхәббәт кебек мәңгелек темаларны күтәрә (5 балл).

2. 1941-1945 нче еллардагы Бөек Ватан сугышы меңләгән кешеләрнең язмышларында тирән эз калдырды. Хәзерге вакытка кадәр, ягъни бүгенге әдәбиятта да сугыш темасына күпләп әсәрләр языла.

Сугыштан соңгы татар әдәбиятында “конфликтсызлык теориясе” хөкем сөрә. Шуңа да язучылар бары  тик Бөек җиңүгә багышланган әсәрләр иҗат итәргә, Сталинны мактарга мәҗбүр булалар. Шулай да “чын” әсәрләр иҗат ителә.

Г.Әпсәләмов сугыш темасына байтак әсәрләр яза. “Мәңгелек кеше”, “Алтын йолдыз”, “Агыла болыт”, “Газинур” һ.б. Бу романнарда автор тарихи шәхесләрнең тормышын, батырлыгын сурәтли. Документальлеккә мөрәҗәгать итә. Шулай ук язучы әсәрләрендә сугышның авырлыкларын, кеше гомеренең кыл өстендә генә торуын чагылдыра.

Ә.Еники “Тауларга карап” хикәясендә, Локман картның кичерешләрен сурәтләп, сугышның буыннар дәвамлыгын өзәргә мөмкин икәнлеген күрсәтә, нәселнең корый алуын әйтә. Бәхеткә каршы, Газизҗанның булуы моңа каршы төшә. “Кем җырлады?” хикәясендә Ә.Еники солдат күңелендә барган “дулкыннарны” сурәтли, аның үлем алдында җыр ишетеп, татлы йокыда җан бирүе йөрәкне кыса. Сугышның мәгънәсезлеге әнә шулай раслана.

Сугыштан соңгы әдәбиятта күбрәк өч тема үзәккә алына: сугыш кырларында мәңгееккә ятып калган солдатдарны искә алу (С.Хәким “Сары капкалы йорт”, З.Мансуров “Балкыш”), сугыш вакытындагы хәлләрне сурәтләү (Н.Дәүли “Яшәү белән үлем арасында”), кичәге солдатның яңа тормышка кайтуы (“Кайту”, “Казан кызы”).

Күп кенә әдипләр үз әсәрләрендә сугыш аркылы кеше холкын сыныйлар. Мәсәлән, М.Мәһдиевнең “Кеше китә - җыры кала” әсәрендә сугышның башлануын сурәтләп, авыл кешеләренең табигатен күрсәтә. “Фронтовиклар” әсәрендә элекк солдатның хәзерге тормышта да санмавын чагылдыра. “Без – кырык беренче ел балалары” повестенда яшьләрнең авыр тормышын, чыдамлыгын ачып бирә.

Ләкин сугыш дигәч тә, фронт кырлары гына күз алдына килми. Тыл тормышы да вакыйгаларга бай була. “Намус” романында Г.Бәширов намус, әхлак, иман кебек төшенчәләрне сугыш фонында тикшерә. Кешеләрнең холкы сугыш авырлыклары аша ачыграк күренә.

 Тулысы белән сугышның ачы чынбарлыгына багышланган әсәрләр дә байтак. Мәсәлән, Х.Камаловның “Һәркемнең гомере бер генә” романы – шуңа ачк мисал. С.Хәким дә “Курск дугасы” поэмасында сугыш кырлары аша уза.

70-80 нче еллар язучылары да сугыш алып килгән фаҗигаләргә игътибар итәләр. И.Юзеев “Тып-тын иртә” әсәрендә гарип солдатның агач аякларының тынычлыкны бозуын күрсәтә. Шулай итеп, автор сугышны онытмаска, солдатлардан борылмаска, тынычлыкка омтылырга чакыра.

М.Әгъләмов “Онытма, Европа” поэмасында халыкка мөрәҗәгать итә.

Т.Миңнуллин үзенең “Моңлы бер җыр” пьесасында Җәлил һәм җәлилчеләр образын күтәрә. Бөек шәхескә мәдхия җырлый.

М.Әмир сугышка багышланган дилогия дә иҗат итә. “Саф күңел”, “Ялантау кешеләре” романнарында сугышның гади халыкка алып килгән фаҗигасен күрсәтә.

Әдипләр үз әсәрләрендә сугыш афәтен, карт кызларның тормышын, әти-әнисез үскән балаларның, улларын-кызларын югалткан әби-бабаларның язмышларын тирән психологизм белән тасвирларга тырышалар (4 балл).

3. С.Хәким иҗаты күпкырлы һәм күптармаклы. Шигърияткә ул Бөек Ватан сугышына кадәр үк килә. Сугышка кадәрге иҗатында ул табигать, мәхәббәт кебек мәңгелек темаларга байтак шигырьләр яза. Туган ил мәүзугына мөрәҗәгать итә. Шул чорда иҗат ителгән шигырьләренең берсе – “Юксыну”.

Бу чорда С.Хәким Тукай иҗаты белән мавыга. Бу шәхескә багышланган әсәрләрендә дә аңа тирән мәхәббәт, хөрмәт күренә. Аның “Пар ат”, Шагыйрьнең балачагы” кебек поэмалар – моңа ачык дәлил. Поэмаларында Тукай гади халык улы буларак гәүдәләнә.

Сугыш чорындагы иҗатына С.Хәким игътибар белән карамый. “20 ләп шигырь яздым”, - ди ул. Ләкин шул шигырьләрдә сугышның бөтен халәте ачыла. Шул шигырьләр арасында миңа иң ошаганы – “Фронтовик” шигыре. Монда сугыш вакытында да күңелсезлеккә бирелмәү тасвирлана.

Сугыштан соңгы иҗатында С.Хәким төрле темаларга мөрәҗәгать итә. Шуларның иң мөһиме – сугыш темасы. Ул “Курск дугасы” поэмасында да чагылыш таба. “Сары капкалы йорт” әсәрендә әдип сугыш кырларында ятып калган солдатларга дан җырлый.

Шулай ук С.Хәким башка темаларга да мөрәҗәгать итә. Аның “Суд залында” исемле шигырьләр җыентыгында башка темалар да күренә. Автор күбрәк гадәти тормышка, кеше кичерешләренә, мөнәсәбәтләренә игътибар итә. Тукай тормышына да битараф калмый: “Кырыгынчы бүлмә” исемле поэмасында аның “Болгар” кунакханәсендәге тормышын тасвирлый.

С.Хәким сәяхәт итәргә ярата. Бу җирлектә ул өр-яңа әсәрләр иҗат итә. Аның Карловы Варыга булган сәяхәте яңа шигырьләр бәйләме белән тәмамлана.

70-80 нче елларда С.Хәким шәхес, милләт, халык тормышына игътибар итә башлый. Тарих белән бүгенгенең бәйләнешен эзли.

Анализны минем С.Хәкимнең “Шагыйрьнең балачагы” исемле поэмасына ясыйсым килә. Авторның әсәрне язар алдыннан махсус әзерлек үткәне сизелә. Төп тема – шагыйрьнең талантын ачуда, сәбәпләрен ачыклауда. Проблема итеп яшь Апушка карата булган җәбер=золымнар, аның чыдамлыгы. Поэманы укыганда, камил метафора, алымнар, эпитетлар күзгә чалына. Әсәрнең эчтәлеге мавыктыргыч. Гомумән, аңа битараф калып ублмый. Ә бу иң мөһиме (4 балл).

4. Казан шәһәре мәдәни үзәк буларак күпләгән сәнгать әһелләрен үзенә тарта. Бик күп сәяхәтнамләр Казанның матурлыгына багышланган. Р.Батулланың “Сөмбикә”, М.Хәбибуллинның “Сөембикә ханбикә һәм Иван грозный” китапларында Казан үзенең муллыгы белән ачыла.

Кол Шәриф, Мөхәммәдъяр әсәрләрендә Казанга дан җырлана.

Р.Миңнуллинның “Казан. Кремль. Ак диварлар” шигыре татар милләтенең Казан белән аерылгысыз булуын күрсәтә.

Миңа иң ошаган китапларның берсе – М.Юнысның “Җиле могҗиза” китабы. Автор борынгы Мисыр, башка дәүләтләрнең млгҗизасын  Казан белән чагыштыра  (3 балл).

5. Хакыйкать... Нинди тәмле, шул ук вакытта ачы сүз бу. Күпләр аннан йөз чөерә, күпләр аңа омтыла. Хакыйкать, дөреслек – бөек төшенчәләр. Ләкин аларга ирешү өчен чыдамлык, батырлык, рухи ныклык, иман, Аллага таяныч кирәктер, мөгаен. Безнең чынбарлыкта мондый сыйфатларга ия шәхесләр бармы икән?! Белмим. Озак эзләргә кирәктер шул.  Бер чара кала - әдәбиятка, тарихка мөрәҗәгать итәргә.

Бу сыйфатка ия булган шәхесләр тарихта бик күп. Аллага шөкер! Иң беренче чиратта хакыйкатьне ачучы дип мин Г.Исхакыйны атар идем. Әйе, ул – Идеал. Аның әсәрләрендә күтәрелгән проблемалар, темалар чынбарлыкны аңларга, хакыйкатьнең асылын күрергә булыша. Аеруча “Ике йөз елдан соң инкыйраз” повесте. Бу әсәр – хакыйкатьнең, татар халкының язмышын ачыклаучы шәкел. Күпме еллар буе бу хакыйкать – икейөзлелек, ялган, яла ягу, эчүчелек, бөлгенлек, тарлык бездән качырылды. Ниһаять, хаклыкка ирештек, хакыйкатьне ачтык, дөрес юлга бастык. Хакыйкатькә ирешү – ул зур бәхет. Милләт бәхете, безнең бәхет! Хакыйкать булганда гына милләт иреккә ирешә ала (2 балл).

6. Иң беренче чиратта өзекнең исеменә игътибар итәргә кирәк: елаткан шатлыгым. Оксюморон күренеш түгелме соң бу?! Елау, күз яшьләрен түгү – күңелне бушату, чистарту дигән сүз., хис-кичерешләрне чагылдыру. Ярый әле бу шатлык. Дөньяда кайгыдан елаучылар да җитәрлек.

Әсәрнең беренче абзацында автор табигать кануннары турында уйлана. Бу фикерләр белән мин дә килешәм. Кешеләрнең тормышны үзгәртергә теләве күбрәк тискәре күренеш буларак гәүдәләнә, ләкин вакыт барысын да урынына куячак.

Икенче абзацта язучы төп темага, вакыйгаларга кереш ясый, улы белән таныштыра. Шулай ук фәлсәфи уйланулары белән дә уртаклаша. “Уйлар диңгезендә гизәргә яшь арасы юк”, ди. Ул хаклы.

Өченче абзацта без герой-әтинең тормыш сорауларына җавап табу өчен дингә, изге Мәккәгә баруын күрәбез. Бтредә бала да сораулар бирә, тзге Кәгъбә белән кызыксына. Баланы гына түгел, бөтен кешелекне борчыган сорау яңгырый: “ничек агартырга?”. Сабыйның яшь чактан ук саф, пакь уйлары булуы беркемне дә битараф калдырмый. Әтисе шатлыгыннан елап җибәрә! Чыннан да, зур шатлык бит.

Әсәрнең темасы – баланың җавап эзләве, әтисенең кичерешләре. Теманың әһәмияте дә шунда: шәхси, ата-бала мөнәсәбәтләре аша без кешелекне борчыган мәсьәләнең чагылышын күрәбез. Вакыт, Дин, Әхлак, Иман кебек төшенчәләрнең бала күңелендә булуы – милләтнең дә бәхете.

Әсәрнең идеясе дә гыйбрәтле. Н.Гариф укучыларны күңелләребезне агартырга чакыра. Сабыйны үрнәк итеп куя. “Шиңдермичә үстерү” – иң мөһим мәсьәлә.

Хикәядә образлылык та зур игътибарга лаек. Бала образы, Вакыт, Кәгъбә ташы, Ата образлары әсәрдә кызык формада гәүдәләнәләр. Бу образлар аша автор, аеруча бала образы аркылы, чынбарлыкның гөнаһлыгын, каралуын гәүдәләндерә. Пакъләнү көченең бары тик бала гына булуы тикмәгә түгел. Хәтта бала һәм Кәгъбә ташы символик образлар да булып тора. Аларның әһәмияте, тәэсир көче бик зур. Укучы әсәрне укыгач, үз тормышын, уй-фикерләрен үзгәртергә тиеш була. Әсәрдә диннең әһәмияте зур булуы турында әйтелә (3,5 балл).

Хикәяләргә анализ үрнәкләре

9 сыйныф

Язмышлар охшашлыгы

        Әсәрдә футбол тубы – милләт язмышы янәшәлеге тудырыла, язучы татар халкының язмышын укучыга үтемлерәк җиткерү өчен футбол тубы аллегорик образына мөрәҗәгать итә. Аның башта максатка ирешүдә төп таяныч булуы, соңга таба, кирәксезгә әйләнүе турында сүз алып бара. Һәм милләтнең яшәеше дә шундый ук дигән нәтиҗәгә килә. Әсәрнең “Язмышлар охшашлыгы” дип аталуы әнә шуңа ишарә итә. Язмышлар охшашлыгын җиткерүдә автор тагын бер образга – тарих чүплегенә мөрәҗәгать итә. Әлеге образ эчке мәгънәсе белән иҗтимагый яшәешне, хакимиятне, ул алып барган сәясәтне күздә тота. Язучы милләтнең мондый халәттә яшәеше дәвам итсә, иҗтимагый барыштан төшеп калу куркынычы барлыгын искәртә.

        Әлеге образларның яшәү рәвешләрен күрсәтү аша автор татар халкы язмышы темасын күтәрә. Сәясәт һәм милләт тормышы каршылыгы ярдәмендә татарның киләчәк язмышы, руслашуы, үз-үзен кайгыртмавы проблемасын күтәрә һәм тарих чүплегендә югалмас өчен властька баш иеп тору ярамый дигән идеяне үткәрә.  

10 сыйныф

Аладан туган колалалар

        Әсәрдә төп образ булып Сәмигулла абзый тора. Аның ике малае, ат һәм трактор образлары исә төп проблема һәм идеяне ачуда ярдәмче образларны тәшкил итә. Сәмигулла абзый бөтен гомерен игелек эшләп яшәүгә юнәлткән, тавыш-тынсыз гына тормыш иткән. Атка юл бирү нәтиҗәсендә эшсез калган, гомерен көтүчелектә  үткәрергә мәҗбүр булган, ләкин бервакытта да үз гамәле өчен үкенеп яшәмәгән. Гомумән, аның гомер юлында үкенерлек гамәлләр, бәлки, кылынмагандыр да. Игелек эшләү хакына үзеңә авырлык алудан куркырга ярамый, бу Сәмигулла абыйның яшәеш девизы булган. Аның аша автор шул буынга хас иң матур әхлакый сыйфатларны калкытып куя. Бер вәкиле аның малайлары булган яшь буын исә бөтенләй башка юлны сайлый: алар үз тормышларын, җайларын кайгыртуны, матди байлык, муллык туплауны гына алга куя. Тирә-ягындагылар, рухи бөтенлек кебек мәсьәләләр аларны аз кызыксындыра. Сәмигулла абый атка да юл биргән булса, малайлары хәтта кешегә дә юл куймый гомер сөрә.

Әсәрдә заман образының бирелеше кызыклы. Ул үз эчендә ике – ат һәм машина заманнарын берләштерә. Автор ат һәм машина заманнарының бүленеше ярдәмендә ике чорның каршылыгын көчәйтүгә ирешә.

Яшь буынны характерлаучы төп сыйфат – игелексезлек. Автор нәкъ шул турыда сүз алып бара да. Шуннан чыгып, әсәрнең темасы игелексезлек булуы ачыклана. Сәмигулла абзый һәм аның малайларының яшәеше каршылыгы аша Н.Гариф яшь буынның тәрбиясезлеге, игътибарсызлыгы, эгоистлыгы проблемасын калкытып куя. Яшь буынның бу хәлгә төшүенә җавап эзләп, аталары игелекле булган балаларны заман игелексез ясый дигән фикер, идея үткәрә. Әсәрнең исеме дә шуңа ишарә итә.

11 сыйныф

Елаткан шатлыгым.

        Әсәрдә ата белән ул төп образлар системасын тәшкил итә. Ата кешенең төп максаты – улын иманлы, әхлаклы кеше итеп тәрбияләү, еш кына малае белән яшәү мәгънәсе, дин, иман турында сөйләшүләре дә шуның белән бәйләнгән. Олы буын динсез яшәгән, үз яшәешенең асылына төшенмичә генә гомер үткәргән. Төп герой да үз тормышы, яшәү мәгънәсе турында соңлабрак кына фикер йөртә башлаган. Яшь буын исә бөтенләй башкача. Моның аркылы автор үзенчәлекле төстә ике чорның каршылыгын да тудыра. Фәлсәфи уйланулар аша милләтнең, гомуми планда кешелекнең дөрес юлга басуы турында уйлана, шушы юлдан барса, Хакыйкатькә ирешәчәген җиткерә, өметен “мулла булып ташны агартырга хыялланучы” яшь буынга юллый.

Кояш, йолдыз, Кәгъбә ташы образлары геройның Хакыйкатьне эзләвен, аны табарга омтылышын гәүдәләндерә. Кәгъбә ташы образы җирнең, бүгенге кешеләр тормышының гөнаһлы һәм караңгы, әхлаксыз, имансыз булуы турындагы мәгънә төсмере белән дә баетыла.

 Әсәр кешеләр күңелендә яхшылыкка омтылыш яшәве турында. Тема да нәкъ шулай төгәлләшә. Ата кешенең баласы күңелендә яхшылыкны саклап калу турында уйлавы белән язучы хакыйкать иманда, диндә, бала йөрәгендәге яхшылыкка омтылышны шул юл белән саклап булачак дигән идея үткәрә.

Укучыларга әдәби әсәр анализлаганда файдалану өчен

терәк схема үрнәкләре:

Чәчмә әсәр анализлау планы

1.    Әсәрнең язылу вакыты, тарихы (билгеле һәм кирәк булса).

2.   Төп әдәби образлар системасы. Аларны сыйфатлау.

2. Сюжет бирелеше. Конфликт.

 4.   Әсәрнең тема, проблема, идеясе.

5.Сурәтләнгән дөнья ( пейзаж, портрет, әйләнә-тирә дөньяны тасвирлау).

 6.  Әсәрнең композициясе.

 7.  Әсәрнең теле (автор сөйләме, хикәяләү, сурәтләү, персонажлар сөйләме, тел-сурәтләү үзенчәлекләре).

8.  Жанры.

9.  Әсәрнең язучы иҗатында тоткан урыны.

10. Татар әдәбиятына алып килгән яңалыгы.

Лирик шигырь анализлау планы.

1. Язылу вакыты. Реаль-биографик һәм фактологик аңлатмалар (билгеле һәм кирәк булса).

2. Жанры.

3. Лирик геройга бәя. Аның сурәтләнгәннәргә мөнәсәбәте, кичереше, фикере.

4. Тема, төп эчтәлек.

5. Хисләр бирелеше, аларның гәүдәләнеше, үсеш-үзгәреше.

6. Төп образлар, аларның әһәмияте, яңалыгы.

7. Сөйләм үзенчәлекләре, сурәтләү чаралары.

8.  Әсәрнең төзелеше.

9. Шигырь төзелеше ягыннан бәя. Ритм һәм рифма.