Эш программалары Рабочие программы

МУНИЦИПАЛЬНОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА Д.ТЕРЕКЛЫ                                                 МУНИЦИПАЛЬНОГО РАЙОНА АРХАНГЕЛЬСКИЙ РАЙОНРЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН

РАССМОТРЕНО                         СОГЛАСОВАНО                          УТВЕРЖДЕНО                                    

на заседании ШМО                   зам. директора по УВР                  Директор школы      

                                                    ______Фазылова В.С.                    ________Хасанова Э.С. Протокол № ____                                                                                Приказ №____                                                 от “___” ________ 2020 г.       “___ ”___________ 2020 г.               от “__ ” _________2020 г.

Приложение к рабочей программе

по учебному предмету «Родная (башкирская) литература»

(календарно-тематическое планирование для 10 класса

на 2020-2021 учебный год)

Составлена на основе Примерной образовательной программы по предмету “Башкирская литература” для 5-11 классов общеобразовательных организаций с родным (башкирским) языком обучения (авт.-сост.: Юлмухаметов М.Б. – Уфа:Китап, 2017).

Автор:

Багаутдинова Альмира Рафаиловна, учитель башкирского языка и литературы, высшая категория

д.Тереклы – 2020

МУНИЦИПАЛЬНОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА Д.ТЕРЕКЛЫ                                                 МУНИЦИПАЛЬНОГО РАЙОНА АРХАНГЕЛЬСКИЙ РАЙОН                                      РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН

РАССМОТРЕНО                         СОГЛАСОВАНО                          УТВЕРЖДЕНО                                    

на заседании ШМО                   зам. директора по УВР                  Директор школы      

                                                    ______Гильманова А.Х.                 ________Хасанова Э.С. Протокол № ____                                                                               Приказ №____                                                 от “___” ________ 2021 г.       “___ ”___________ 2021 г.             от “__ ” _________2021 г.

Приложение к рабочей программе

по учебному предмету «Родная (башкирская) литература»

(календарно-тематическое планирование для 11 класса

на 2021-2022 учебный год)

Составлена на основе Примерной образовательной программы по предмету “Башкирская литература” для 5-11 классов общеобразовательных организаций с родным (башкирским) языком обучения (авт.-сост.: Юлмухаметов М.Б. – Уфа: Китап, 2017).

Автор:

Багаутдинова Альмира Рафаиловна, учитель башкирского языка и литературы, высшая категория

д.Тереклы – 2021

МИНИСТЕРСТВО ПРОСВЕЩЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

‌Министерство образования и науки Республики Башкортостан‌‌

МКУ «Отдел образования Администрации МР Архангельский район РБ‌​»

МОБУ СОШ д. Тереклы

РАССМОТРЕНО                            СОГЛАСОВАНО                        УТВЕРЖДЕНО                                           на методическом совете              Зам. директора по УВР                Директор школы

                                                        ______Гильманова А.Х.             ________Хасанова Э.С.                        Протокол № ____                                                                                Приказ №____

от “____” _________ 2023 г.       “___ ” ___________ 2023 г.         от “___” _________ 2023 г.

Рабочая  программа

по учебному предмету

«Родной (башкирский) язык»

Багаутдинова Альмира Рафаиловна,

 учитель башкирского языка и литературы

д.Тереклы – 2023

Аңлатмалы яҙыу

Уҡытыу туған (башҡорт) телдә алып барылған төп дөйөм белем биреү ойошмаларының 5-9 кластары өсөн программа һәр уҡыу йылында уҡыу предметының йөкмәткеһен, уҡытыуҙың төп методик стратегияһын, «Туған (башҡорт) тел» уҡыу предметы саралары ярҙамында уҡыусыларҙы тәрбиәләү һәм үҫтереүен билдәләй.

Программаның норматив-хоҡуҡи нигеҙләнеше:

• Рәсәй Федерацияһының конституцияһы;
• «Рәсәй Федерацияһының мәғариф тураһындағы законы» (29.12.2012. № 273-ФЗ) (үҙгәрештәр һәм өҫтәмәләр менән);
• «Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы (25.10.1991. № 1807-1 ФЗ) (үҙгәрештәр һәм өҫтәмәләр менән);
• «Төп дөйөм белем биреү Федераль дәүләт белем биреү стандарттары» (31. 05.2021 й. № 287);
• Төп дөйөм белем биреүҙең өлгө төп дөйөм белем биреү программаһы (18.03.2022. № 1/22 дөйөм белем биреү буйынса федераль уҡыу-уҡытыу берекмәһе ҡарары менән раҫланған);
• Өлгө тәрбиәүи программа (02.06.2020. № 2/20 дөйөм белем биреү буйынса федераль уҡыу-уҡытыу берекмәһе ҡарары менән раҫланған);
• «Рәсәй Федерацияһы халыҡтарының туған телдәрен уҡытыу Концепцияһы» (2019 йылдың 1 октябрендә Рәсәй Федерацияһының Мәғариф Министрлығы коллегияһы ултырышында раҫланған);
• Башҡортостан Республикаһының конституцияһы;
• Башҡортостан Республикаһының «Мәғариф тураһындағы» Законы (үҙгәрештәр һәм өҫтәмәләр менән);
• 2021 – 2030 йылдарҙа «Башҡортостан Республикаһының дәүләт телдәрен һәм Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының туған телдәрен уҡытыу Концепцияһы» (30 декабрь Башҡортостан Республикаһы Башлығы 2020 йылда №  УГ-613 Ҡарары менән раҫланған);
• Уҡытыу туған (башҡорт) телендә алып барылған төп дөйөм белем биреү ойошмаларының 5-9 кластары өсөн туған (башҡорт) теле уҡыу предметының өлгө эш программаһы (Ғәбитова З.М., 2022 й.).

«Туған (башҡорт) теле» уҡыу предметын өйрәнеүҙең

маҡсаты һәм бурыстары

      «Туған (башҡорт) теле» уҡыу предметын өйрәнеүҙең маҡсаты – телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәрен, туған телдәге коммуникатив күнекмәләрҙе һәм телмәр мәҙәниәтен камиллаштырыу, башҡорт теленең үҙенсәлектәре, тел тураһындағы фәндең бүлектәре менән тап килеүсе төп тел берәмектәре тураһында белемдәрҙе киңәйтеү.

«Туған (башҡорт) теле» уҡыу предметын өйрәнеүҙең бурыстары:

— дөйөм Рәсәй ҡиммәте, сағылдырыу формаһы һәм башҡорт,  Башҡортостан Республикаһының башҡа  халыҡтарына рухи байлығын һаҡлаусы, кешенең төрлө сфералағы эшмәкәрлегендә аралашыу һәм белем алыу сараһы булараҡ башҡорт теленә ҡарата аңлы мөнәсәбәт тәрбиәләү,

— дөйөм Рәсәй һәм башҡорт мәҙәниәтенә, Рәсәй Федерацияһының барлыҡ халыҡтарҙың мәҙәниәтенә һәм теленә ҡарата ихтирам тәрбиәләү;

— шәхсән үҫеш инструменты һәм төрлө мәғлүмәтте ҡабул итеү, шул иҫәптән төрлө уҡыу предметтарынан белем алыу сараһы булараҡ башҡорт телен үҙләштереү;

— башҡорт теле тураһында белемдәрҙе, уның төҙөлөшө һәм үҫеш ҡанундары, башҡорт теленең стилистик ресурстары тураһында белемдәрҙе үҙләштереү; башҡорт әҙәби теле нормалары һәм телмәр этикеты нормаларын практик үҙләштереү;

— актив һәм потенциаль һүҙлек запасын байытыу һәм төрлө грамматик сараларҙы үҙ телмәр практикаһында ҡулланыу;

— орфографик һәм пунктуацион грамоталыҡты камиллаштырыу; телмәреңде камиллаштырыуға ынтылыуҙы тәрбиәләү;

— телмәр эшмәкәрлеген, шәхес- ара һәм мәҙәниәт- ара формаль һәм формаль булмаған шарттарҙа кешеләр менән эффектив аралашыуҙы тәьмин итеүсе коммуникатив күнекмәләрҙе камиллаштырыу;

— башҡорт телен өйрәнеү процесында фекер йөрөтөү эшмәкәрлеген универсаль интеллектуаль сағыштырыу, анализ, синтез, абстрактлашыу, дөйөмләштереү, классификациялауҙы камиллаштырыу, билдәле законлылыҡ һәм ҡағиҙәне булдырыу;

— функциональ грамоталыҡты үҫтереү: мәғлүмәти эҙләнеү күнекмәләрен тормошҡа ашырыу, кәрәкле мәғлүмәтте алыу һәм эшкәртеү, интерпретация биреү һәм төрлө форматтағы текстарҙы (тотош, тотош булмаған текст һәм б.) аңлау һәм ҡулланыу;

— стратегик һәм тактик мәғлүмәти-мәғәнәүи тексты эшкәртеүҙе, тексты аңлау, уның билдәләнешен, дөйөм мәғәнәһен, авторҙың коммуникатив ниәттәрен, логик структураһын, тел сараларының ролен үҙләштереү.

 “Туған (башҡорт) тел” уҡыу предметының уҡыу планындағы урыны

    Төп дөйөм белем биреү Федераль дәүләт белем биреү стандарттарына ярашлы «Туған (башҡорт) теле» уҡыу предметы  «Туған тел һәм туған әҙәбиәт» предмет өлкәһенә ҡарай һәм уҡыу планының мотлаҡ уҡый торған предметтар исемлегенә инә. «Туған (башҡорт) теле»  уҡыу предметын өйрәнеүгә төп дөйөм белем биреүҙең бөтә кластарында аҙнаға 2 сәғәт бүленә.

“Туған (башҡорт) теле” уҡыу предметы программаһының  төп йөкмәткеһе

                                                     5 класс

Тел тураһында дөйөм төшөнсә

      Лингвистика тел тураһында фән. Башҡорт теленең байлығы һәм тасуирлығы

Тел һәм телмәр

      Тел һәм телмәр. Телдән һәм яҙма, монологик һәм диалогик телмәр, полилог. Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре (һөйләү, тыңлау, уҡыу, яҙыу), уларҙың үҙенсәлектәре.

     Тормоштағы күҙәтеүҙәр, фәнни, әҙәби һәм фәнни-популярәҙәбиәт  һәм уҡыу нигеҙендә телдән монологик телмәр ҡороу.

Уҡылған йә тыңланған тексты телдән һөйләү.

Лингвистик темаға (өйрәнгәндәр нигеҙендә) һәм тормош күҙәтеүҙәре нигеҙендәге темаларҙағы диалогта ҡатнашыу.

Аудирования төрҙәре: һайлау, танышыу, ентекле. Уҡыу төрҙәре: өйрәнеү, танышыу, ҡарап сығыу, эҙләнеү.

Телмәр мәҙәниәте

Милли телдәрҙең юғары формаһы булараҡ башҡорт теле һәм әҙәби башҡорт теле тураһында аңлатма (дөйөм күҙҙаллау).

Яҡшы һәм дөрөҫ телмәрҙеңтөп күрһәткестәре (дөйөм күҙҙаллау). Әҙәби тел нормаларын һаҡлау – дөрөҫ телмәр.

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең  төп орфоэпик нормалары. Дөрөҫ әйтеү нормалары.

Орфоэпик һүҙлектәрҙә тыйылған билдәләр.

Һүҙ мәғәнәһенең маркеры булараҡ баҫым.

Омографтар (терминды ҡулланмайынса): һүҙҙең мәғәнәүи маркеры булараҡ баҫым. Орфоэпик норманың әйтелеш варианттары. Һүҙбәйләнеш кимәлендәге әйтелеш варианттары.

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп лексик нормалары. Һүҙ ҡулланыуҙың төп нормалары: һүҙҙе дөрөҫ һайлау, билдәләнгән предметҡа йә ысынбарлыҡ күренештәренә максималь тап килеүе.

Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә исем, сифат, ҡылымды ҡулланыуҙың лексик нормалары. Телмәрҙә  исем, сифат, ҡылымдарҙы ҡулланыуҙың лексик нормалары стилистик вариантта (китап, дөйөм ҡулланыш, аралашыу һәм ябай телдә).

Синоним, антоним, омонимдарҙы ҡулланыуҙа лексик нормалар (терминдарҙы ҡулланмайынса, өйрәнеү кимәлендә).

Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә исем, сифат, ҡылымдың ҡулланыуҙың лексик нормаларҙы боҙоуҙың типик миҫалдары.

Телмәр этикет ҡағиҙәләре: нормалары һәм традициялары. Аралашыуҙа телмәр этикетының нығынған формалары.  Башҡорт телмәр этикетында мөрәжәғәт итеү. Башҡорт телендә мөрәжәғәт итеү этикет нормаларының тарихы. Яңғыҙлыҡ исемдәр, туғанлыҡ атамалары, профессия, вазифа; йәше һәм енес яғынанмөрәжәғәт итеүҙәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәре. Мөрәжәғәт итеү кешенең тәрбиә кимәле, аралашыусыға мөнәсәбәте, эмоциональ торошоноң күрһәткесе. Официаль һәм официальбулмаған телмәр ситуацияларында мөрәжәғәт итеү. Хәҙерге заманда таныш булмаған кешегә мөрәжәғәт итеү формулары.

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп грамматик нормалары.

Текст

Текст һәм уның төп билдәләре.

Телмәрҙең функциональ-мәғәнәүи төрө: һүрәтләү, хикәйәләү, фекерләү; уларҙың үҙенсәлектәре.

Һөйләмдәрҙе һәм текстың өлөштәрен бәйләү саралары: һүҙ формаһы, тамырҙаш һүҙҙәр, синонимдар, антонимдар, эйәлек алмаштары, һүҙҙәрҙең ҡабатланыуы.

Тексты мәғлүмәти эшкәртеү: текстың ябай һәм ҡатмарлы планы.

Телдең функциональ төрҙәре (дөйөм күҙаллау)

Телдең функциональ төрҙәре тураһында дөйөм төшөнсә (һөйләү телмәре, фукциональ стилдәр, матур әҙәбиәт теле).

Тел системаһы

Фонетика. Графика. Орфоэпия

Өн һәм хәреф. Алфавит (ҡабатлау).Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәрҙең системаһы.Һуҙынҡы өндәрҙең дөрөҫ әйтелеше.Тартынҡылыларҙың дөрөҫ әйтелеше һәм яҙылышы.Өн һәм хәрефтәрҙең нисбәте. Һүҙгә фонетик анализ.Ижек. Ижек төрҙәре.Баҫым. Башҡорт һәм рус телдәрендә баҫым.Лингвистиканың бүлеге булараҡ орфоэпия.

Орфография

Һүҙҙәрҙең һәм һүҙ формаларының дөрөҫ яҙылышы булараҡ орфография.

Лексикология

Лингвистиканың бүлеге булараҡ лексикология.Һүҙҙәрҙең лексик мәғәнәһен аңлатыу (тамырҙаш һүҙҙәр һайлау, синоним һәм антонимдар табыу); һүҙҙәрҙең мәғәнәләрен аңлатыу (контекст буйынса, аңлатмалы һүҙлек ярҙамында).

Бер һәм күп мәғәнәле һүҙҙәр. Тура һәм күсмә һүҙҙәрҙең мәғәнәләре (ҡабатлау).

Һүҙҙәрҙең тематик төркөмө. Синонимдар. Антонимдар. Омонимдар.

Төрлө төрҙәге лексик һүҙлектәр (аңлатмалы һүҙлек, синоним, антоним, омоним һүҙлектәр) һәм туған телдең һүҙлек байлығын үҙләштереүҙә уларҙың роле.

Һүҙгә лексик анализ (өйрәнеү кимәлендә).

Морфемика

Тел ғилеме бүлеге булараҡ морфемика.Морфемика һәм һүҙьяһалыш. Һүҙҙең иң бәләкәй киҫәге булараҡ морфема. Морфема төрҙәре.

Һүҙьяһалыш һәм һүҙҙең формаһы үҙгәреүе. Һүҙҙең нигеҙе. Ялғау – форма барлыҡҡа килтереүсе морфема.

Тамыр, аффикстар – морфеманың төрҙәре.Һүҙҙәрҙең тамыр морфемаларҙан һәм аффиксаль морфемаларҙан килеүе.

Морфология. Орфография

Грамматика бүлеге булараҡ морфология.Һүҙҙәрҙең грамматик мәғәнәһе.Һүҙҙең лексик-грамматик разряды булараҡ һүҙ төркөмдәре. Һүҙ төркөмдәрен классификациялау принцибы.

Башҡорт телендә һүҙ төркөмдәренең системаһы. Үҙаллы һәм ярҙамсы һүҙ төркөмдәре.Яңғыҙлыҡ һәм ҡыҫҡартылған исемдәрҙе дөрөҫ яҙыу.

Сифат һәм ҡылымдарҙы өйрәнелгән орфограммалар менән дөрөҫ яҙыу.

Исем

Һүҙ төркөмө булараҡ исем.Исемдәрҙең телмәрҙәге роле.Уртаҡлыҡ һәм яңғыҙлыҡ исемдәр. Исемдәрҙең яһалышы.Ялғауҙар ҡушылыу юлы менән исем яһалыу. Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән исем яһау. Һүҙҙәрҙе парлау юлы менән исем яһалыу. Һүҙҙәрҙе бәйләү һәм ҡыҫҡартыу юлы менән исем яһалыу.

Исемдәргә морфологик анализ үткәреү.

Сифат

Һүҙ төркөмө булараҡ сифат.Сифаттың телмәрҙәге роле.Сифаттарҙың дөйөм грамматик билдәләре, морфологик билдәләре һәм синтаксик функцияһы.

Сифатҡа морфологик анализ үткәреү.

Ҡылым

Һүҙ төркөмө булараҡ ҡылым.Ҡылымдарҙың заман (үткән, хәҙерге, киләсәк), зат һәм һан менән үҙгәреше. Ҡылым һөйкәлештәре (бойороҡ, хәбәр, шарт һәм теләк). Үҙ аллы һәм ярҙамсы ҡылымдар. Тамыр һәм нигеҙ ҡылымдар. Ҡылымдарҙың яһалышы. Ҡылымдарҙың затлы формалары.

Синтаксис. Пунктуация

Лингвистика бүлеге булараҡ синтаксис һәм тыныш билдәләре. Һүҙбәйләнеш.

Синтаксис тураһында дөйөм төшөнсә. Тыныш билдәләре тураһында аңлатма. Тыныш билдәләре һәм уларҙың функцияһы.Һөйләм һәм һүҙбәйләнеш.Һүҙбәйләнеш һәм уның билдәләре. Һүҙбәйләнештә һүҙҙәрҙең бәйләнеү юлдары.

Һүҙбәйләнешкә синтаксик анализ.

Һөйләм

Хәбәр, һорау, өндәү һәм өндәү һөйләмдәрҙең мәғәнәүи һәм интонацион үҙенсәлектәре (ҡабатлау).Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә менән хәбәр.Йыйнаҡ һәм тарҡау һөйләмдәр.Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәре: аныҡлаусы, тултырыусы, хәлдәр.

Ябай ике составлы һөйләмдәргә синтаксик анализ.

Һөйләмдең тиң киҫәктәре

Тиң киҫәкле һөйләмдәр, уларҙың интонацион һәм пунктуацион үҙенсәлектәре.

Тиң киҫәкле һөйләмдәр. Һөйләмдәрҙә тиң киҫәктәрҙең булыу шарттары.Тиң киҫәктәрҙең бәйләнеү юлдары. Тиң киҫәкле һөйләмдәрҙең интонацион һәм пунктуацион үҙенсәлектәре

Өндәш һүҙҙәр

Өндәш һүҙҙәр, уларҙың функцияһы. Өндәш һүҙле һөйләмдәрҙең интонацияһы. Инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр. Өндәш һүҙ менән һөйләмдәҙең, интонация үҙенсәлектәре.Өндәш һүҙ менән һөйләмдәрҙә, инеш һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре.

Ҡушма һөйләм

Ҡушма һөйләмдәрҙәге ябай һөйләмдәрҙең интонация һәм ярҙамсы һүҙҙәр менән бәйләнеше.

Тура телмәр

Тура телмәрле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре.

Уҡыусыларҙың белемдәрен тикшереү һәм үтелгәндәрҙе ҡабатлау

Үтелгән материалдарҙы ҡабатлау, контроль эш яҙҙырыу, алынған белемдәрен коррекциялау буйынса эштәр башҡарыу.

6 класс

Тел тураһында дөйөм төшөнсә

Башҡорт теле – Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле. Әҙәби тел тураһында аңлатма.

Тел һәм телмәр

Төрлө төрҙәге монологтар (хикәйәләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү). Диалог төрҙәре: (диалог-аралашыу, диалог-фекер алышыу һ.б).

Телмәр мәҙәниәте

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик нормалары (ҡабатлау).

Хәҙерге башҡорт теленең төп грамматик нормалары. Һүҙлектәрҙә һәм белешмәләрҙә грамматик нормаларҙың варианттарын сағылдырыу. Башҡорт һәм башҡа телдәрҙәге исем, фамияларҙы үҙгәртеү; географик объекттарҙың атамалары.

Телмәрҙә типик грамматик хаталар. Исем, сағыштырыу формаһында сифаттарҙы, ҡылым, алмаш, һандарҙы ҡулланыу нормалары. Исем, уртаҡ, сифат, хәл ҡылымдарҙы, рәүеш һәм ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен ҡулланыу нормалары.  

Хәҙерге башҡорт теленең төп лексик нормалары.

Килеп сығышы яғынан һүҙҙәрҙе айырыу: төп башҡорт һәм үҙләштерелгән һүҙҙәр; актив һәм пассив һүҙлек запасына инеү яғынан айырыу: неологизмдар, иҫкергән һүҙҙәр (историзмдар һәм архаизмдар); ҡулланышы яғынан һүҙҙәрҙе айырыу: дөйөм ҡулланылышлы һүҙҙәр һәм ҡулланыу яғынан сикләнгән һүҙҙәр (диалект һүҙҙәре, терминдар, профессионализмдар, жаргон һүҙҙәр); һүҙҙең стилистик биҙәлешен билдәләү.

Текста фразеологизмдар, афоризмдар, ҡанатлы һүҙҙәрҙе айырыу; фразеологизмдарҙы ҡулланыу ситуацияларын характерлау.

Телмәр этикетының милли үҙенсәлектәре. Милли аралашыу этикетының нигеҙендә булыусы аралашыу этикет принциптары. Аралашыуҙың башы һәм тамамлау, маҡтау һәм комплимент, рәхмәт белдереү, ҡайғы уртаҡлашыу, тынысландырыуҙың этикет формалары.

Текст

Тексҡа мәғәнәүи анализ: уның композицион үҙенсәлектәре, микротема һәм абзацтар, текста һөйләмдәрҙе бәйләү саралары һәм ысулдары.

Тексты мәғәнәүи ҡайтанан эшкәртеү.

Телмәр төрө булараҡ һүрәтләү. Кешенең тышҡы ҡиәфәтен һүрәтләү. Торлаҡты һүрәтләү. Тәбиғәтте һүрәтләү. Торған ерҙе һүрәтләү.

Телдең функциональ төрлөлөгө

Рәсми йәки эш ҡағыҙҙары стиле.Ғариза. Расписка. Фәнни стиль. Һүҙлек мәҡәләһе. Фәнни хәбәрҙәр.

Тел системаһы

Лексикология

Башҡорт теленең һүҙлек составы.Һүҙҙәрҙең килеп сығышы буйынса төркөмләнеүе: төп башҡорт һүҙҙәре һәм үҙләштерелгән һүҙҙәр.

Башҡорт телендә дөйөм һәм тар ҡулланылышлы һүҙҙәр: диалектизм, профессиональ һүҙҙәр.

Башҡорт теленең лексикаһы актив һәм пассив һүҙлек запасы күҙлегенән: иҫкергән һүҙҙәр (историзм һәм архаизмдар), яңы һүҙҙәр (неологизмдар).

Фразеологик берәмектәр. Афоризмдар.

Һүҙьяһалыш. Орфография

Тел ғилеме бүлеге булараҡ һүҙьяһалыш.

Һүҙьяһалыш. Һүҙ составы. Тамыр һүҙ, һүҙҙең нигеҙе (яһалма һүҙ). Ялғауҙар һәм уларҙың төрҙәре. Һүҙ яһаусы һәм үҙгәртеүсе ялғауҙар. Һүҙьяһалыш юлдары.

Телдә һүҙьяһалыш ысулдары.

Морфология.  Орфография

Исем

Исемдәрҙең һан менән үҙгәреше.Күплек ялғауҙарының дөрөҫ яҙылышы. Исемдәрҙең эйәлек заты. Эйәлек заты ялғауҙарының дөрөҫ яҙылышы.

Исемдәрҙең хәбәрлек заты.Исемдәрҙең килеш менән үҙгәреше.

Сифат

Сифаттарҙаң исем урынында килеүе һәм һөйләмдәге роле. Сифаттарҙың яһалышы. Төп һәм шартлы сифаттар. Сифат дәрәжәләре. Сифаттарҙың дөрөҫ яҙылышы. Синоним сифаттар.

Һан

Һан тураһында дөйөм төшөнсә. Ябай һәм ҡушма һандар. Һан төркөмсәләре. Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы.

Алмаш

Алмаш тураһында төшөнсә. Алмаш төркөмсәләре.Алмаштарҙың килеш менән үҙгәреше.

Ҡылым. Ҡылым төркөмсәләре.

Исем ҡылым. Исем ҡылымдың мәғәнәһе һәм яһалышы. Исем ҡылымдың исемгә күсеүе. Исем ҡылымдың исемгә оҡшаш яҡтары: һан, килеш, эйәлек заты менән үҙгәреүе. Исем ҡылымдың барлыҡ һәм юҡлыҡ формаһы. Исем ҡылымдың һөйләмдәге роле.

Уртаҡ ҡылым. Уртаҡ ҡылымдарҙың  мәғәнә һәм яһалышы. Уртаҡ ҡылымдың юҡлыҡ формаһы.

Сифат ҡылым. Сифат ҡылымдың мәғәнәһе. Сифат ҡылымдың заман формалары: 1) үткән заман сифат ҡылым; 2) киләсәк заман сифат ҡылым; 3) хәҙерге заман сифат ҡылым.

Хәл ҡылым. Хәл ҡылымдың мәғәнәһе. Хәл ҡылымдың төрҙәре.

Ҡылым йүнәлештәре.

Ҡылым күләмдәре. Ҡылым рәүешлеге.

Рәүеш

Рәүеш тураһында төшөнсә.Рәүештең төркөмсәләре. Рәүештең сифат менән оҡшаш һәм айырмалы яҡтары. Рәүеш дәрәжәләре. Рәүештең яһалышы. Рәүештәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

Ярҙамсы һүҙ төркөмдәре

Ярҙамсы һүҙ төркөмдәренә дөйөм характеристика Ярҙамсы һүҙ төркөмдәренең үҙ аллы һүҙ төркөмдәренән айырмалыҡтары. Ярҙамсы һүҙ төркөмдәренең функцияһы. Ярҙамсы һүҙ төркөмдәренең яҙылышы

Теркәүес

Теркәүес тураһында төшөнсә.Теркәүестәрҙең бүленеше. Теркәүестәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

Бәйләүес

Бәйләүестәр тураһында дөйөм төшөнсә. Бәйләүестәрҙең бүленеше.

Киҫәксә

Киҫәксә тураһында төшөнсә.Киҫәксәләрҙең бүленеше. Киҫәксәләрҙең дөрөҫ яҙылышы.

Мөнәсәбәт һүҙҙәр

Мөнәсәбәт һүҙҙәр тураһында төшөнсә.Мөнәсәбәт һүҙҙәрҙең телмәрҙәге роле. Һөйләмдә мөнәсәбәт һүҙҙәрҙең интонацион һәм тыныш билдәләре яғынан айырыу.

Ымлыҡ

Ымлыҡ тураһында төшөнсә.Ымлыҡтарҙың дөрөҫ яҙылышы.

Оҡшатыу һүҙҙәре

Оҡшатыу һүҙҙәре тураһында төшөнсә.

7 класс

Тел тураһында дөйөм төшөнсә

Башҡорт теле – беҙҙең туған телебеҙ.

Тел, мәҙәниәт һәм халыҡ тарихының бәйләнеше.

Башҡорт теле – башҡорт халҡының милли теле, милли мәҙәниәтте сағылдырыусы форма.

Тел, мәҙәниәт һәм халыҡ тарихының бәйләнеше.

Тел һәм телмәр

Төрлө төрҙәге монологтар (хикәйәләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү) (ҡабатлау).

Диалог төрҙәре: эш-хәрәкәткә ниәтләндереү, фекер алышыу, мәғлүмәтте ҡабул итеү, мәғлүмәтте еткереү.

Телмәр мәҙәниәте

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик нормалары (ҡабатлау).

Хәҙерге башҡорт теленең төп грамматик нормалары (ҡабатлау). Һүҙлектәрҙә һәм белешмәләрҙә грамматик нормаларҙың варианттарын сағылдырыу. Телмәрҙә типик грамматик хаталар.

Терминдар һәм телмәр теүәллеге. Ғилми һәм публицистик телмәр стилендә терминдарҙың ҡулланыу нормалары. Публицистикала терминдарҙы ҡулланыу үҙенсәлектәре.

Терминдарҙы ҡулланыуға бәйле типик телмәр хаталары.

Башҡорт телендә ярашыу һәм башҡарылыу осраҡтарындағы ауырлыҡтар. Хәбәр менән эйәнең яраҡлашыуында типик грамматик хаталар. Яраҡлашыу һәм башҡарылыуҙа типик грамматик хаталар. Хәҙерге грамматик һүҙлек һәм белешмәләрҙә грамматик нормаларҙың варианттарын сағылдырыу.

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп стилистик нормалары. Телмәрҙә типик синтаксик хаталар. Ҡушма һөйләмдәр, инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәр менән, айырымланған киҫәктәр һәм тура телмәрле һөйләмдәр төҙөүҙә типик хаталар.

Аралашыуҙа башҡорт этикет телмәр манераһы. Тупаҫ һүҙҙәр, фразаларҙы ҡулланыуҙы тыйыу. Аралашыуҙа ҡәтғилекте ҡулланмау. Һүҙһеҙ аралашыу этикеты. Һүрәтләү жестарын ҡулланыу этикеты.

Текст

Телмәр әҫәре булараҡ текст. Текстың төп билдәләре (дөйөмләштереү).

Тексты мәғлүмәти эшкәртеү: текст планы (ябай, ҡатмарлы (ҡабатлау); атама, һорау, тезислы); текстың төп һәм икенсел мәғлүмәте.

Текста һөйләмдәрҙең бәйләнеш ысулдары һәм саралары (дөйөмләштереү). Текста тел һүрәтләү саралары: фонетик, һүҙъяһалыш, лексик (дөйөмләштереү).

Телдең функциональ төрлөлөгө

Публицистик стиль: ҡулланыу сфераһы, төп бурыс (теге йәки был ысынбарлыҡтағы проблемаларға билдәле мөнәсәбәт булдырыу маҡсатынан уҡыусыларға һәм тыңлаусыларға тәьҫир итеү), стиль һыҙаттары (логик бәйләнешлелекте һәм образлылыҡты, эмоционалелек, баһалаусанлыҡ), характерлы тел һүрәтләү саралары ( лексик, морфологик, синтаксик). Публицистик стилдең төп жанрҙары (сығыш, мәҡәлә, интервью, очерк, репортаж).

Рәсми эш ҡағыҙҙары (ҡабатлау): ҡулланыу сфераһы (административ-хоҡуҡи, эш башҡарыу сфераһында), төп бурыс (теүәл мәғлүмәтте хәбәр итеү), стиль һыҙаттары (абстрактлылыҡ, теүәлелек, ҡыҫҡалыҡ, шаблонлыҡ), характерлы тел һүрәтләү саралары.

Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле жанры булараҡ инструкция. Инструкция тексының структураһы һәм йөкмәткеһенең үҙенсәлектәре. Инструкция текстарының уҡыу-уҡытыу маҡсатында ҡулланыу.

ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ

Синтаксис. Пунктуация

Лингвистиканың бүлеге булараҡ синтаксис.Синтаксистың берәмеге булараҡ һүҙбәйләнеш һәм һөйләм.

Пунктуация. Тыныш билдәләренең функцияһы.  

Һүҙбәйләнеш

Һүҙбәйләнештең яһалыу юлдары. Эйәртеүле бәйләнештең төрҙәре: ярашыу, башҡарылыу, йәнәшәлек, һөйкәлеү. Һүҙбәйләнеш һәм ҡушма һүҙ. Нығынған һүҙбәйләнештәр.

Һөйләм һәм уның төп билдәләре. Һөйләм төрҙәре

Һөйләмдең төп билдәләре: мәғәнәүи һәм интонацион тамамланыу, грамматик формалашып етеү.Әйтелеү маҡсаты буйынса һөйләм төрҙәре (ҡабатлау).

Грамматик нигеҙҙәренең иҫәбе буйынса һөйләм төрҙәре (ябай, ҡушма).

Тулы һәм кәм һөйләмдәр. Кәм һөйләмдәрҙең диалогик телмәрҙә ҡулланыуы, уларҙың интонацияһы.

Ябай һөйләм

Һөйләмдең баш киҫәктәре.Эйә. Хәбәр. Эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ.

Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәре

Аныҡлаусы. Тиң һәм тиң булмаған аныҡлаусылар. Өҫтәлмәлек. Тултырыусы. Тура һәм ситләтелгән тултырыусы. Хәлдәр. Рәүеш хәлдәре. Күләм-дәрәжә хәлдәре. Ваҡыт хәлдәре. Урын хәлдәре. Шарт хәлдәре. Сәбәп хәлдәре. Маҡсат хәлдәре. Кире хәлдәр. Һөйләмдә һөйләм киҫәктәренең урынлашыу тәртибе.

Бер составлы һөйләмдәр

Ике һәм бер составлы һөйләмдәр араһында грамматик айырмалылыҡ.

Бер составлы һөйләмдәр, уларҙың грамматик билдәләре. Бер составлы һөйләм төрҙәре.Билдәле эйәле һөйләм. Билдәһеҙ эйәле һөйләм. Эйәһеҙ һөйләм. Атама һөйләм. Тулы һәм кәм һөйләмдәр. Тиң киҫәкле һөйләмдәр. Тиң киҫәктәр эргәһендә тыныш билдәләре. Тиң киҫәкле эргәһендә дөйөмләштереүсе һүҙҙәр.

Эйәрсән киҫәктәрҙең иҫәбе буйынса һөйләм төрҙәре (тарҡау һәм йыйнаҡ һөйләмдәр).

Тиң киҫәкле һөйләмдәр

Тиң киҫәктәр эргәһендә дөйөмләштереүсе һүҙҙәр.Тиң киҫәкле һөйләм эргәһендә тыныш билдәләре.Тиң киҫәктәр эргәһендә дөйөмләштереүсе һүҙҙәр эргәһендә тыныш билдәләре.

Өндәш һүҙ. Инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр

Өндәш һүҙҙәр эргәһендә тыныш билдәләре.

Инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр. Инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр эргәһендә тыныш билдәләре.

Һөйләмдең айырымланған эйәрсән киҫәктәре

Айырымланыу тураһында төшөнсә. Өҫтәлмәлектәрҙең айырымланыуы. Аныҡлаусыларҙың айырымланыуы тураһында. Хәл әйтемдәре һәм уларҙың үҙенсәлектәре. Хәл әйтемдәренең айырымланыуы.

Тура һәм ситләтелгән телмәр

 Тура телмәрле һөйләмдәр. Уларҙа тыныш билдәләре.

8 класс

Тел тураһында дөйөм төшөнсә

Төрки телдәренең береһе булараҡ башҡорт теле.

Тел һәм телмәр

Һөйләү һәм яҙма телмәр, монологик һәм диалогик, полилог (ҡабатлау).

Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре: һөйләү, яҙыу, тыңлау, уҡыу (ҡабатлау).

Тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, иллюстрация, фотография, сюжетлы картиналарҙы ҡулланып, тема һәм аралашыу шарттарына ҡарап, төрлө коммуникатив йүнәлештә һөйләү һәм яҙма хәбәрҙәр булдырыу,

Телмәр мәҙәниәте

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик нормалары (ҡабатлау).

Телмәрҙә типик акцент хаталары.

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп лексик нормалары (ҡабатлау).

Телмәрҙә терминдар һәм теүәллек. Рәсми эш ҡағыҙҙарында һәм ғилми стилдә терминдарҙы ҡулланыу нормалары.

Терминдарҙы ҡулланыу менән бәйле типик телмәр хаталары (ҡабатлау).

Хәҙерге башҡорт әҙәби  теленең төп синтаксик нормалары (ҡабатлау). Телмәрҙә типик синтаксик хаталар. Ҡушма, эйәртеүле, теҙмә, теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙе төҙөүҙә типик хаталар.

Телмәр этикетында актив процестар. Сәләмләү һәм хушлашыуҙың яңы варианттары, яңғыҙлыҡ исемдәрҙе ҡулланыу; уларҙы баһалау. Телмәр агрессияһы.

Аралашыуҙа  телмәр агрессияһына ҡаршы торорлоҡ телмәр тактикаһы этикеты. Телмәр формуларының синонимлығы.

Текст

Текст һәм уның төп билдәләре (ҡабатлау). Телмәр төрҙәренең фукциональ-мәғәнәүи үҙенсәлектәре (һүрәтләү, хәбәр итеү, фекерләү) (ҡабатлау).

Тексты мәғәнәүи эшкәртеү: төрлө сығанаҡтарҙан мәғлүмәт алыу; лингвистик һүҙлектәр ҡулланыу; тезистар, конспекттар.

Телдең функциональ төрлөлөгө

Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле. Уларҙы ҡулланыу өлкәһе, функциялары, тел үҙенсәлектәре.

Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле жанрҙары (ғариза, аңлатмалы яҙыу, автобиография, характеристика).

Фәнни стиль. Уларҙы ҡулланыу өлкәһе, функциялары, тел үҙенсәлектәре. Фәнни стиль  жанрҙары (реферат, фәнни темаға доклад). Текста телдең төрлө функциональ төрҙәренең бәйләнеше, текста һөйләмдәрҙең бәйләнеү саралары.

ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ

Синтаксис. Пунктуация

Ҡушма һөйләм

Ҡушма һөйләм тураһында төшөнсә (ҡабатлау). Ҡушма һөйләмдәрҙе төрҙәре буйынса классификациялау. Ҡушма һөйләм өлөштәренең мәғәнәүи, структур һәм интонацион берҙәмлеге.

Пунктуация. Тыныш билдәләренең функцияһы.

Теҙмә ҡушма һөйләм

Теҙмә ҡушма һөйләм тураһында аңлатма, уның төҙөлөшө. Теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең төрҙәре. Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләм.  Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылышы.Теркәүесле теҙмә ҡушма һөйләмдәр.

Эйәртеүле ҡушма һөйләм

Баш һөйләм менән эйәрсән һөйләм. Эйәрсен һөйләмдең баш һөйләмгә бәйләнеү саралары һәм уларҙа тыныш билдәләре. Эйәрсән һөйләм төрҙәре тураһында дөйөм төшөнсә.

Эйәрсән һөйләм төрҙәре. Эйә һөйләм. Хәбәр һөйләм. Аныҡлаусы һөйләм. Тултырыусы һөйләм. Ваҡыт һөйләм. Урын һөйләм. Сәбәп һөйләм. Маҡсат һөйләм. Рәүеш һөйләм. Күләм-дәрәжә һөйләм. Сағыштырыу һөйләм. Шарт һөйләм.  Кире һөйләм.

Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәр

Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылышы.

Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәр

Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылышы. Теҙемдәр (периодтар). Теҙемдәрҙең үҙенсәлектәре.

Тыныш билдәләре

Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре (нөктә, һорау, өндәү). Теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙә, ҡатмарлы синтаксик конструкцияларҙа нөктәле өтөр, һыҙыҡ, ике нөктә ҡуйылыу осраҡтары.

9 класс

Тел тураһында дөйөм төшөнсә

Тел-үҫә барыусы ижтимағи күренеш. Башҡорт теле – башҡорт халҡының милли теле. Башҡорт теле башҡа ҡәрҙәш телдәр араһында. Әҙәби тел һәм диалект. Башҡорт теленең диалекттары. Башҡорт әҙәби теле һәм уның үҫеше.

Тел һәм телмәр

Һөйләү һәм яҙма телмәр, монологик һәм диалогик, полилог (ҡабатлау)

Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре: һөйләү, яҙыу, тыңлау, уҡыу (ҡабатлау).

Аудирование (тыңлау) төрҙәре: һайланма, таныштырыу, ентекле (йомғаҡлау, практик ҡулланыу).

Уҡылған йә тыңланған тексты ентекле, ҡыҫҡартып, һайлап һөйләп биреү.

Телмәр практикаһында телдән һәм яҙма фекереңде еткереү барышында башҡорт әҙәби теленең тел нормаларын (орфоэпик, лексик, грамматик, стилистик, орфографик, пуктуацион) һаҡлау.

Дәреслек, лингвистик һүҙлектәр, белешмә әҙәбиәт менән эшләү алымдары.

Телмәр мәҙәниәте

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп орфоэпик нормалары (ҡабатлау). Әйтлештә һәм баҫымда актив процестар. Хәҙерге орфоэпик һүҙлектәрҙә әйтелеш варианттарының сағылышы.

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп лексик нормалары (ҡабатлау).

Синонимдар, антонимдар, омонимдарҙы ҡулланыуҙың мәғәнәүи, стилистик үҙенсәлектәре.

Һүҙҙәрҙең лексик һәм теүәл ярашыуы. Ирекле һәм ирекһеҙ лексик ярашыу. Лексик ярашыуҙы боҙоуға бәйле типик хаталар.

Телмәрҙә артыҡлыҡ һәм теүәллек. Тавтология. Плеоназм.

Хәҙерге аңлатмалы һүҙлектәр. Хәҙерге һүҙлектәрҙә лексик нормалар варианттарын сағылдырыу.  Һүҙлек билдәләре.

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп грамматик нормалары (ҡабатлау).

Хәҙерге грамматик һүҙлектәрҙә һәм белешмәләрҙә грамматик норма варианттарын сағылдырыу. Һүҙлек билдәләре.

Терминология һәм телмәр теүәллеге (ҡабатлау). Публицистик, фәнни, йәнле һөйләү, матур әҙәбиәт, рәсми эш ҡағыҙҙары стилендә терминдарҙы ҡулланыу нормалары.

Терминдарҙы ҡулланыу менән бәйләнешле типик хаталар (ҡабатлау).

Телмәрҙә типик грамматик хаталар. Исем, сифат, ҡылым, алмаштарҙың ҡуланышында нормалар (ҡабатлау).

Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең төп синтаксик нормалары (ҡабатлау).Телмәрҙә типик синтаксик хаталар. Һүҙбәйләнеш, ҡушма һөйләмдәрҙе төҙөүҙә типик хаталар (ҡабатлау).

Электрон мөхит аралашыуында этика һәм этикет. Этикет тураһында төшөнсә. Интернет этикеты – яҙышыу. Интернет-дискуссия, интернет-полемикала этикет ҡағиҙәләре, этик нормалар. Эшлекле аралашыу ситуацияларында телмәр этикеты.

Текст

Текст һәм уның билдәләре (йомғаҡлау). Телмәрҙең фукциональ-мәғәнәүи төрҙәре (йомғаҡлау).

Текста төрлө фукциональ-мәғәнәүи телмәр төрҙәренең яраҡлашыуы, шулай уҡ маутур әҙәбиәт әҫәрҙәрендә телдең төрлө функциональ төрлөлөгө элементтарының яраҡлашыуы.

Төрлө фукциональ-мәғәнәүи телмәр төрҙәренә ҡараған текстарҙа тел һүрәтләү сараларының ҡулланыу үҙенсәлектәре. Тексты мәғлүмәти эшкәртеү.

Телдең функциональ төрлөлөгө

Телдең функциональ төрлөлөгө (һөйләү телмәре; функциональ стилдәр- йәнле һөйләү, матур әҙәбиәт, фәнни, публицистик, рәсми эш ҡағыҙҙары, хаттар; матур әҙәбиәт теле (ҡабатлау, йомғаҡлау)

Матур әҙәбиәт теле һәм уның хәҙерге башҡорт теленең башҡа функциональ төрлөлөгөнән айырмалығы. Әҙәби телмәрҙең төп билдәләре: тел-һүрәтләү сараларының, шулай уҡ телдең башҡа функциональ төрлөлөгөнөң тел сараларының киң ҡулланышы.

Башҡорт теленең төп тел-һүрәтләү саралары, телмәрҙә уларҙың ҡулланышы.

Фәнни стиль.

Ҡулланыу сфераһы, функциялары, телмәр арлашыуының типик ситуациялары, телмәр бурыстары, тел саралары.

Тезис, конспект, реферат, рецензия яҙыуҙың үҙенсәлектәре.

Йәнле һөйләү стиле. Структур элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.

Һөйләү телмәре. Телдән аралашыуҙы характерлаусы мәҡәлдәр.

Аралашыу ҡағиҙәһе. Үтенес, ғәфү үтенеү.Бәхәс, бәхәс төрҙәре. Бәхәсте алып барыуҙың әҙәпле алымдары.

Матур әҙәбиәт стиле. Структур элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.

Башҡорт теленең төп тел-һүрәтләү саралары һәм уларҙың телмәрҙә ҡулланышы.

Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле. Эшлекле хат, уның структур элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.

Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле: ҡулланыу сфераһы (административ –хоҡуҡи, эш башҡарыу сфераһында), төп бурыстары (теүәл мәғлүмәтте еткереү), стил һыҙаттары (абстрактлығы, теүәллек, ҡыҫҡалыҡ, шаблонлыҡ), характерлы тел саралары.

Рәсми эш ҡағыҙҙары стиле булараҡ инструкция. Инструкция тексының йөкмәтке һәм структура үҙенсәлеге. Инструкция текстарын уҡыу-уҡытыу маҡсатында ҡулланыу.

Уҡыу-уҡытыуҙа фәнни стиль. Доклад, белдермә (хәбәрҙәр). Проект яҡлауҙа оппоненттың телмәре. Ҡулланыу сфераһы, функциялары, аралышыуҙа типик ситуациялар, телмәр бурыстары, тел саралары.

Фәнни стилдең төп жанрҙары: тезис, конспект, реферат, рецензия; уларҙың үҙенсәлектәре. Фәнни стиль тексты төҙөүҙә нормалар.

Тезис, конспект, реферат, рецензия яҙыуҙың үҙенсәлектәре.

Публицистик стиль: ҡулланыу сфераһы (күмәкләп аралашыу), төп бурыс (теге йәки был ысынбарлыҡтағы проблемаларға билдәле мөнәсәбәт булдырыу маҡсатынан уҡыусыларға һәм тыңлаусыларға тәьҫир итеү), стиль һыҙаттары (логик бәйләнешлелекте һәм образлылыҡты, эмоционалелек, баһалаусанлыҡ), характерлы тел һүрәтләү саралары ( лексик, морфологик, синтаксик). Публицистик стилдең төп жанрҙары (сығыш, мәҡәлә, интервью, очерк, репортаж).

Хаттар стиленең структур элементтары һәм тел үҙенсәлектәре.

ТЕЛ СИСТЕМАҺЫ

Фонетика. Графика. Орфоэпия.

Лингвистиканың бүлеге булараҡ фонетика һәм графика (ҡабатлау).

Фонетика. Графика. Орфоэпия.  Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәр. Сингармонизм. Ассимиляция. Диссимиляция. Ижек. Баҫым. Һүҙгә фонетик анализ.

Орфография

Лингвистиканың бүлеге булараҡ орфография  (ҡабатлау).

Лексикология

Лингвистиканың бүлеге булараҡ лексикология (ҡабатлау).

Һүҙҙең лексик мәғәнәһен аңлатыуҙа төп ысулдары (тамырҙаш һүҙҙәр, синоним, антонимдарҙы табыу) һүҙҙең мәғәнәһен аңлатыуҙың төп ысулдары (контекст буйынса, аңлатмалы һүҙлектәр ярҙамында).

Һүрәтләү саралары. Эпитет. Сағыштырыу. Метафора. Синонимдар һәм уларҙы телмәрҙә ҡулланыу. Грамматик синонимдар. Телмәрҙә антитезаны файҙаланыу.

Һүҙгә лексик анализ.

Морфология лингвистаканың бүлеге

Морфология тел тураһындағы фәндең бер бүлеге (ҡабатлау). Һүҙҙең грамматик мәғәнәһе, уның лексик мәғәнәһенән айырмалығы. Башҡорт телендә һүҙ төркөмдәре системаһы. Үҙ аллы һәм ярҙамсы һүҙ тәркөмдәре

Исем

Һүҙ төркөмө булараҡ исем, уның дөйөм грамматик мәғәнәһе, морфологик билдәләре, синтаксик функциялары (ҡабатлау). Уртаҡлыҡ һәм яңғыҙлыҡ исемдәр. Башҡорт телендә һан, килеш, исемдәрҙең эйәлек һәм хәбәрлек категориялары.

Сифат

Һүҙ төркөмө булараҡ сифат (ҡабатлау). Морфологик билдәләре, синтаксик функцияһы. Төп һәм шартлы сифаттар. Сифат дәрәжәләре; сифаттарҙың яһалышы, уларҙың дөрөҫ яҙылышы.

Һан

Һүҙ төркөмө булараҡ һан (ҡабатлау), уның морфологик билдәһе, синтаксик функцияһы. Һан төркөмсәләре. Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы.

Алмаш

Һүҙ төркөмө булараҡ алмаш (ҡабатлау), уның морфологик билдәһе, синтаксик функцияһы. Алмаштарҙың һөйләмдәге роле. Алмаш төркөмсәләре. Алмаштарҙың үҙгәреше.

Ҡылым

Һүҙ төркөмө булараҡ ҡылым (ҡабатлау), уның морфологик билдәһе, синтаксик функцияһы. Үҙ аллы һәм ярҙамсы ҡылымдар. Ҡылымдың һөйкәлештәре, ҡылым күләмдәре, рәүешлеге. Ҡушма ҡылым.

Рәүеш

Һүҙ төркөмө булараҡ рәүеш (ҡабатлау).Рәүештең төркөмсәләре.

Рәүештең сифат менән оҡшаш һәм айырмалы яҡтары.

Рәүеш дәрәжәләре. Рәүештең яһалышы. Рәүештәрҙең дөрөҫ яҙылышы.

Синтаксис һәм пунктуация

Ҡушма һөйләм (ҡабатлау)

Ҡушма һөйләмдәр. Ҡушма һөйләмдәр өлөштәренең мәғәнәүи, структур һәм интонация берҙәмлеге.Ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре.

Төп дөйөм белем биреү кимәлендә «Туған (башҡорт) тел»

уҡыу предметын үҙләштереүҙең планлаштырылған һөҙөмтәләре

Шәхсән һөҙөмтәләр

«Туған (башҡорт) теле»нән программаның шәхсән һөҙөмтәләре  төп дөйөм белем биреү өсөн уҡыусыларҙың позитив йүнәлеш ҡиммәттәр системаһына нигеҙләнеүгә әҙер булыуын һәм уның нигеҙендә эшмәкәрлек тәжрибәһен киңәйтеү һәм тәрбиәүи эшмәкәрлектең төп йүнәлешен тормошҡа ашырыу процесында күрһәтергә тейеш, шул иҫәптән:  

гражданлыҡ тәрбиәлә:

гражданлыҡ бурыстарын үтәргә һәм уның хоҡуҡтарын тормошҡа ашырыуға әҙер булыуын, хоҡуҡтарын, иреклек һәм башҡа кешеләрҙең хоҡуҡи ҡыҙыҡһыныуҙарын хөрмәт итеү;

башҡорт телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәрҙә сағылдырылған ситуациялар менән сағыштырмаса ғаилә, белем биреү ойошма, урындағы берҙәмлек, тыуған яҡ, ил тормошонда актив ҡатнашыу; экстремизм, дискриминацияның теләһә ниндәй формаһын ҡабул итмәү;

кеше тормошонда төрлө социаль институтарҙың ролен аңлау; төп хоҡуҡтар, иреклек һәм гражданиндың бурыстар, социаль нормалар, полимәҙәни һәм күп конфессиональ йәмғиәттәге ҡағиҙәләр тураһында күҙҙаллау, шулай уҡ башҡорт телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәр миҫалы нигеҙендә формалашылғандарын да;

төрлө берҙәм эшмәкәрлеккә әҙерлек, бер-береңде аңлау һәм бер-береңә ярҙам итеүгә ынтылыу;

мәктәп үҙидаралыҡта актив ҡатнашыу; гуманитар эшмәкәрлектә (ярҙамға мохтаж кешеләргә ярҙам итеү; волонтерлыҡ) ҡатнашыуға әҙерлек.

патриотик тәрбиә:

полимәҙәни һәм күп конфессиональ йәмғиәттә рәсәй гражданлыҡ берҙәйлекте белеү, Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булараҡ башҡорт теленең ролен аңлау;

башҡорт телен үҙләштереүгә, Рәсәй Федерацияһының тарих һәм мәҙәниәтенә, үҙ яғыңдың мәҙәниәтенә, уҡыу предметы контексындағы Рәсәй халыҡтарына ҡыҙыҡһыныу күрһәтеү;

башҡорт теленә, үҙ республикаңдың уңыштарына, Ватан – Рәсәй, фәнгә, мәҙәниәткә, яу батырлыҡтарына һәм халыҡтың хеҙмәт уңыштарына мөһим мөнәсәбәт;

Рәсәй символдарына, дәүләт байрамдарына, тәбиғәт һәм тарихи мираҫҡа һәм һәйкәлдәргә, тыуған яҡта йәшәгән төрлө халыҡтың традицияларына ихтирам;

рухи-әхлаҡи тәрбиә:

әхлаҡи ҡиммәттәргә һәм рухи һайлау ситуацияларындағы нормаларға йүнәлдереү;

үҙ тәртибеңде, шулай уҡ телмәр һәм эш-ҡылыҡтарыңды, шулай уҡ ҡылыҡтарыңың һөҙөмтәһен таныуын иҫәпкә алып рухи һәм хоҡуҡи нормалар позицияһынан башҡа кешеләрҙең ҡылыҡтарын һәм тәртибен  баһаларға әҙерлек;

социаль ҡаршылыҡлы ҡылыҡтарҙы ҡабул итмәү; шәхси һәм йәмғиәт киңлектәр шарттарында шәхестең иреклеге һәм яуаплылығы;

эстетик тәрбиә:

сәнғәттең төрлө төрҙәрен, традициялар һәм үҙеңдең һәм башҡа халыҡтарҙың ижадын ҡабул итеү;

сәнғәткә эмоциональ тәьҫир итеүҙе аңлау; аралашыу һәм үҙеңде күрһәтеү сараһы булараҡ әҙәби мәҙәнилектең мөһимлеген аңлау; аралашыу һәм үҙеңде күрһәтеү сараһы булараҡ башҡорт теленең мөһимлеген аңлау;

физик тәрбиә, һаулыҡ мәҙәниәтен формалаштырыу һәм эмоциональ именлек:

үҙ тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, йәшәү ҡиммәттәрен аңлау;

үҙеңдең һаулығыңа һәм сәләмәт тормош алып барыуға (сәләмәт аҙыҡ, гигиеник ҡағиҙәләрҙе һаҡлау, эш һәм ял режимын тигеҙләү, физик активлыҡ)  күрһәтмә һәм яуаплы мөнәсәбәт; насар ҡылыҡтарҙың (спиртлы эсемлектәр, наркотиктар ҡулланыу, тартыу) физик һәм психик һаулыҡҡа зыян килтереүсе башҡа формаларҙың һөҙөмтәләрен аңлау; хәүефһеҙлек ҡағиҙәләрен, шулай уҡ мәктәптә тел буйынса белем биреү процесында интернет-мөхитендә хәүефһеҙлек ҡағиҙәләре күнекмәләрен һаҡлау;

стресс ситуацияларға һәм социаль, үҙгәреүсе мәғлүмәти һәм тәбиғәт шарттарына, шулай уҡ үҙ тәжрибәңә һәм артабанғы маҡсатты төҙөүгә яраҡлашыу һәләтлеге;

үҙеңде һәм башҡаларҙы тәнҡитләмәй ҡабул итеү;

үҙеңдең эмоциональ хәл торошоңдо һәм башҡаларҙың  эмоциональ хәл торошон тоя белеү, үҙеңдең хәл торошоңдо сағылдырыу өсөн тап килгән тел сараларын ҡулланыу, шулай уҡ башҡорт телендә яҙылған әҙәби әҫәрҙәр миҫалына нигеҙләнеп;

хеҙмәт тәрбиәһе:

технологик һәм социаль йүнәлешле ғәмәли мәсьәләләрҙе хәл итеүҙә (ғаилә, мәктәп, ҡала, өлкә сиктәрендә) актив ҡатнашыуға күрһәтмә, ундай йүнәлешле эш төрөн  планлаштырыу, инициировать итеү һәләтлеге  һәм үҙаллы эшләү;

төрлө төрҙәге эш һәм һөнәрҙе практик  өйрәнеүгә ҡыҙыҡһыныу, шулай уҡ өйрәнелгән предмет белемен ҡулланыу нигеҙендә һәм филолог, журналист, яҙыусыларҙың эшмәкәрлеге менән таныштырыу;

хеҙмәткә һәм хеҙмәт эшмәкәрлеге һөҙөмтәләренә ихтирам, шәхси һәм йәмғиәт ҡыҙыҡһыныуын һәм  ихтыяждарын иҫәпкә алып, белем биреүҙең  троекторияһын төҙөү һәм  тормош пландарын аңлы рәүештә һайлау;

экологик тәрбиә:

тирә-яҡ мөхит өлкәһендәге мәсьәләләрҙе хәл иткәндә тәбиғи һәм социаль ғилем өлкәһендәге белемде ҡулланыуға йүнәлеш, ҡылыҡтарыңды планлаштырыу һәм тирә-яҡ мөхиткә зыян итеүсе һөҙөмтәләрҙе баһалау;

экологик проблемаға ҡарата үҙ ҡарашыңды теүәл һәм эҙмә-эҙлекле сағылдыра белеү;

экологик мәҙәниәт кимәлен күтәреү, глобаль характерҙағы экологик проблеманы таныу һәм уны хәл итеү юлдары;

тирә-яҡ мөхиткә зыян килтереүсе ҡылыҡтарҙы актив ҡабул итмәү, шул иҫәптән экологик проблеманы күтәргән әҙәби әҫәрҙәр менән танышыуҙа формалашҡандарын;

тирә-яҡ мөхиткә зыян килтереүсе ҡылыҡтарҙы актив ҡабул итмәү;

тәбиғәт, технологик һәм социаль мөхит менән бәйләнеш  шарттарында гражданин һәм ҡулланыусы булараҡ үҙеңдең ролеңде таныу;

экологик йүнәлешле практик эшмәкәрлектә ҡатнашыуға әҙерлек;

ғилми белем алыу ҡиммәттәре:

кеше, тәбиғәт һәм йәмғиәт, тәбиғәт һәм социаль мөхит менән кешенең үҙ-ара бәйләнеше,  үҫешенең төп ҡануниәттәре тураһында ғилми күҙҙалауҙың заманса системаһы эшмәкәрлегенә йүнәлеш;

тел һәм уҡыу мәҙәниәте, донъяны танып белеү сараһы булараҡ уҡыу күнекмәләрен үҙләштереү;

Мәктәптә тел буйынса белем биреү үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып, тикшеренеү эшмәкәрлегенең төп күнекмәләрен үҙләштереү; тәжрибә, күҙәтеү, ҡылыҡтарҙы ҡабул итеүгә күрһәтмә һәм шәхсән, коллектив именлегенә өлгәшеү юлдарын камиллаштырыуға ынтылыу;

Социаль һәм тәбиғәт мөхитендәге үҙгәреү шарттарына уҡыусыларҙың яраҡлашыуын тәьмин итеүҙә шәхсән һөҙөмтәләр:

уҡыусыларҙың социаль тәжрибәне, төп социаль ролде, норма һәм йәмғиәт тәртип ҡағиҙәләрен, төркөмдә һәм профессиональ эшмәкәрлек буйынса формалашҡан, шулай уҡ башҡа мәҙәни мөхиттәге кешеләр менән социаль бәйләнештә булған, ғаилә, төркөм социаль тормош берлеге  формаларын үҙләштереү;

уҡыусыларҙың билдәһеҙлек шарттарында,  тәжрибәгә һәм башҡаларҙың белемдәренә асыҡ булыуҙа үҙ-ара тәьҫир итеү һәләтлелеге;

билдәһеҙлек шарттарында эшләү һәләте, практик эшмәкәрлек аша үҙеңдең компетентлыҡ кимәлен күтәреү, шул иҫәбтән башҡа кешеләрҙән уҡырға өйрәнеү, берҙәм эшмәкәрлектә башҡаларҙың тәжрибәһенән сығып, яңы белем, күнекмә һәм компетенция алыу;

образдарҙы асыу һәм бәйләү күнекмәһе, яңы белемде формалаштырыу һәләте, объект һәм күренеш тураһында идея, аңлатма, гипотезаны формалаштырыу һәләте, шул иҫәптән элек билдәле булмағандарын, үҙ белем һәм компетенцияңдың етешмәүен аңлау, үҙ үҫешеңде планлаштырыу;

ныҡлы үҫеш концепцияһы өлкәһендә төп аңлатма, термин һәм күҙ алдына килтереүҙәрҙе ҡуллана белеүе, тәбиғәт, йәмғиәт һәм иҡтисадтың бер-береһенә бәйләнешен анализлау һәм асыу, тирә-яҡ мөхиткә йоғонтоһон иҫәпкә алып, үҙ эшеңде баһалау, маҡсатҡа өлгәшеү һәм ҡаршылыҡтарҙы, мөмкин булған  глобаль һөҙөмтәне еңеп сығыу;  

стресс ситуацияларҙы аңлау һәләте, тормош, телмәр һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, булған үҙгәрештәрҙе һәм һөҙөмтәне баһалау; стресс ситуацияһын баһалау, ҡабул ителәсәк ҡарар һәм эшмәкәрлекте корректлау; һөҙөмтәне формалаштырыу һәм баһалау, тәжрибәне булдырыу, килеп тыуған ситуацияның ыңғай яҡтарын таба белеү; уңыш гарантияһы булмаған осраҡта эш итергә әҙер булыу.

Метапредмет һөҙөмтәләр

универсаль уҡыу танып-белеү хәрәкәттәрен үҙләштереү

Төп логик хәрәкәт:

тел берәмектәрен, тел күренештәрен һәм процестарҙың  булған билдәләрен характерлау һәм асыу;

дөйөмләштереү һәм сағыштырыуға, үткәреләсәк анализ критерияларына  нигеҙ булараҡ тел берәмектәре (күренеш) классификацияһының булған билдәләрен ҡуйыу; тел берәмектәренең булған билдәләрен классификациялау;

ҡараласаҡ факт, мәғлүмәт һәм күҙәтеүҙәрҙә ҡапма-ҡаршылыҡты һәм ҡануниәтте асыу; ҡануниәт һәм ҡапма-ҡаршылыҡты асыу өсөн критерийҙар тәҡдим итеү;

ҡуйылған кәрәкле уҡыу мәсьәләһен хәл итеү өсөн мәғлүмәттең етмәүен асыҡлау;

тел процестарын өйрәнеүҙә сәбәп-тикшеренеү бәйләнештәрҙе асыҡлау; дедуктив һәм индуктив һөҙөмтә, аналогия буйынса һөҙөмтә ҡулланып,  һығымта эшләү, бер-береһенә бәйләнеш буйынса гипотеза формалаштырыу;

төрлө төрҙәге текстар, төрлө тел берәмектәре менән эшләү барышында, хәл итеү варианттарын сағыштырып һәм үҙаллы билдәләгән критерийҙарҙы иҫәпкә алып, ҡулайлы вариантты һайлап, уҡыу мәсьәләһенең сиселешен үҙаллы һайлау.

Төп тикшеренеү эшмәкәрлеге:

тел белемендә һорауҙы белем алыуҙың тикшеренеү инструменты булараҡ ҡулланыу;

ысынбарлыҡ һәм теләгән хәл торош ситуацияһы араһында тап килмәгәнлекте теркәүсе һорауҙы формалаштырыу;  

үҙ фекере йөрөтөүеңде һәм башҡаларҙың фекеренең дөрөҫлөгө тураһында гипотеза формалаштырыу;

эшмәкәрлектең алгоритмын төҙөү һәм уны уҡыу мәсьәләһен сисеүҙә ҡулланыу;

тел берәмектәренең, процестарҙың, сәбәп-тикшеренеү бәйләнештәрҙең һәм объектарҙың бер-береһенән бойондороҡло булыу үҙенсәлектәрен ҡуйыу буйынса үҙаллы төҙөлгән план буйынса ҙур булмаған тикшеренеү үткәреү;

лингвистик тикшеренеү (эксперимент) барышында алынған мәғлүмәттең ысынбарлыҡҡа тап килеүен һәм ҡулланылышлы булыуын тикшереү;

алып барылған күҙәтеү, тикшеренеү һөҙөмтәләре буйынса дөйөмләштереү һәм һығымтаны үҙаллы формалаштырыу; алынған дөйөмләштереү һәм һығымтаның ысынбарлыҡҡа тап килеүен баһалау инструменттары менән ҡулланыу;

Оҡшаш ситуацияларҙа мөмкин булған артабанғы үҫеш процесын, ваҡиғалар һәм уларҙың һөҙөмтәләрен прогнозлау, шулай уҡ яңы шарттар һәм контекстарҙа уларҙың үҫеше тураһында фараз итеү.  

Мәғлүмәт менән эшләү:

тәҡдим ителгән уҡыу мәсьәләһен һәм бирелгән критерийҙарҙы иҫәпкә алып, мәғлүмәтте эҙләүҙә һәм һайлауҙа төрлө метод, инструметтарҙы ҡулланыу;

текст, таблица һәм схемала күрһәтелгән мәғлүмәтте һайлау, анализлау,интерпретация биреү, дөйөмләштереү һәм системалаштырыу;

текстағы мәғлүмәттең дөрөҫлөгө һәм ҡулланылышы күҙлегенән баһалау өсөн төрлө төрҙәге аралашыу һәм уҡыуҙы ҡулланыу һәм уҡыу мәсьәләһен хәл итеү маҡсатынан кәрәкле мәғлүмәтте үҙләштереү;

ҡуйылған маҡсаттарҙы иҫәпкә алып, мәғлүмәтте алыу, дөйөмләштереү һәм системалаштырыу өсөн мәғәнәле уҡыуҙы ҡулланыу;

төрлө мәғлүмәти сығанаҡтарҙа тап килгән аргументтарҙы (раҫлаусы йә кире ҡағыусы бер үк идеяны, версияны) табыу;

мәғлүмәтте (текст, презентация, таблица, схема) тәҡдим итеүҙең ҡулайлы формаһын үҙаллы һайлау һәм хәл ителәсәк мәсьәләне ауыр булмаған диаграмма, графика һәм, коммуникатив күрһәтмә бәйләнешендә уның комбинацияларын иллюстрациялау;

уҡытыусы тарафынан тәҡдим ителгән йә үҙаллы аныҡ итеп әйтелгән критериялар буйынса мәғлүмәттең ышаныслылығын баһалау;

Мәғлүмәтте эффектив (файҙалы) иҫтә ҡалдырыу һәм системалаштырыу

универсаль уҡыу коммуникатив хәрәкәттәрен үҙләштереү

Аралашыу:

фекерҙе ҡабул итеү һәм аныҡ итеп әйтеү, аралашыуҙың шарт һәм маҡсатына ярашлы эмоцияңды белдереү; диалог һәм дискуссияларҙа, телдән монологик телмәрҙә һәм яҙма текстарҙа үҙеңде (үҙеңдең ҡарашыңды) белдереү;

невербаль аралашыу сараларын таныу, социаль тамғаларҙың мәғәнәһен аңлау;

конфликт ситуацияларҙың тәүшарттарын белеү һәм таныу һәм конфликты йомшартыу, һөйләшеү алып барыу;

башҡаларҙың ниәттәрен аңлау, әңгәмәләшеүсеңә ихтирам күрһәтеү һәм корректлы формала үҙеңдең килешимәүеңде аныҡ итеп әйтеү;

диалог/дискуссия барышында мәсьәләләрҙе хәл итеү маҡсатынан һәм аралашыуҙың ыңғай хәл итеүен ҡеүәтләп,  тема буйынса  һорау биреү һәм үҙ идеяларыңды әйтеү;

диалогта ҡатнашыусыларҙың фекерен фекерең менән сағыштырыу, позицияларҙың айырмалы һәм оҡшаш яҡтарын табыу;

үткәрелгән тел анализы, эшләнелгән лингвистик эксперимент, эҙләнеү, проект һөҙөмтәләрен халыҡ алдында тәҡдим итеү;

презентацияның маҡсатын һәм аудиторияның үҙенсәлеген иҫәпкә алып, сығыш форматын үҙаллы һайлау һәм күргәҙмә материалды ҡулланып, уға ярашлы телдән һәм яҙма текст төҙөү.

Берҙәм эшмәкәрлек:

тәғәйен проблеманы хәл итеүҙә командала һәм шәхсән эштең өҫтөнлөгөн аңлау һәи ҡулланыу, ҡуйылған мәсьәләләрҙе хәл итеүҙә төркөм менән эшләү формаһын ҡулланыуҙың кәрәклеген нигеҙләү;

берҙәм эшмәкәрлектең маҡсатын ҡабул итеү, уға өлгәшеү өсөн коллектив менән планлаштырыу һәм хәрәкәтте башҡарыу;

берҙәм эшмәкәрлекте ойоштороуҙы планлаштырыу, үҙеңдең ролеңде (берҙәм эшмәкәрлектә ҡатнашыусыларҙың барыһының да  өҫтөнлөктәрен һәм мөмкинлектәрен иҫәпкә алып) билдәләү, команда ағзалары араһында мәсьәләләрҙе бүлеп биреү, төркөм формаһындағы эштә (фекер алышыу, “мейе штурмы”  һәм башҡалар) ҡатнашыу;

үҙеңә бүленгән эште башҡарыу, үҙ эшеңдең йүнәлеше буйынса сифатлы һөҙөмтәгә өлгәшеү һәм командалағы башҡа ағзаларҙың эштәре менән үҙ эшеңде тиңләү;

дөйөм һуңғы һөҙөмтәгә һалған өлөшөңдөң сифатын эшмәкәрлектә ҡатнашыусылар үҙаллы аныҡ итеп билдәләгән критерийҙар буйынса баһалау; баштағы мәсьәләнең һөҙөмтәләре һәм һуңғы һөҙөмтәгә өлгәшеү өсөн командалағы һәр ағзаның өлөшөн сағыштырыу һәм төркөм алдында отчет тәҡдим итергә әҙерлекте күрһәтеү.  

Универсаль уҡыу регулятив эшмәкәрлекте үҙләштереү

Үҙ ойоштороу:

уҡыу мәсьәләһе һәм тормош ситуациялары өсөн проблемаларҙы асыу;

хәл итеүҙе ҡабул итеүҙә төрлө йүнәлештәрҙә (шәхсән, төркөмдә хәл итеүҙә) ориентирлашыу;

мәсьәләне сисеүҙә (йә уның өлөшөн) үҙаллы алгоритм төҙөү, булған ресурстарҙы һәм үҙ мөмкинлектәреңде иҫәпкә алып, уҡыу мәсьәләһен сисеүҙең ысулын һайлау, хәл итеүҙең мөмкин булған варианттарын аргументлау;

үҙаллы эшмәкәрлек планын төҙөү, уны тормошҡа ашырыуҙа кәрәкле төҙәтмәләр индереү;

хәл итеүҙә яуаплылыҡты алыу һәм һайлап алыу.

Үҙ баһалау:

үҙ контролдең ( шул иҫәптән телмәр) төрлө ысулдарына эйә булыу;

уҡыу ситуацияһына адекват баһа биреү һәм уны үҙгәртеү буйынса план тәҡдим итеү;

уҡыу мәсьәләһен хәл итеүҙә килеп сығыусы ауырлыҡтарҙы күҙҙаллау һәм уны хәл итеүҙе көйләү;

эшмәкәрлек һөҙөмтәләренә өлгәшеүҙең (өлгәшмәүҙең) сәбәбен аңлатыу; коммуникатив уңышһыҙлыҡтарҙың сәбәбен аңлау һәм уны иҫкәртә белеү, үҙләштерелгән телмәр тәжрибәһенә баһа биреү, маҡсат һәм аралашыу шарттарын иҫәпкә алып, үҙ телмәреңде корректировкалау.

Эмоциональ интеллект:

-үҙ эмоцияң һәм башҡаларҙың эмоцияһы менән идара итеү һәләтен үҙләштереү;

-эмоцияның сәбәптәрен асыу һәм анализлау; телмәр ситуацияһын анализлауҙа башҡа кешенең дәлил һәм ниәттәрен аңлау; үҙ эмоцияларыңды сағылдырыуҙың ысулдарын көйләү.

Үҙеңде һәм башҡаларҙы ҡабул итеү:

-башҡа кешенең һәм үҙ фекереңә аңлы ҡарау; үҙеңдең һәм башҡаларҙың хаталаныуға хоҡуғын таныу;

-үҙеңде һәм башҡаларҙы тәнҡитләмәй ҡабул итеү, асыҡлыҡ күрһәтеү;

-тирә-яҡтағы бөтә нәмәне контролдә тотоп булмауҙы аңлау.

Предмет һөҙөмтәләре

5 класс

Уҡыусылар белергә тейеш:

• башҡорт теленең байлығын һәм тасуирлығын аңлау, уны дәлилләүсе  миҫалдар килтереү;

• лингвистиканың төп бүлектәрен, төп тел берәмектерен һәм телмәр (өн, морфема, һүҙ, һүҙбәйләнеш, һөйләм) белеү.

• телдән һәм яҙма телмәрҙең, диалог һәм монологтың айырмалыҡтарын характерлау, көндәлек тормоштапрактик – йүнәлешле уҡыу мәсьәләһен хәл итеү барышында телмәр эшмәкәрлеге төрҙәрен иҫәпкә алыу;
• лингвистик темаға (өйрәнелгән кимәлдә) диалог/полилогта һәм тормоштағы күҙәтеүҙәр нигеҙендәге диалогта ҡатнашыу;
• тыңлау төрҙәрен үҙләштереү: һайланма, танышыу, ентекле;
• уҡыу төрҙәрен үҙләштереү : өйрәнеү, танышыу, ҡарап сығыу,

эҙләнеү;

• хәҙерге башҡорт әҙәби теле тураһында күҙҙаллай белеү;
• яҡшы һәм дөрөҫ телмәр күрһәткестәре тураһында дөйөм күҙҙаллау;
• орфоэпик һәм акцентологик вариант нормаларын айырыу; орфоэпик нормаларҙың әйтеү нормаларын иҫәпкә алып ҡулланыу;
• исем, сифат, ҡылымдарҙа (өйрәнелгән кимәлдә) баҫымдарҙы айырыу; исем, сифат, ҡылымдарҙа (өйрәнелгән кимәлдә) айырым грамматик нормаларҙа баҫымдарҙың нормаларын һаҡлау;
• синонимдар, антонимдар, омонимдар (өйрәнелгән кимәлдә) ҡулланыу нормаларын һаҡлау; һүҙҙәрҙе уларҙың мәғәнәһе һәм лексик яраҡлашыу ҡағиҙәләренә яраҡлы ҡулланыу;
• типик телмәр хаталарын айырыу; һөйләү телмәрендә телмәр хаталарын табыу һәм төҙәтеү; грамматик нормаларҙы боҙоуға бәйле типик хаталарҙы айырыу; телдән һәм яҙма телмәрҙә грамматик хаталарҙы табыу һәм төҙәтеү;
• рәсми һәм рәсми булмаған телмәр ситуацияларында этикет формаларын һәм мөрәжәғәт итеү формаларын һаҡлау; таныш булмаған кешегә мөрәжәғәт итеүҙә хәҙерге мөрәжәғәт итеү формалары; милли телмәр этикеты нигеҙендә ятыусы аралашыуҙың этикет принциптарын һаҡлау; башҡорт этикетының вербаль (телдән) һәм вербаль булмаған аралашыу манераһын һаҡлау;
• аңлатмалы, орфоэпик һүҙлектәр, синонидар, антонимдар һүҙлеге, грамматик һүҙлектәр, белешмәләр ҡулланыу, шул иҫәптән мультимедийныйҙарҙы ҡулланыу; пунктуациянан орфографик һүҙлектәр һәм белешмәләр ҡулланыу;
• текстың төп билдәләрен таныу; тексты композицион-мәғәнәүи өлөштәргә (абзацтар) бүлеү; һөйләмдәрҙең һәм текст бүлектәренең (һүҙ формаһы, тамырҙаш һүҙҙәр, синонимдар, антонимдар, эйәлек заты алмаштары, һүҙҙәр ҡабатланыуы) бәйләнеү сараларын таныу; алған белемдәрҙе үҙ текстарыңды (телдән һәм яҙма) төҙөүҙә ҡулланыу;
• текстың төп билдәләре буйынса алған белемдәрҙе практикала ҡулланыу;
• тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, текстар төҙөү;
• тыңланған һәм уҡылған текстарҙы мәғлүмәти эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү: текстың йөкмәткеһен телдән һәм яҙма формала һөйләү маҡсатынан сығып, план (ябай, ҡатмарлы)төҙөү;
• һөйләү телмәре, функциональ стилдәр, матур әҙәбиәт теленең үҙенсәлектәре тураһында дөйөм күҙҙаллау;
• өндәрҙе характерлау: өн менән хәрефтең айырмалыҡтарын аңлау, өндәр системаһын характерлау;
• фонетик анализ үткәреү;
• фонетика, графика, орфоэпия буйынса белемдәрҙе дөрөҫ әйтеү һәм яҙыу практикаһында ҡулланыу;
• дөрөҫ яҙыу практикаһында орфограмма буйынса белемдәрҙе ҡулланыу (шулай уҡ ь (нәҙек айырыу билдәһе) һәм ъ (ҡатылыҡ айырыу билдәһе) буйынса өйрәнелгәндәрҙе ҡулланыу);
• төрлө ысулдар менән (тамырҙаш һүҙҙәр һайлау, синоним, антоним һүҙҙәр табыу; контекст буйынса һүҙҙең мәғәнәһен табыу, аңлатмалы һүҙлек ярҙамында) һүҙҙең лексик мәғәнәһен аңлатыу;
• бер мәғәнәле һәм күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе табыу, тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе айырыу;
• синоним, антоним, омонимдарҙы таныу; күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе һәм омонимдарҙы айырыу; пароним һүҙҙәрҙе дөрөҫ ҡуллана белеү;
• һүҙҙәрҙең тематик төркөмөн характерлау;
• һүҙҙәргә лексик анализ үткәреү (үтелгәндәр кимәлендә). Лексик һүҙлектәр (аңлатмалы һүҙлек, синоним, антоним, омонимдар) һүҙлектәре менән ҡуллана белеү;
• морфеманы телдең минималь берәмеге булараҡ характерлау;
• һүҙҙәрҙә морфемаларҙы таныу;
• һүҙҙәргә морфематик анализ үткәреү;
• һүҙҙең лексик-грамматик разряды булараҡ һүҙ төркөмдәре, һүҙҙең грамматик мәғәнәһе, уҡыу мәсьләһен практик-йүнәлешле хәл итеүҙә башҡорт телендәге һүҙ системаһы  тураһында белемдәрҙе ҡулланыу;
• исем, сифат, ҡылымдарҙы таныу;
• исем, өлөшләтә сифаттарға, ҡылымдарға морфологик анализ үткәреү;
• төрлө төрҙәге тел анализы һәм телмәр практикаһында морфология буйынса белемдәрҙе ҡулланыу;
• исем, сифат һәм ҡылымдарҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын ҡулланыу;
• дөйөм грамматик мәғәнә, морфологик билдәләрҙе һәм исемдәрҙең синтаксик функцияһын билдәләү; телмәрҙә уның ролен аңлатыу;
• исемдәрҙең лексик-грамматик разрядтарын билдәләү;
• исемдәргә морфологик анализ үткәреү, һүҙ үҙгәреше, исемдәрҙе дөрөҫ әйтеү;
• яңғыҙлыҡ исемдәрҙе, ҡыҫҡартылған исемдәрҙе дөрөҫ яҙыу нормаларын ҡулланыу;
• дөйөм грамматик мәғәнә, морфологик билдәләрҙе һәм сифаттың синтаксик функцияһын билдәләү; телмәрҙә уның ролен аңлатыу;
• сифаттарға (өйрәнелгән кимәлдә) өлөшләтә морфологик анализ яһау;
• өйрәнелгән орфограммалар менән сифаттарҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын ҡулланыу;
• ҡылымдың дөйөм грамматик мәғәнәһен, морфологик билдәләре һәм синтаксик функцияларын аңлатыу;  ҡылымдарҙың һүҙбәйләнештәрҙә, һөйләмдәрҙә һәм телмәрҙәге ролен аңлатыу;
• ҡылымдарҙы (үткән, хәҙерге, киләсәк) заманда дөрөҫ ҡулланыу;
• ҡылымдарҙы (хәбәр, өндәү, теләк, шарт) һөйкәлешендә дөрөҫ ҡулланыу;
• ҡылымдарҙы өйрәнелгән орфограммалар нигеҙендә дөрөҫ яҙыу нормаларын ҡулланыу;
• синтаксик берәмектәрен (һүҙбәйләнеш һәм һөйләм) таныу; һүҙбәйләнештәргә һәм ябай һөйләмдәргә синтаксик анализ үткәреү; ябай һәм ҡушма һөйләмдәргә (өйрәнелгән кимәлдә) пунктуацион анализ үткәреү;  төрлө төрҙәге тел анализдары үткәргәндә һәм телмәр практикаһында синтаксис һәм пунктуация буйынса белемдәрҙе ҡулланыу;
• һүҙбәйләнештәрҙә эйәртеүсе һүҙҙе грамматик билдәләре буйынса таныу; ябай һөйләмдәрҙе; һөйләмдәрҙе әйтелеү маҡсаты (хәбәр, өндәү, һорау) буйынса таныу; эмоциональ төҫмөрө (өндәү, өндәү булмаған), грамматик нигеҙҙең иҫәбе (ябай һәм ҡушма), эйәрсән киҫәктәрҙең булыуы (йыйнаҡ һәм тарҡау) буйынса таныу; баш киҫәктәр (грамматик нигеҙҙе) һәм эйәрсән киҫәктәрҙе билдәләү; һөйләмдә эйәрсән (өйрәнелгән кимәлдә) сағылдырыуҙа морфологик саралар;
• өндәш һүҙҙәрҙе таныу. Өндәш һүҙле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләрен ҡуйыу;
• тиң киҫәкле һөйләмдәрҙә, тиң киҫәкле һөйләмдәрҙә дөйөмләштереүсе һүҙҙәр менән, өндәш һүҙле һөйләмдәрҙә, ҡушма һөйләмдәрҙә пунктуацион нормаларҙы һаҡлау;  
• һөйләмдәргә (өйрәнелгән кимәлдә) синтаксик анализ  яһау.

6 класс

Уҡыусылар белергә тейеш:

• Башҡорт телен Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булараҡ функцияһын характерлау;
• башҡорт әҙәби теле тураһында белеү;
• тормошта күҙәтеүҙәр, фәнни-уҡыу-уҡытыу, әҙәби һәм фәнни-популяр әҙәбиәт (монолог-һүрәтләү, монолог-хәбәр итеү, монолог-фекер йөрөтөү) нигеҙендә телдән монологик сығыш булдырыу; лингвистик темаға белдермә менән сығыш яһау;
• диалогта (эшмәкәрлеккә саҡырыу, фекер алышыу) ҡатнашыу;
• исем, сифат, ҡылым (өйрәнелгән кимәлдә) баҫым нормаларын һаҡлау; орфоэпик һәм акцентологик норма варианттарын һаҡлау; хәҙерге орфоэпик норма варианттарын иҫәпкә алып, һүҙҙәрҙе ҡулланыу;
• орфоэпик һәм акцентологик норма варианттарын һаҡлау;
• хәҙерге орфоэпик норма әйтелеш варианттарын иҫәпкә алып, һүҙҙәрҙе ҡулланыу;
• исем, сифат, ҡылым, алмаш, һан, рәүеш, теркәүес, исем ҡылым, сифат ҡылым, уртаҡ ҡылым, хәл ҡылымдарҙы һәм ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен (өйрәнелгән кимәлдә) хәҙерге  башҡорт әҙәби теле нормаларына яраҡлы телмәрҙә ҡулланыу;

• ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен уларҙы мәғәнәләренә һәм стилистик үҙенсәлектәренә яраҡлы ҡулланыу;
• ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;

• телдән һәм яҙма телмәрҙә типик телмәр хаталарын асыу, анализлау һәм төҙәтеү;
• сит һәм үҙеңдең телмәреңде (өйрәнелгән кимәлдә) хәҙерге башҡорт әҙәби теле нормалары күҙлегенән анализлау һәм баһалау;
• аралашыуҙа башҡорт этикетының вербаль һәм вербаль булмаған манераһын һаҡлау; милли башҡорт телмәр этикеты нигеҙендә ятҡан аралашыу этикет принциптарын һаҡлау; аралашыуҙы башлау һәм тамамлау, маҡтау һәм комплимент әйтеү, рәхмәт белдереү, хуплау, тынысландырыу һ.б.;
• тексты уның төп билдәләренә яраҡлы булыу күҙлегенән анализлау;
• телмәр төрҙәренең функциональ-мәғәнәүи төрҙәге текстарын характерлау;  телмәр төрҙәре булараҡ һүрәтләү (кешенең тышҡы ҡиәфәтен, торлаҡты, торған урыныңды, тәбиғәтте, эшмәкәрлекте) үҙенсәлектәрен характерлау;
• текстағы һөйләмдәрҙең бәйләнеш сараларын асыу;
• төрлө төрҙәге анализдар яһағанда һәм телмәр практикаһында телмәр төрҙәренең функциональ-мәғәнәүи тураһындағы белемдәрҙе ҡулланыу; үҙ тексыңды төҙөү практикаһында текстың төп билдәләре белемдәрен ҡулланыу;
• тексҡа мәғәнәүи, уның композицион үҙенсәлектәренә анализ эшләү, микротемаларын һәм абзацтарының иҫәбен билдәләү;
• тексҡа мәғәнәүи, уның композицион үҙенсәлектәренә анализ үткәреү;
• телмәр төрҙәренең төрлө функциональ-мәғәнәүи (хикәйәләү, кешенең тышҡы ҡиәфәтен, торлаҡты, торған урыныңды, тәбиғәтте, эшмәкәрлекте) текстары төҙөү;
• тексты ҡайтанан эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү: уҡылған тексҡа план төҙөү (ябай, ҡатмарлы) артабан тексты телдән һәм яҙма формала йөкмәкеһен һөйләү маҡсаты менән; уҡылған һәм тыңланған текста төп һәм икенсел мәғлүмәтте айырып алыу; төрлө сығанаҡтарҙан, шулай уҡ лингвистик һүҙлектәрҙән һәм белешмәләрҙән мәғлүмәт алыу һәм уны уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегендә ҡулланыу;
• телмәрҙә рәсми эш ҡағыҙҙары стиле, телмәрҙә фәнни стилдең үҙенсәлектәрен характерлау, һүҙлек мәҡәләһе һәм фәнни белдермә төҙөүгә талаптарҙы һанап китеү; телдә төрлө функциональ текстарҙы һәм жанрҙарҙы (хикәйә; ғариза, ышаныс ҡағыҙы; һүҙлек мәҡәләһе, фәнни белдермә) анализлау;
• төрлө төрҙәге тел анализы яһағанда һәм телмәр практикаһында рәсми эш ҡағыҙҙары стиле һәм фәнни стиль тураһындағы белемдәрҙе ҡулланыу;
• һүҙҙәрҙе килеп сығышы яғынан анализлау: төп башҡорт һүҙҙәре һәм үҙләштерелгән һүҙҙәр; актив һәм пассив һүҙлек запасына ҡарауҙары менән айырыу: неологизмдар, иҫкергән һүҙҙәр (историзмдар һәм архаизмдар); һүҙҙәре ҡулланыу сфераһы яғынан айырыу: дөйөм ҡулланылышлы һүҙҙәр һәм ҡулланышы яғынан сикләнгән һүҙҙәр (диалектизмдар, терминдар, профессиональ һүҙҙәр, жаргондар); һүҙҙәрҙең стилистик төҫмәрленештәрен билдәләү;
• текста фразеологизмдарҙы таныу, уларҙың мәғәнәләрен билдәләй белеү; фразеологизмдарҙың ҡулланыу ситуацияһын характерлау;
• ҡанатлы һүҙҙәр һәм афоризмдарҙы билдәләү;
• телмәр ситуацияһына яраҡлы лексик сараларҙы һайлауҙы тормошҡа ашырыу; сит тел һүҙлектәре, иҫкергән һүҙҙәр ҡулланыу; үҙеңдең һәм сит телмәрҙе теүәл, урынлы һәм һүҙ ҡулланыуҙың тасуирлығыкүҙлегенән сығып баһалау; аңлатмалы һүҙлектәр ҡулланыу;
• һүҙҙәрҙә һүҙҙең формаһын һәм һүҙ яһаусы морфемаларҙы таныу;
• һүҙ яһалыу юлдарын билдәләү; һүҙҙәргә морфемик һәм һүҙ яһаусы анализ эшләү; морфемика һәм яһалышы буйынса белемде төрлө төрҙәге тел анализы яһағанда ҡулланыу;
• сифаттарҙың һүҙьяһалыш нормаларын билдәләү;
• өйрәнелгән орфограммаларҙы таныу; һүҙҙәргә орфографик анализ яһау; дөрөҫ яҙыу практикаһында орфография буйынса белемде ҡулланыу;
• ҡушма һәм ҡыҫҡартылған һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
• исемдәрҙә эйәлек заты ялғауҙарының дөрөҫ яҙылышын үҙләштереү; хәбәрлек заты ялғауҙарында баҫымдың үҙенсәлектәрен аңлау;
• төп, артыҡлыҡ, аҙһытыу, сағыштырыу дәрәжәләрен айырыу;
• килеш ялғауҙарын таныу һәм килеш мәғәнәләрен аңлау;
• һандарҙы таныу; һандарҙың төп грамматик мәғәнәләрен билдәләү; һандарҙың мәғәнәләре, төҙөлөшө яғынан төркөмсәләрен айырыу;
• һандарҙы үҙгәртеү һәм үҙенсәлектәрен, синтаксик функцияһын характерлау; телмәрҙә һандарҙың ролен, фәнни мәҡәләләрҙә, эшлекле телмәрҙәуларҙы ҡулланыу үҙенсәлектәрен билдәләү;
• һандарҙы дөрөҫ ҡулланыу; уларҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
• алмаштарҙы таныу; төп грамматик мәғәнәһен билдәләү; алмаштарҙы үҙгәртә белеү; уларҙы үҙгәртеү үҙенсәлектәрен, синтаксик функцияһын, телмәрҙәге ролен характерлау;
• башҡорт телмәр этикеты талаптарына яраҡлы алмаштарҙы, шул иҫәптән алдағы текстың мәғәнәһенә яраҡлы (ике төрлө мәғәнәлекте, яңылышлыҡты булдырмау өсөн) 3-сө заттағы алмашты дөрөҫ ҡулланыу; алмаштарҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
• ҡылым төркөмсәләрен (исем, сифат, уртаҡ, хәл ҡылымдар) айырыу; ҡылым йүнәлештәрен билдәләү; ҡылым күләмдәре һәм ҡылым рәүешлеген характерлау;
• исем, сифат, уртаҡ, хәл ҡылымдарҙы, рәүеш, ярҙамсы һүҙ төркөмдәре (теркәүес, бәйләүес, киҫәксә, мөнәсәбәт һүҙҙәр, ымлыҡтар, оҡшатыу һүҙҙәрен) таныу һәм морфологик анализ яһау; төп грамматик мәғәнәһен, морфологик билдәләрен, синтаксик функцияларын билдәләү;
• исем ҡылымдың мәғәнәһе һәм яһалышын билдәләү;
• исем ҡылымдың исемгә күсеүен таныу; исемҡылымдың исемгә оҡшаш яҡтары: һан, килеш, эйәлек заты менән үҙгәреүен билдәләү;
• исем ҡылымдарҙың барлыҡ-юҡлыҡ формаһын айырыу;
• исем ҡылымдарҙың һөйләмдәге ролен белеү;
• уртаҡ ҡылымдың мәғәнәһен һәм яһалышын характерлау;
• уртаҡ ҡылымдың юҡлыҡ формаһын һәм синтаксик вазифаларын билдәләү;
• сифат ҡылымды айырым һүҙҙәр төркөмө булараҡ характерлау; сифат ҡылымдарҙың исемләшеүе, уларҙың исем грамматик категорияларын алыуын билдәләү;
• сифат ҡылымдың заман формаларын (үткән заман сифат ҡылым, киләсәк заман сифат ҡылым, хәҙерге заман сифат ҡылым) айырыу, уларҙың һөйләмдәге вазифаларын белеү;
• сифат ҡылымдарға морфологик анализ яһау, күнекмәләрҙе телмәр практикаһында ҡулланыу;
• сифат ҡылымдарҙы телмәрҙә урынлы ҡулланыу;
• хәл ҡылым: уның мәғәнәһен билдәләү; хәл ҡылымдың төрҙәрен билдәләү;
• хәл ҡылымдың һөйләмдә ролен билдәләү;
• телмәрҙә хәл ҡылымды урынлы ҡулланыу;
• хәл ҡылымдар ҡулланып, һөйләм төҙөү;
• хәл ҡылымлы һөйләмдәрҙә тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу;
• телмәрҙә рәүештәрҙе таныу; рәүештең дөйөм грамматик мәғәнәһен билдәләү; мәғәнәһе яғынан рәүеш төркөмсәләрен айырыу; уларҙың синтаксик билдәләрен, телмәрҙәге ролен характерлау.
• рәүештәргә синтаксик анализ үткәреү, был күнекмәләрҙе  практикала ҡулланыу:
• ярҙамсы һүҙ төркөмдәренә дөйөм характеристика биреү; уларҙың үҙаллы һүҙ төркөмдәренән айырмалы яҡтарын билдәләү;
• ярҙамсы һүҙ төркөмө булараҡ теркәүестәрҙе характерлау; текста теркәүестәрҙең ролен, шулай уҡ һөйләмдең тиң киҫәктәрен һәм ҡушма һөйләм эсендәге ябай һөйләмдәрҙе үҙ-ара бәйләү сараһы булараҡ аңлатыу;
• теркәүестәрҙең бүленеше: теҙеү һәм эйәртеү теркәүестәрен айырыу;
• теркәүестәрҙең телмәрҙәге функцияһын аңлатыу; уларҙы дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
• ярҙамсы һүҙ төркөмө булараҡ бәйләүестәрҙе характерлау;
• бәйләүестәрҙең бүленеше: төп һәм эйәлек килеште талап итеүсе бәйләүестәр, төбәү килеште талап итеүсе бәйләүестәр, сығанаҡ килештә ҡулланыусы бәйләүестәрҙе айырыу һәм дөрөҫ ҡулланыу;
• мәғәнәләре һәм стилистик үҙенсәлектәренә ярашлы бәйләүестәрҙе телмәрҙә ҡулланыу;
• киҫәксәләрҙең морфологик билдәләрен, телмәрҙәге, синтаксик  вазифаларын билдәләү;
• киҫәксәләрҙең бүленешен (көсәйтеү, раҫлау киҫәксәләре, сикләү киҫәксәләре, икеләнеү киҫәксәләре, һорау киҫәксәләре) айырыу;
• киҫәксәләрҙе дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
• мөнәсәбәт һүҙҙәрҙең синтаксик ролен билдәләү;
• мөнәсәбәт һүҙҙәрҙең мәғәнәһен һәм телмәрҙә ҡулланышын аңлау;
• телмәрҙә мөнәсәбәт һүҙҙәрҙе дөрөҫ ҡулланыу һәм дөрөҫ яҙыу нормаларын һаҡлау;
• телмәрҙә ымлыҡтарҙың ролен аңлатыу; һөйләү телмәрендә һәм матур әҙәбиәттә ымлыҡтарҙың ҡулланыу үҙенсәлектәрен характерлау;
• ымлыҡтарҙың төрҙәрен айырыу; ымлыҡтарҙы телмәрҙә ҡулланыу һәм дөрөҫ интонация менән уҡырға өйрәтеү; яҙыуҙа тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу.

7 класс

Уҡыусылар белергә тейеш:

• кеше, дәүләт, йәмғиәт тормошонда туған телдең ролен аңлау;
• тел, мәҙәниәт һәм халыҡ тарихының бәйләнешен аңлау; миҫалдар килтереү;
• хәҙерге башҡорт әҙәби телендә телмәр нормаларын һаҡлау;
• монолог-һүрәтләү, монолог-фекер йөрөтөү, монолог-хикәйәләү төҙөү (ҡабатлау);
• күҙәтеүҙәр, шәхси тәьҫораттар, фәнни-уҡыу-уҡытыу, матур әҙәбиәт һәм фәнни-популяр әҙәбиәт (телдән монолог-һүрәтләү, монолог-фекер йөрөтөү, монолог-хикәйәләү) уҡыу нигеҙендә телдән монологик телмәр төҙөү;
• диалог төрҙәрен (эшмәкәрлеккә әйҙәү, фекер менән уртаҡлашыу, мәғлүмәтте һорау, мәғлүмәтте хәбәр итеү) айырыу;
• һүҙҙәрҙе лексик мәғәнәһе һәм лексик тура килеү талаптарына яраҡлы ҡулланыу; паронимдарҙы ҡулланыу нормаларын һаҡлау;
• типик грамматик хаталарҙы (өйрәнелгән кимәлдә) анализлау һәм айырыу;
• хәҙерге әҙәби телдең төп нормаларын иҫәпкә алып, телдән һәм яҙма телмәрҙе корректлау;
• һүҙҙәрҙе хәҙерге орфоэпик, грамматик һәм стилистик норма варианттарын иҫәпкә алып ҡулланыу;
• үҙеңдең телмәреңдә хәҙерге башҡорт әҙәби телдең төп лексик нормаларын иҫәпкә алыу (ҡабатлау);
• хәҙерге башҡорт әҙәби теленең синтаксик нормаларын һаҡлау;
• һүҙбәйләнеш, бер составлы, ике составлы һөйләмдәр, тиң киҫәкле һөйләмдәр, өндәш һүҙҙәр менән һөйләмдәр, инеш һүҙ һәм инеш һөйләмдәр менән һөйләмдәр, айырымланған киҫәктәр менән һөйләмдәрҙе төҙөүҙең төп нормаларын аңлау;
• милли башҡорт телмәр этикеты (тупаҫ һүҙҙәрҙе, аңлатма, фразаларҙы ҡулланыуҙы тыйыу; һөйләшеүҙә ҡәтғилекте ҡулланмау һ.б.) нигеҙендә ятыусы аралашыу этикеты принциптарын ҡулланыу;
• кешенең һәм үҙеңдең телмәреңде хәҙерге башҡорт әҙәби теле нормалары күҙлегенән анализлау һәм баһалау;
• аңлатмалы, орфоэпик, синоним, антоним; грамматик һүҙлек һәм белешмәләр, шулай иҫәптән мультимедийныйҙарҙы ҡулланыу; пунктуация буйынса орфографик һүҙлектәр һәм белешмәләр ҡулланыу;
• тексты төп билдәләренә ярашлы булыу күҙлегенән анализлау; уның структураһын, абзацтарҙың бәйләнеш үҙенсәлектәрен, текстағы тел-һүрәтләү сараларын билдәләү;
• тексты ҡайтанан эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү: уҡылған тексҡа план төҙөү (ябай, ҡатмарлы) артабан тексты телдән һәм яҙма формала йөкмәкеһен һөйләү маҡсаты менән; уҡылған һәм тыңланған текста төп һәм икенсел мәғлүмәтте айырып алыу; текст йөкмәткеһен һөйләү; тексты мәғлүмәти  эшкәртеү сараларын ҡулланыу; төрлө сығанаҡтарҙан, шулай уҡ лингвистик һүҙлектәрҙән һәм белешмәләрҙән мәғлүмәт алыу һәм уны уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегендә ҡулланыу;
• публицистик  стилдең үҙенсәлектәрен характерлау (шул иҫәптән ҡулланыу, функцияһы), публицистик стилдә тел-һүрәтләү сараларының ҡулланыуы, публицистик стиль текстарының төҙөлөү нормаларын, жанр (интервью, репортаж, ҡыҫҡа мәҡәләләр) үҙенсәлектәрен ҡылыҡһырлау;
• репортаж, ҡыҫҡа мәҡәләләр, интервью; эшлекле ҡағыҙҙар (күрһәтмә) жанрында публицистик стиль текстары төҙөү;
• публицистик стиль текстарын төҙөү нормаларын үҙләштереү;
• рәсми эш ҡағыҙҙары стилен (шул иҫәптән ҡулланыу, функция, тел үҙенсәлектәре), күрһәтмәнең (инструкция) жанр үҙенсәлектәрен характерлау;
• төрлө төрҙәге тел анализдарын яһағанда һәм телмәр практикаһында телдең функциональ төрлөлөгө тураһында белемдәрен ҡулланыу;
• лингвистика бүлеге булараҡ синтаксис тураһында аңлатма;
• синтаксис берәмеге булараҡ һүҙбәйләнеш һәм һөйләмде таныу (ҡабатлау);
• өйрәнелгән тыныш билдәләренең функцияларын айырыу;
• һүҙбәйләнеш, уның һөйләмдән айырмаһын билдәләү;
• һүҙбәйләнештәрҙең яһалыу юлдарын үҙләштереү; эйәртеүле бәйләнеш төрҙәрен: ярашыу, башҡарылыу, йәнәшәлек, һөйкәлеүҙе айырыу;
• һүҙбәйләнештәрҙе фразеологик берәмектәр менән сағыштырыу, улар араһындағы айырманы таныу;
• телмәр практикаһында һүҙбәйләнештәрҙе төҙөү нормаһын ҡулланыу;
• һөйләмдең төп билдәләрен, телдән һәм яҙма телмәрҙә һөйләмдәрҙе төҙөү сараларын характерлау;
• әйтелеү маҡсаты, эмоциональ биҙәлеше буйынса һөйләмдәрҙе таныу; уның интонацион һәм мәғәнәүи үҙенсәлектәрен характерлау (ҡабатлау);
• һөйләмдә грамматик нигеҙҙең иҫәбе буйынса таныу;эйәне сағылдырыу ысулдары, хәбәр төрҙәре һәм уны сағылдырыу ысулдарын таныу; ябай һөйләү төҙөү нормаларын ҡулланыу; эйә менән хәбәрҙең яраҡлашыу нормаларын ҡулланыу; эйә менән хәбәр араһында һыҙыҡ ҡулланыу нормаларын ҡулланыу;
• һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәктәре барлығы, тулы һәм кәм һөйләмдәр (кәм һөйләмдәрҙең диалогик телмәрҙә ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау) яғынан таныу;
• һөйләмдә эйәрсән киҫәктәрҙең төрҙәрен (тиң һәм тиң булмаған аныҡлаусылар, өҫтәлмәлек, тура һәм ситләтелгән тултырыусы, хәлдәрҙең төрҙәре: ваҡыт, урын, сәбәп, маҡсат, рәүеш, шарт, күләм-дәрәжә, кире) айырыу;
• һөйләмдәрҙә грамматик нигеҙҙәрҙең һаны буйынса айырыу; эйәне сағылдырыу ысулдары, хәбәр төрҙәре һәм уны сағылдырыу ысулдарын таныу;
• бер составлы һөйләмдәрҙе, уларҙың грамматик билдәләрен; бер составлы һөйләмдәрҙең төрҙәрен (билдәле эйәле һөйләм, билдәһеҙ эйәле һөйләм, эйәһеҙ һөйләм, атама һөйләм) таныу; телмәрҙә бер составлы һөйләмдәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәрен айырыу;
• тиң киҫәкле һөйләмдәр араһында тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡулланыу;
• дөйөмләштереүсе һүҙҙәре булған тиң киҫәкле һөйләмдәрҙе айырыу, дөрөҫ интонация менән уҡыу;
• тиң киҫәкле һөйләмдәрҙең үҙенсәлектәрен билдәләү; тиң һәм тиң булмаған аныҡлаусыларҙы айырыу; тиң киҫәктәр эргәһендә дөйөмләштереүсе һүҙҙе табыу; телмәрҙә тиң киҫәкле һөйләмдәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
• тиң киҫәкле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре ҡуйылыу нормаларын, дөйөмләштереүсе һүҙҙәре булған тиң киҫәкле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре ҡуйылыу нормаларын ҡулланыу;
• инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәрҙе айырыу, телмәрҙә өндәш һүҙҙәр ҡулланылған һөйләмдәрҙең үҙенсәлектәрен аңлау;
• инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре ҡулланыу нормаларын белеү;
• телмәрҙә инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәрҙе ҡулланыу һәм уларҙың функцияларын аңлау;
• инеш һүҙҙәр һәм инеш һөйләмдәр төҙөү нормаларын ҡулланыу;
• һөйләмдең айырымланған киҫәктәренең төрҙәрен (өҫтәлмәлектәрҙең айырымланыуы, аныҡлаусыларҙың айырымланыуы, хәл әйтемдәренең айырымланыуы) айырыу һәм тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу;
• тура телмәрле һәм ситләтелгән телмәрле (өйрәнелгән кимәлдә) ҡушма һөйләмдәрҙе таныу;
• тура телмәрле һәм ситләтелгән телмәрле һөйләмдәрҙә тыныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйыу.

8 класс

Уҡыусылар белергә тейеш:

• төрки телдәренең береһе булараҡ башҡорт теле тураһында белеү;
• тормош күҙәтеүҙәре, шәхси тәьҫораттар, әҙәби, фәнни-популяр һәм публицистик әҙәбиәт (монолог-һүрәтләү, монолог- фекер йөрөтөү, монолог – хикәйәләү) нигеҙендә телдән монолог төҙөү;
• тыңланған һәм уҡылған  фәнни-уҡыу-уҡытыу, әҙәби, публицистик текстарҙың йөкмәткеһен аңлау; телдән һәм яҙма формала уҡылған һәм тыңланған текстарҙың ҡыҫҡартып һәм һайлап алып йөкмәткеһен һөйләү;
• үҙ фекереңде әйтеп еткереү өсөн маҡсат, тема һәм коммуникатив ниәттәреңә тап килеү маҡсатынан сығып, тел сараларын һайлау;
• орфоэпик һәм акцентологик норма варианттарын айырыу; хәҙерге орфоэпик нормаларҙың әйтелеш һәм стилистик варианттарын иҫәпкә алып, һүҙҙәрҙе ҡулланыу;
• хәҙерге башҡорт теленең әйтелеш һәм баҫым (өйрәнелгән кимәлдә) өлкәһендәге актив процестар тураһында күҙҙаллау;
• фәнни стиль текстарында, публицистик һәм әҙәби текстарҙа (өйрәнелгән кимәлдә) терминдарҙы әҙәпле ҡулланыу;
• терминдарҙы (өйрәнелгән кимәлдә) ҡулланыуға бәйле типик телмәр хаталарҙы анализлау;
• үҙеңдең һәм башҡа кешенең телмәрен хәҙерге башҡорт әҙәби тел нормалары күҙлегенән сығып анализлау; телмәрҙе хәҙерге әҙәби телдең төп нормаларын иҫәпкә алып төҙәтеү;
• һөйләмдәрҙе синтаксик грамматик хаталарҙы төҙәтеү маҡсатынан редакторлау;
• телмәрҙә теҙмә, эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
• теҙмә һәм эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе төҙөүҙең төп нормаларын аңлау;
• интернет мөхитендә аралашыуҙа милли башҡорт телмәр этикеты нигеҙендә ятҡан этикет формуларын, этикет аралашыу принциптарын ҡулланыу; эшлекле аралашыу ситуацияларында башҡорт этикет телмәр нормаларын һаҡлау;
• телмәр этикетында (өйрәнелгән кимәлдә) актив процестарҙы характерлау һәм баһалау; телмәр агрессияһына ҡаршы торорға ярҙам итеүсе алымдарҙы ҡулланыу;
• аңлатмалы, орфоэпик һүҙлектәр, синоним, антоним һүҙлектәре, грамматик һүҙлек һәм белешмәләр, шулай уҡ мультимедийныйҙарҙы, пунктуация буйынса орфографик һүҙлектәр  һәм белешмәләр ҡулланыу;
• тексты төп билдәләренә ярашлы булыу күҙлегенән анализлау: теманың булыуы, төп фекер, һөйләмдәрҙә грамматик бәйләнеш, тулылыҡ һәм тамамланыуы; текста һөйләмдәрҙе бәйләү саралары һәм ысулдарын күрһәтеү; тексты телмәрҙең функциональ – мәғәнәүи төрөнә ҡарағанлығы күҙлегенән анализлау; текста тел сараларының тәьҫирлелеген анализлау;
• телмәр төрҙәрендәге төрлө функциональ-мәғәнәүи текстарҙы (хикәйәләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү) таныу (ҡабатлау): төрлө функциональ тел һәм жанр төрлөлөгөндәге текстарҙы анализлау; төрлө төрҙәге тел анализдарын яһағанда һәм телмәр практикаһында алынғанбелемдәрҙе ҡулланыу;
• тексты ҡайтанан эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү: тезис, конспект төҙөү; төрлө сығанаҡтарҙан, шулай уҡ лингвистик һүҙлектәрҙән һәм белешмәләрҙән мәғлүмәт алыу һәм уны уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегендә ҡулланыу. Бирелгән тема буйынса белдермәне презентация формаһында тәҡдим итеү;
• рәсми эш ҡағыҙҙары стиленең (ғариза, аңлатма яҙыу, автобиография, характеристика) һәм фәнни стилдең, фәнни стилдең төп жанрҙарын (реферат, фәнни темаға доклад) үҙенсәлектәрен характерлау; текста телдең төрлө фукциональ төрлөлөгөнөң  бәйләнешен, текстағы һөйләмдәрҙең бәйләнеш сараларын асыу;
• рәсми эш ҡағыҙҙары (ғариза, аңлатма яҙыу, автобиография, характеристика), публицистик жанр текстары төҙөү; эш ҡағыҙҙарын яҙыу;
• ҡушма һөйләм төрҙәрен классификациялау;
• ҡушма һөйләм өлөштәре араһындағы синтаксик бәйләнештең төп сараларын асыҡлау;
• төрлө төрҙәге бәйләнешле ҡушма һөйләмдәрҙе таныу;
• теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙе, уның төҙөлөшө, структур һәм өлөштәрҙең интонацион берҙәмлеген характерлау;
• теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең өлөштәре араһында мәғәнәүи мөнәсәбәтте һәм интонацион үҙенсәлектәрен асыҡлау;
• телмәрҙә теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙе ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
• теҙмә ҡушма һөйләмдәр төҙөлөшөнөң төп нормаларын аңлау;
• теҙмә ҡушма һөйләмдәргә синтаксик һәм пунктуацион анализ үткәреү;
• теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләре ҡуйылышы нормаларын ҡулланыу;
• эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе таныу, баш һәм эйәрсән һөйләмдәрен, һөйләмдәр араһындағы бәйләнеү сараларын айырыу;
• эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе төрҙәрен айырыу, уларҙың төҙөлөү үҙенсәлектәрен асыҡлау;
• эйәртеүле ҡушма һөйләмдә эйәрсән һөйләмдәрҙе (эйә эйәрсән һөйләм, хәбәр эйәрсән һөйләм, аныҡлаусы эйәрсән һөйләм, тултырыусы эйәрсән һөйләм, ваҡыт эйәрсән һөйләм, урын һөйләм, сәбәп һөйләм, маҡсат һөйләм, рәүеш һөйләм, күләм-дәрәжә һөйләм, сағыштырыу һөйләм, шарт һөйләм, кире һөйләм) таныу.
• эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе телмәрҙә ҡулланыу. Эйәрсән һөйләм төрҙәрен, уларҙың үҙенсәлектәрен, уларҙағы тыныш билдәләрен, компоненттарының бер-береһе менән бәйләнеү сараларын үҙләштереү;
• эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙең төҙөлөшөнөң төп нормаларын, телмәрҙә эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙе  ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
• эйәртеүле ҡушма һөйләмдәргә синтаксик һәм пунктуацион анализ үткәреү;
• эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙең төҙөлөү нормаларын һәм уларҙа тыныш билдәләренең ҡуйылышын ҡулланыу;
• теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең өлөштәре араһындағы мәғәнәүи мөнәсәбәтте, был мөнәсәбәттәрҙең  интонацион һәм пунктуацион сағылдырыуын характерлау;
• теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең төҙөлөшөнөң төп грамматик нормаларын, телмәрҙә теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙең ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
• теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылыу нормаларын ҡулланыу;
• теркәүесһеҙ теҙмә ҡушма һөйләмдәргә синтаксик һәм пунктуацион анализ үткәреү;
• күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙең төп үҙенсәлектәрен, эйәртеүле ҡушма һөйләмдәрҙән айырмаһын төшөнөү;
• күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙең төҙөлөшөнөң төп грамматик нормаларын, телмәрҙә күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәрҙең ҡулланыу үҙенсәлектәрен аңлау;
• ҡатнаш ҡушма һөйләмдәрҙе айырырға өйрәнеү, уларҙың үҙенсәлектәрен билдәләү;
• ҡатнаш ҡушма һөйләмдәрҙә тыныш билдәләренең ҡуйылышын үҙләштереү һәм яҙыуҙа дөрөҫ ҡулланыу;
• теҙемдәрҙең үҙенсәлектәрен белеү, уларҙы айырырға өйрәнеү.

9 класс

Уҡыусылар белергә тейеш:

• телде үҫә барыусы ижтимағи күренеш (өйрәнелгән кимәлдә) булараҡ характерлау;
• башҡорт теле – башҡорт халҡының милли теле булыуын аңлау;
• башҡорт теленең башҡа ҡәрҙәш телдәр араһындағы урынын билдәләү;
• әҙәби тел менән диалект араһындағы айырмалыҡтарҙы билдәләү һәм характерлау;
• диалекттарҙың милли-мәҙәни төрлөлөгөн (өйрәнелгән кимәлдә) аңлатыу;
• предмет  һәм тирә-яҡ күренештәрҙәге атамаларҙы әҙәби телдә һәм диалектта сағыштырыу, диалект һүҙҙәрҙе әҙәбиәттә ҡулланыуҙы аңлатыу;
• күҙәтеүҙәр, шәхси тәьҫораттар нигеҙендә, фәнни-уҡыу-уҡытыу, әҙәби һәм фәнни-популяр әҙәбиәт уҡыу: монолог-хәбәр итеү, монолог-тасуирлау, монолог-фекер йөрөтөү, монолог-хикәйәләү телдән монолог төҙөү; фәнни белдермә менән сығыш яһау;
• көн-күреш, фәнни-уҡыу-уҡытыу (шулай иҫәптән  лингвистик) темаларға диалогик һәм полилогик аралашыуҙа (эшмәкәрлеккә өндәү, фекерҙәр менән алышыу, мәғлүмәт алыу, мәғлүмәтте хәбәр итеү) ҡатнашыу;
• сығышыңды маҡсат, тема һәм коммуникатив ниәтеңә яраҡлы ҡороу өсөн тел сараларын һайлауҙы тормошҡа ашырыу;
• әйтелеш һәм баҫым өлкәһендә (өйрәнелгән кимәлдә) актив процестарҙы аңлау һәм характерлау (ҡабатлау);
• орфоэпик һәм акцентологик норма варианттарын айырыу; үҙаллы һүҙ төркөмдәренең (өйрәнелгән кимәлдә) айырым грамматик формаларында әйтелеш һәм баҫым нормаларын һаҡлау; хәҙерге орфоэпик нормаларҙың әйтелеш варианттарын иҫәпкә алып, һүҙҙәрҙе ҡулланыу;
• һүҙҙәрҙе уларҙың лексик мәғәнәләренә яраҡлы ҡулланыу; йыш ҡына осрап торған тавтология күренештәрен таныу;
• публицистик, фәнни, йәнле һөйләү, матур әҙәбиәт, рәсми эш ҡағыҙҙары стилендә терминдарҙы айырыу;
• хәҙерге башҡорт әҙәби теленең синтаксик нормаларын һаҡлау: һүҙбәйләнештәр төҙөү, ябай һөйләмдәр, төрлө төрҙәге һүҙбәйләнештәр төҙөү(ҡабатлау);
• үҙеңдең һәм сит кешенең телмәрен хәҙерге башҡорт әҙәби тел нормалары варианттары нормалары күҙлегенән анализлау һәм баһалау; хәҙерге әҙәби тел вариант нормалары һәм уның төп нормаларға тап килеүен иҫәпкә алып, телмәрҙе төҙәтеү;
• интернет-мөхиттә аралашыу барышында милли башҡорт телмәр этикет нигеҙендә ятыусы, этикет формаларын һәм нығынған формаларҙы, этикет аралашыу принцибын ҡулланыу; эшлекле аралашыу ситуацияларында башҡорт телмәр этикетының нормаларын һаҡлау;
• текстың төп билдәләрен таныу; тексты композицион-мәғәнәүи (абзац) өлөштәргә бүлеү; һөйләмдәрҙең һәм текст өлөштәренең (һүҙ формаһы, тамырҙаш һүҙҙәр, синонимдар, антонимдар, эйәлек заты алмаштары, һүҙҙәр ҡабатланышы) бәйләнеү сараларын таныу; үҙ тексыңды (телдән һәм яҙма) төҙөүҙә уларҙы ҡулланыу;
• телмәрҙең төрлө функциональ-мәғәнәүи текстарын таныу: (хикәйәләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү) (ҡабатлау); төрлө тел һәм жанр функциональ төрлөлөгөндәге текстарҙы анализлау; ул белемдәрҙе төрлө төрҙәге тел анализдары башҡарғанда һәм телмәр практикаһында ҡулланыу;
• тексты мәғлүмәти ҡайтанан эшкәртеү күнекмәләрен үҙләштереү: текста төп һәм икенсел мәғлүмәтте билдәләү; төрлө сығанаҡтарҙан, шул иҫәптән лингвистик һүҙлектәрҙән һәм белешмә әҙәбиәттән мәғлүмәт алыу һәм уларҙы уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегендә ҡулланыу;
• презентация төрөндә тейешле темаға сығыш тәҡдим итеү; уҡылған һәм тыңланған тексты таблица, схема формаһында тәҡдим итеү; таблица, схема йөкмәткеһен  текст төрөндә тәҡдим итеү;
• фәнни стилгә хас булған ҡулланыу өлкәһен, функцияһын, аралашыу телмәренең типик ситуацияһын, телмәр бурыстарын, тел сараларын характерлау; матур әҙәбиәт теленең төп үҙенсәлектәре; һөйләү теленең һәм әҙәби әҫәрҙең төрлө функциональ стилдә яраҡлашыу үҙенсәлектәрен билдәләү;
• үҙ тексыңды төҙөүҙә, телмәрҙең төрлө функциональ-мәғәнәүи төрөнә, телдең функциональ төрлөлөгөнә, тезис, конспект төҙөү нормаһына, реферат яҙыуға ҡараған текст төҙөү нормаларын ҡулланыу;
• тезис, конспект төҙөү, рецензия, реферат яҙыу;
• сит кешеләрҙең һәм үҙеңдең төрлө функциональ йүнәлешле сығыштарыңды коммуникатив талаптарға һәм тел дөрөҫлөгөнә тап килеү күҙлегенән сығып  баһалау; тексты редакторлау;
• матур әҙәбиәт теленең башҡа функциональ стилдәр менән сағыштырмаса айырма үҙенсәлектәрен асыу;
• һүҙҙә телмәр өнөнөң мәғәнә айырмалыҡ функцияһын аңлау; һүҙҙең өн составын билдәләү (ҡабатлау);
• өндәрҙе бирелгән билдәләре буйынса классификациялау;
• баҫымлы һәм баҫымһыҙ һуҙынҡыларҙы, яңғырау һәм һаңғырау тартынҡыларҙы, ҡалын һәм нәҙек һуҙынҡыларҙы айырыу;
• транскрипция элементтары ярҙамында һүҙҙәрҙең әйтелеш һәм яҙылыу үҙенсәлектәрен аңлатыу;
• һүҙҙәрҙең өн һәм хәреф составын сағыштырыу;
• һүҙҙәрҙе ижектәргә бүлеү һәм юлдан юлға күсереүҙе айырыу;
• һүҙҙең лексик мәғәнәһен төрлө ысулдар менән аңлатыу; бер мәғәнәле һәм күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе таныу, тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе таныу;
• бирелгән билдә буйынса һүҙҙәрҙең тура һәм күсмә мәғәнәһен сағыштырыу; синонимдар, антонимдар, омонимдарҙы таныу; күп мәғәнәле һүҙҙәрҙе һәм омонимдарҙы айырыу (йомғаҡлау);
• һүҙгә лексик анализ яһау; төрлө төрҙәге лексик һүҙлектәрҙә (аңлатмалы һүҙлек, синоним, антоним, омоним һүҙлектәр) кәрәкле мәғлүмәтте табыу һәм уларҙы ҡулланыу;
• һүҙҙең грамматик мәғәнә үҙенсәлектәрен лексик мәғәнәнән айырмалы анализлау һәм характерлау;
• үҙаллы һүҙ төркөмдәрен һәм уларҙың формаларын (өйрәнелгән кимәлдә) таныу;
• һүҙҙең лексик-грамматик разряды булараҡ, һүҙҙең грамматик мәғәнәһе, практик-йүнәлешле уҡыу мәсьәләһен хәл итеүҙә башҡорт телендәге һүҙ төркөмдәре системаһы тураһында белемдәрҙе ҡулланыу;һүҙ төркөмдәрен таныу (ҡабатлау);
• морфология буйынса белемдәрҙе төрлө төрҙәге тел анализдары яһағанда ҡулланыу;
• һүҙҙәрҙең лексик-грамматик бүлеге булараҡ һүҙ төркөмдәре, һүҙҙең грамматик мәғәнәһе, уҡыу мәсьәләләрен практик-йүнәлешле хәл итеүҙә башҡорт телендәге һүҙ төркөмдәре системаһы тураһында алған белемдәрен ҡулланыу.
• төрлө төрҙәге тел анализдарын башҡарғанда һәм телмәр практикаһында морфология буйынса алған белемдәрен ҡулланыу;
• лингвистика бүлеге булараҡ синтаксис тураһында күҙаллай белеү (ҡабатлау);
• морфологик билдәләре буйынса һүҙбәйләнеште (ярашыу, башҡарылыу, йәнәшәлек, һөйкәлеү) таныу;
• һүҙбәйләнештәр менән ҡушма һүҙҙәр араһындағы айырмаларҙы таныу;
• Һүҙбәйләнештәргә синтаксик анализ яһау;
• һөйләмдең төп билдәләрен, телдән һәм яҙма телмәрҙә һөйләмде биҙәү сараларының төп билдәләрен характерлау;
• тыныш билдәләренең функцияһын билдәләү;
• һөйләмдәргә синтаксик һәм пунктуацион анализ үткәреү; төрлө төрҙәге тел анализы башҡарғанда һәм телмәр практикаһында синтаксис буйынса белемдәрен ҡулланыу.

Тематик планлаштырыу

5 КЛАСС (68 СӘҒӘТ)

7 КЛАСС (68 СӘҒӘТ)

8 КЛАСС (68 сәғәт)

9 КЛАСС (68 сәғәт)

МИНИСТЕРСТВО ПРОСВЕЩЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

‌Министерство образования и науки Республики Башкортостан‌‌

МКУ «Отдел образования Администрации МР Архангельский район РБ‌​»

МОБУ СОШ д. Тереклы

РАССМОТРЕНО                            СОГЛАСОВАНО                        УТВЕРЖДЕНО                                           на методическом совете              Зам. директора по УВР                Директор школы

                                                        ______Гильманова А.Х.             ________Хасанова Э.С.                        Протокол № ____                                                                                Приказ №____

от “____” _________ 2023 г.       “___ ” ___________ 2023 г.         от “___” _________ 2023 г.

Рабочая  программа

по учебному предмету «Родная (башкирская) литература»

Уровень обучения базовый

Составлена на основе Примерной рабочей программы учебного предмета «Родная (башкирская) литература» для 5–9 классов основного общего образования для образовательных организаций с обучением на родном (башкирском) языке (разработчики: Юлмухаметов М. Б., Набиуллина Г. М.– Уфа, 2022).

Автор: Багаутдинова Альмира Рафаиловна, учитель башкирского языка и литературы, высшая категория

д.Тереклы – 2023

Аңлатмалы яҙыу

5-9-сы кластар өсөн «Туған (башҡорт) әҙәбиәт» предметы буйынса эш программаһы уҡыу предметының һәр йыл буйынса йөкмәткеһен, уҡыусыларҙы туған (башҡорт) әҙәбиәте уҡыу предметы саралары менән уҡытыу, тәрбиәләү һәм үҫтереү буйынса төп методик стратегияларҙы билдәләй.

Программаның норматив хоҡуҡи базаһы:

-Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы;

-«Рәсәй Федерацияһында мәғариф тураһында» 2012 йылдың 29 декабрендәге №273-ФЗ Федераль закон (үҙгәрештәр һәм өҫтәмәләр менән);

-«Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында» 1991 йылдың 25 октябрендәге №1807-1 Россия Федерацияһы законы закон (үҙгәрештәр һәм өҫтәмәләр менән);

-Төп дөйөм белем биреүҙең федераль дәүләт белем биреү стандарты (Рәсәй Федерацияһы Мәғариф министрлығының 2021 йылдың 31 майындағы №287 бойороғо менән раҫланған);

-Төп дөйөм белем биреүҙең төп өлгө программаһы (дөйөм белем биреү буйынса федераль уҡытыу-методик берләшмәһе ҡарары менән хупланды, 2022 йылдың 18 мартындағы № 1/22 протокол);

-Тәрбиә биреүҙең өлгө программаһы (дөйөм белем биреү буйынса федераль уҡытыу-методик берләшмәһе ҡарары менән хупланды, 2022 йылдың 23 июнендәге №1/22 протокол).

Программа төп дөйөм белеү биреү федераль дәүләт стандарттары һөҙөмтәләре талаптарына ярашлы төҙөлдө (артабан – ФДББС). Унда шулай уҡ дөйөм белем биреүҙең универсаль уҡыу эшмәкәрлеген үҫтереү һәм формалаштырыу программаһының төп идеялары һәм ҡағиҙәләре, башланғыс дөйөм белем биреү өсөн өлгөлө белем биреү программалары менән күсәгилешлек иҫәпкә алына.

Программа нигеҙендә кешенең рухи тормошон, уның әҫәрҙә сағылдырылған эске донъяһын, ә уҡыусының үҙ донъяһы – төп ҡиммәт булараҡ ҡарарға мөмкинлек биреүсе гуманитар педагогика идеялары һәм гуманитар педагогик принциплар ята. Был концепцияла әҙәбиәт дәресе кешенең һығылмалыҡ, вариативлыҡ, диалог ҡора белеүенә хас булған гуманитар фекерләү стиленә һәләтен стимуллаштырыу һәм үҫтереү, ә дөйөм әҙәби белем биреү – уҡыусыларҙы мәҙәниәт ҡаҙаныштарына йәлеп итеү, уларҙы ижади эшмәкәрлеккә индереү өсөн шарттар тыуҙырыу сараһы булараҡ ҡарала.

Программала башланғыс дөйөм белем биреү программаларында тәҡдим ителгән барлыҡ төп эшмәкәрлек төрҙәрен үҫтереү ҡаралған. Әммә Программаның йөктәмкеһе, беренсенән, урта белем биреү системаһының предмет йөкмәткеһенә, икенсенән, уҡыусыларҙың психологик һәм йәш үҙенсәлекләренә бәйле.

Туған (башҡорт) әҙәбиәт предметына дөйөм характеристика

Образлы һүҙ сәнғәте булараҡ әҙәбиәт – тормошто танып белеүҙең үҙенсәлекле алымы, донъяның фәнни картинаһынан үҙенең эмоциональ йоғонтһоноң юғары дәрәжәһе, метафориклығы, күп мәғәнәле булыуы, тамамланмағанлығы, ҡабул итеүсенең актив ижадын күҙ алдында тотоуы кеүек мөһим айырмаларға эйә сәнғәт моделе.

Әҙәбиәт Рәсәй мәктәптәрендә төп гуманитар уҡыу фәне булараҡ, һәр яҡтан үҫешкән, гармоник шәхесте формалаштырыуға, гражданин һәм патриотты тәрбиәләүгә булышлыҡ итә. Мәҙәниәттең гуманистик ҡиммәтттәренә мөрәжәғәт итеү һәм ижади һәләтлеген үҫтереү – эмоциональ бай һәм интеллектуаль үҫешкән, үҙенә конструктив һәм шул уҡ ваҡытта тирә-йүндәге донъяға тәнҡит күҙлегенәнән ҡарарға өйрәнгән шәхес тәрбиәләүҙең кәрәкле шарты.

Әҙәбиәт дәрестәрендә уҡыусының һүҙ сәнғәте әҫәрҙәре менән танышыуы – ул ысын художество ҡиммәтәре менән генә танышыу факты түгел, а аралашыу (коммуникация), яҙыусылар менән диалог тәжрибәһе лә. Илебеҙ халыҡтарының һүҙ сәнғәте әҫәрҙәре менән танышыу уҡыусыларҙың аңында художестволы мәҙәниәттең байлығы һәм күп төрлөлөгө, күп милләтле Рәсәйҙең рухи һәм әхлаҡ потенциалы тураһында ҡараштарын киңәйтә.

Һүҙҙәр, тел билдәләре менән әҙәби әҫәрҙә һүрәтләнгән тормоштоң художестволы картинаһы тойғолар (эмоция) нигеҙендә генә түгел, ә интеллектуаль аңлап ҡабул ителә (рациональ). Әҙәбиәтте юҡҡа ғына фәлсәфә, психология менән сағыштырмайҙар, уны «художестволы тикшеренеү», «кешене өйрәнеү фәне», «тормош дәреслеге» тип атайҙар.

Уҡыу предметының йөкмәткеһе дәрестән тыш эшмәкәрлектә лә (конференция, байрам сараһы, квест һ.б.) тормошҡа ашырылырға мөмкин.

«Туған (башҡорт) әҙәбиәте» уҡыу предметын өйрәнеүҙең

маҡсаты һәм бурыстары

«Туған (башҡорт) әҙәбиәт» предметын өйрәнеүҙең маҡсаты – башҡорттарҙың мәҙәни-тел өлкәһен аңлаған, рухи яҡтан үҫешкән шәхес тәрбиәләү, уҡыусыны үҙ халҡының әҙәби мираҫына йәлеп итеү, уның сәнғәт текстарын ҡабул итеүгә, аңлауа һәм объектив баһаларға булған һәләтен үҫтереү, база коммуникатив күнекмәләрен камиллаштырыу.

«Туған (башҡорт) әҙәбиәт» предметын өйрәнеүҙең бурыстары:

-башҡорт халҡының төп мәҙәни ҡиммәттәренең береһе һәм тормышто танып белеүҙең ысулы булараҡ художестволы әҙәбиәткә мөнәсәбәт формалаштырыу;

-ҡабул итә белеүҙе үҫтереү, анализлау, тәнҡитле баһалау һәм уҡығанды интерпретациялау, әҙәби әҫәрҙә сағылдырылған художестволы тормош картинаһын эмоциональ һәм интеллектуаль кимәлдә аңлау;

-этаплап, эҙмә-эҙлекле аңлап уҡыу, уҡығанды аңлатыу, анализлау һәм тексты интерпретациялай белеү һәләтен формалаштырыу;

-һүҙлек запасын байытыу, уҡыусыларҙа тел һәм яҙма һөйләү нормалары, һөйләм этикеты ҡағиҙәләре нигеҙендә туған телде белеү культураһын уның функциональ мөмкинлекләренең бар тулылығында үҫтереү;

-әҫәрҙәрҙең төр һәм жанр, сюжет-композицион һәм тел үҙенсәлектәрен, һүрәтләү урынын, ваҡытын һәм ысулдарын билдәләү;

-нәфис текста яҙылғандың мәғәнәһенә төшөнөүҙең яҡынса алгоритмдарын үҙләштереү, уҡылғанға ҡарата үҙ баһаларын һәм фекерҙәрен күрһәтеү;

-үҙ позицияңды белдереү мәҙәниәтен, үҙ фекереңде дәлилләү һәм уны төрлө жанрҙарҙың телдән һәм яҙма әйтелешендә формалаштырыу һәләтен тәрбиәләү, ижади, аналитик һәм интерпретациялау характерындағы асыҡ телмәр төҙөү;

-«сит» позицияны аңлау культураһын тәрбиәләү, башҡа кешеләр ҡиммәттәренә, башҡа дәүерҙәр һәм халыҡтар мәҙәниәтенә хөрмәт менән ҡарау;

-үҙ-үҙеңде камиллаштырыу өсөн әҙәбиәт уҡыуҙың һәм өйрәнеүҙең мөһимлеген аңлау, ял ваҡытында уҡыу өсөн әҫәрҙәрҙе аңлы рәүештә һайлауға ынтылыш формалаштырыу;

-шәхестең уңышлы социализацияһы һәм үҙ-үҙен тормошҡа ашырыу өсөн кәрәк булған укыусыларҙың интеллектуаль ижади һәләттәрен үҫтереү;

-мөһим дөйөм белем биреү күнекмәләрен һәм универсаль уҡыу эшмәкәрлеген үҙләштереү (эшмәкәрлек маҡсаттарын формалаштырыу, уны планлаштырырыу, библиографик эҙләнеүҙе тормошҡа ашырырыу, кәрәкле мәғлүмәтте төрлө сығанаҡтарҙан шул иҫәптән Интернеттан һ.б. табыу һәм эшкәртеү).

«Туған (башҡорт) әҙәбиәт» предметының уҡыу планындағы урыны

ФДББС-ҡа ярашлы «Туған (башҡорт) әҙәбиәт» предметы «Туған тел һәм туған әҙәбиәт» предметы өлкәһенә инә һәм өйрәнеү өсөн мәжбүри булып тора.

Предмет өлкәһе уҡытыу туған (башҡорт) телдә алып барылған дөйөм белем биреү ойошмаларында «Туған (башҡорт) әҙәбиәт» предметын өйрәнеүгә 5-9-сы кластарҙа – 170 сәғәт бирелә: 5-се класта – 34 сәғәт, 6-сы класта – 34 сәғәт, 7-се класта – 34 сәғәт, 8-се класта – 34 сәғәт, 9-сы класта 34 сәғәт.

«Туған (башҡорт) әҙәбиәт» предметын интенсив һәм тәрәнерәк өйрәнеү өсөн уҡыу предметын өйрәнеү өсөн бирелгән сәғәттәрҙең һаны белем биреү мөнәсәбәттәрендә ҡатнашыусылар формалаштыра торған уҡыу планының бер өлөшө иҫәбенә арттырылды. Үҙ аллы уҡыу һәм ятлау өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәр исемлеге бирелде.

«Туған (башҡорт) әҙәбиәте» предметы өйрәнеүҙең

планлаштырылған һөҙөмтәләре

Дөйөм белем биреүсе мәктәптә «Туған (башҡорт) әҙәбиәт» дәресен өйрәнеү уҡыусыларҙың шәхси, метапредмет һәм предмет һөҙөмтәләренә өлгәшеүенә йүнәлтелгән.

Шәхси һөҙөмтәләр

«Туған (башҡорт) әҙәбиәт» дәресен өйрәнеү һөҙөмтәһендә 5-9-сы кластарҙа уҡыусыларҙа түбәндәге шәхси һөҙөмтәләр формалаша:

граждандар тәрбиәләү:

-граждандың бурыстарын башҡарыуға һәм уның хоҡуҡтарын бойомға ашырыуға әҙерлек, башҡа кешеләрҙең хоҡуҡтарын, азатлыҡтарын һәм законлы мәнфәғәттәрен ихтирам итеү;

-ғаилә, белем биреү ойошмалары, урындағы берләшмә, тыуған яҡ, ил тормошонда, шул иҫәптән туған телдә яҙылған әҙәби әҫәрҙәрҙә сағылыш тапҡан хәлдәр менән сағыштырыуҙа әүҙем ҡатнашыу; экстремизмдың, дискриминацияның төрлө формаларын ҡабул итмәү;

-төрлө социаль институттарҙың кеше тормошондағы ролен аңлау; граждандың төп хоҡуҡтары, азатлыҡтары һәм бурыстары, полимәҙәни һәм күп конфессиялы йәмғиәттә шәхес-ара мөнәсәбәттәрҙең социаль нормалары һәм ҡағиҙәләре тураһында мәғлүмәтле булыу; шул иҫәптән туған телдә яҙылған әҙәби әҫәрҙәрҙәр миҫалдары нигеҙендә лә формалаштырыу;

-төрлө берлектәге эшмәкәрлеккә әҙерлек, үҙ-ара аңлашыуға һәм ярҙамға ынтылыу; мәктәп үҙидараһында әүҙем ҡатнашыу;

-гуманитар эшмәкәрлектә ҡатнашыуға әҙерлек (ярҙамға мохтаж кешеләргә булышлыҡ итеү; ирекмәнлек);

илһөйәрлек тәрбиәһе биреү:

-полимәҙәни һәм күп конфессиялы йәмғиәттә Рәсәйҙең гражданлыҡ берлеген, Рәсәй Федерацияһы халыҡтарының башҡа туған телдәре рәтендә туған телдең ролен аңлау;

-«Туған (башҡорт) әҙәбиәт» уҡыу предметы контексында туған телде, Рәсәй Федерацияһының тарихын һәм мәҙәниәтен, тыуған төйәгеңдең, Рәсәй халыҡтарының мәҙәниәтен өйрәнеүгә ҡыҙыҡһыныу белдереү;

-туған телгә, Тыуған ил – Рәсәй ҡаҙаныштарына, фәнгә, сәнғәткә, хәрби батырлыҡтарға һәм халыҡтың хеҙмәт ҡаҙаныштарына, шул иҫәптән нәфис әҫәрҙәрҙә сағылыш тапҡандарға яҡшы мөнәсәбәт;

-Рәсәй символдарына, дәүләт байрамдарына, тарихи һәм тәбиғи мираҫҡа һәм һәйкәлдәргә, тыуған илдә йәшәгән төрлө халыҡтарҙың йолаларына ихтирам;

рухи-әхлаҡи тәрбиә биреү:

-әхлаҡи һайлау шарттарында әхлаҡи ҡиммәттәргә һәм нормаларға иҫәп тотоу;

-ҡылыҡ эҙемтәләрен аңлауҙы иҫәпкә алып, үҙеңдең тәртибеңде, телмәреңде, шулай уҡ башҡа кешеләрҙең тәртибен һәм ҡылыҡтарын әхлаҡи һәм хоҡуҡи нормалар ҡарашынан баһаларға әҙер булыу;

-асоциаль эштәрҙе әүҙем ҡабул итмәү;

-шәхси һәм йәмәғәт киңлеге шарттарында шәхестең азатлығы һәм яуаплылығы;

эстетик тәрбиә биреү:

-төрлө сәнғәт төрҙәренә, үҙеңдең һәм башҡа халыҡтарҙың йолаларын һәм ижадына ҡарата һиҙгерлек;

-сәнғәттең эмоциональ йоғонтоһон аңлау; аралашыу һәм үҙ-үҙеңде сағылдырыу сараһы булараҡ художество мәҙәниәтенең мөһимлеген аңлау;

-аралашыу һәм үҙ-үҙеңде сағылдырыу сараһы булараҡ туған телдең мөһимлеген аңлау;

-илебеҙ һәм донъя сәнғәтенең ҡиммәттәрен, этник мәҙәни йолаларҙың һәм халыҡ ижадының ролен аңлау;

-төрлө сәнғәт төрҙәрендә үҙ-үҙеңде күрһәтеүгә ынтылыу;

физик тәрбиә биреү, һаулыҡ һәм эмоциональ именлек мәҙәниәтен булдырыу:

-тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып йәшәү ҡиммәттәрен аңлау;

-һаулыҡҡа яуаплы ҡараш һәм сәләмәт йәшәү рәүешенә урынлаштырыу (сәләмәт туҡланыу, гигиена ҡағиҙәләрен үтәү, тигеҙ шөғөлләнеү һәм ял режимы, даими физик әүҙемлек);

-физик һәм психик һаулыҡ өсөн зарарлы ғәҙәттәрҙең (алкоголь, наркотиктар ҡулланыу, тәмәке тартыу) эҙемтәләрен аңлау һәм ҡабул итмәү;

-хәүефһеҙлек ҡағиҙәләрен үтәү, шул иҫәптән мәктәптәрҙә телгә белем биреү процесында интернет-мөхиттә хәүефһеҙлек ҡағиҙәләрен үтәү;

-стресс хәленә һәм үҙгәреүсән социаль, мәғлүмәти һәм тәбиғәт шарттарына яраҡлашыу һәләте, шул иҫәптән үҙ тәжрибәңде аңлап, артабан маҡсаттар ҡуйыу;

-үҙеңде һәм башҡаларҙы ғәйепләмәйенсә ҡабул итә белеү;

-башҡаларҙың эмоциональ торошон һәм хис-тойғоларҙы аңлай белеү, үҙ хәлеңде сағылдырыу өсөн, шул иҫәптән туған телдә яҙылған әҙәби әҫәрҙәрҙән миҫалдарға таянып, тел сараларын ҡуллана белеү;

-рефлексия күнекмәләренең формалашыуы, хаталаныуға үҙ хоҡуғыңды һәм башҡа кешенең шундай уҡ хоҡуғын таныу;

хеҙмәт тәрбиәһе биреү:

-технологик һәм социаль йүнәлештәге практик бурыстарҙы (ғаилә, мәктәп, ҡала, край сиктәрендә) хәл итеүҙә әүҙем ҡатнашыуға, бындай эшмәкәрлекте башлап ебәреү, планлаштырыу һәм үҙаллы үтәү һәләтенә эйә булыу;

-төрлө һөнәрҙәрҙе һәм хеҙмәтте ғәмәлдә өйрәнеүгә ҡыҙыҡһыныу, шул иҫәптән өйрәнелгән предмет буйынса белемде ҡулланыу һәм филологтарҙың, журналистарҙың, яҙыусыларҙың эшмәкәрлеге менән танышыу; хеҙмәткә һәм хеҙмәт эшмәкәрлеге һөҙөмтәләренә ихтирам;

-шәхси һәм йәмәғәт мәнфәғәттәрен, ихтыяждарын иҫәпкә алып, белем биреүҙең индивидуаль траекторияһын төҙөү һәм тормош пландарын аңлы рәүештә һайлау;

-киләсәккә пландарың хаҡында һөйләй белеү;

экологик тәрбиә биреү:

-тирә-яҡ мөхит өлкәһендәге мәсьәләләрҙе хәл итеү, эштәрҙе планлаштырыу һәм уларҙың тирә-яҡ мөхит өсөн эҙемтәләрен баһалау өсөн социаль һәм тәбиғи фәндәр өлкәһендәге белемде ҡулланыуға йүнәлеш алыу;

-экология мәсьәләләренә үҙ ҡарашыңды аныҡ, аңлайышлы белдерә белеү;

-экологик мәҙәниәт кимәлен арттырыу, экологик проблемаларҙың глобаль характерын һәм уларҙы хәл итеү юлдарын аңлау;

-тирә-яҡ мөхиткә зыян килтергән, шул иҫәптән экологик проблемаларҙы күтәргән әҙәби әҫәрҙәр менән танышҡанда барлыҡҡа килгән ғәмәлдәрҙе әүҙем ҡабул итмәү;

-тирә-яҡ мөхиткә зыян килтергән ғәмәлдәрҙе әүҙем ҡабул итмәү;

-тәбиғи, технологик һәм социаль мөхиттең үҙ-ара бәйләнеше шарттарында граждан һәм ҡулланыусы булараҡ үҙенең ролен аңлау;

-экология йүнәлешендәге практик эшмәкәрлектә ҡатнашыуға әҙерлек;

ғилми танып белеү ҡиммәттәре:

-кешенең, тәбиғәттең һәм йәмғиәттең төп үҫеш законлыҡтары, кешенең тәбиғи һәм социаль мөхит менән үҙ-ара бәйләнештәре; тел үҫеше законлыҡтары тураһында заманса фәнни күҙаллауҙар системаһы эшмәкәрлегендә йүнәлеш алыу;

-донъяны танып белеү сараһы булараҡ тел һәм уҡыу мәҙәниәтен, китап уҡыу оҫталығын өйрәнеү;

-мәктәптә тел буйынса белем биреү үҙенсәлеген иҫәпкә алып тикшеренеү эшмәкәрлегенең төп оҫталығын үҙләштереү;

-тәжрибәне, күҙәтеүҙәрҙе, ҡылыҡтарҙы аңларға өйрәтеү һәм шәхси һәм коллектив именлеккә өлгәшеү юлдарын камиллаштырыуға ынтылыу;

уҡыусыны социаль һәм тәбиғи мөхиттең үҙгәреүсән шарттарына яраҡлаштырыуҙы тәьмин иткән шәхси һөҙөмтәләр:

-уҡыусыларҙың төркөмдәрҙә һәм берекмәләрҙә, шул иҫәптән профессиональ эшмәкәрлек буйынса, шулай уҡ башҡа мәҙәни мөхит кешеләре менән социаль үҙ-ара эш итеү сиктәрендәге төркөмдәрҙә, ғаиләлә, социаль тәжрибәне, төп социаль ролдәрҙе, йәмәғәт тәртибе нормаларын һәм ҡағиҙәләрен, социаль йәшәү формаларын үҙләштереүе;

-уҡыусыларҙың билдәһеҙлек шарттарында үҙ-ара эш итеүгә һәләте, башҡаларҙың тәжрибәһенә һәм белеменә асыҡлыҡ;

-билдәһеҙлек шарттарында эшләргә, компетентлыҡ кимәлен практик эшмәкәрлек аша күтәрергә һәләтлелек, шул иҫәптән башҡа кешеләрҙән өйрәнә, уртаҡ эшмәкәрлектән яңы белем, башҡалар тәжрибәһенән оҫталыҡ туплау һәм компетенция ала белеү;

-образдарҙы асыҡлау һәм бәйләү күнекмәләре, яңы белемдәр булдырыу, шул иҫәптән быға тиклем билдәһеҙ булған төшөнсәләр, объекттар һәм күренештәр тураһында гипотезалар төҙөү, идеялар формалаштырыу һәләте, үҙ белемеңдең һәм компетенцияңдың етмәүен аңлау, үҙеңдең үҫешеңде планлаштырыу һәләте;

-тотороҡло үҫеш концепцияһы өлкәһендә төп төшөнсәләр, терминдар һәм күҙаллауҙар менән эш итә белеү; тәбиғәттең, йәмғиәттең һәм иҡтисадтың үҙ-ара бәйләнешен анализлау һәм асыҡлау, тирә-яҡ мөхиткә йоғонтоһон, саҡырыуҙарға, глобаль эҙемтәләргә өлгәшеү һәм уларҙы еңеп сығыуҙы иҫәпкә алып үҙ эшмәкәрлегеңде баһалау;

-стресс ситуацияһын аңлау һәләте, тормош, телмәр һәм уҡыу тәжрибәһенә таянып, булған үҙгәрештәрҙе һәм уларҙың эҙемтәләрен баһалау; стресс хәлен ҡаршы тороуҙы талап итеүсе саҡырыу булараҡ ҡабул итеү;

-стрес хәлен баһалау, ҡабул ителгән ҡарарҙарға һәм эштәргә төҙәтмәләр индереү; хәүеф-хәтәрҙе һәм эҙемтәләрҙе билдәләү һәм баһалау, тәжрибә формалаштырыу, килеп тыуған хәлдә ыңғай күренеш таба белеү; уңыш гарантиялары булмағанда ла эшләргә әҙер булыу.

Метапредмет һөҙөмтәләре

5-9-сы кластарҙа «Туған (башҡорт) әҙәбиәт» дәресен өйрәнеү һөҙөмтәһендә бала түбәндәге универсаль танып белеү эшмәкәрлегенә эйә була:

төп логик эшмәкәрлек:

-тикшерелгән факттарҙа, мәғлүмәттәрҙә һәм күҙәтеүҙәрҙә законлылыҡтарҙы һәм ҡаршылыҡтарҙы асыҡлау;

-законлылыҡтарҙы һәм ҡаршылыҡтарҙы асыҡлау өсөн критерийҙар тәҡдим итеү;

-ҡуйылған уҡыу бурысын хәл итеү өсөн кәрәкле мәғлүмәттең дефицитын асыҡлау;

-әҙәби процестарҙы тикшергәндә сәбәп-эҙемтә бәйләнештәрен асыҡлау; дедуктив һәм индуктив, оҡшашлыҡ буйынса һығымталарҙы файҙаланып, йомғаҡ яһау, үҙ-ара бәйләнештәр тураһында фараздар төҙөү;

-төрлө типтағы текстар, төрлө тел берәмектәре менән эшләгәндә варианттарҙы сағыштырып, оптималь вариантты билдәләп уҡыу бурысын хәл итеү ысулын үҙаллы һайлау;

төп тикшеренеү эшмәкәрлеге:

-тел белемен биреүҙә тикшеренеү ҡоралы булараҡ һорауҙарҙы файҙаланыу;

-хәлдең реаль һәм күңелгә ятышлы торошо араһындағы тап килмәүҙе теркәгән мәсьәләләрҙе билдәләү, эҙләнеүҙе һәм мәғлүмәттәрҙе үҙаллы билдәләү;

-үҙеңдең фекерҙең һәм башҡаларҙың фекерҙәренең дөрөҫлөгө тураһында фараздар әҙерләү, позицияңды, фекереңде дәлилләү;

- ш алгоритмын төҙөү һәм уны уҡыу бурыстарын хәл итеү өсөн файҙаланыу;

-тикшеренеү (эксперимент) барышында алынған мәғлүмәттең файҙаланылыуын һәм дөрөҫлөгөн баһалау;

-үткәрелгән күҙәтеү, тикшереү һөҙөмтәләре буйынса һығымталарҙы үҙаллы төҙөү;

-алынған һығымталарҙың һәм һығымталарҙың дөрөҫлөгөн баһалау ҡоралдарына эйә булыу;

-процестарҙың, ваҡиғаларҙың артабанғы үҫешен һәм уларҙың оҡшаш йәки оҡшаш хәлдәрҙәге эҙемтәләрен күҙалларға, шулай уҡ уларҙың яңы шарттарҙа һәм контекстарҙа үҫешеүе тураһында күҙаллауҙар яһау;

мәғлүмәт менән эшләү:

- әҡдим ителгән уҡыу бурысын һәм бирелгән критерийҙарҙы иҫәпкә алып, мәғлүмәт эҙләгәндә һәм һайлап алғанда төрлө алымдарҙы, ҡоралдарҙы һәм һорауҙарҙы ҡулланыу;

-текст, таблица, схемаларҙа күрһәтелгән мәғлүмәтте һайлап алыу, анализлау, интерпретациялау, дөйөмләштереү һәм системалаштырыу;

-тексты баһалау, унда булған мәғлүмәтте дөрөҫ ҡулланыу һәм үҙләштереү йәһәтенән уҡыу мәсьәләләрен хәл итеү маҡсатында төрлө аудирование һәм уҡыу төрҙәрен файҙаланыу;

-ҡуйылған маҡсаттарҙы иҫәпкә алып, бер йәки бер нисә сығанаҡтан мәғлүмәт алыу, дөйөмләштереү һәм системалаштырыу өсөн мәғәнәле уҡыуҙы ҡулланыу;

-төрлө мәғлүмәт сығанаҡтарында оҡшаш аргументтар (бер үк идеяны раҫлаған йәки кире ҡаҡҡан, версияны) табыу;

-мәғлүмәтте биреүҙең оптималь формаһын (текст, презентация, таблица, схема) үҙаллы һайларға һәм, коммуникатив йүнәлештән сығып, сиселгән мәсьәләләрҙе ҡатмарлы булмаған схема, диаграмма, башҡа графика һәм уларҙың комбинациялары менән иллюстрациялау;

-мәғлүмәттең ышаныслылығын уҡытыусы тәҡдим иткән йәки үҙаллы формалаштырылған критерийҙар буйынса баһалау;

-мәғлүмәтте хәтерҙә ҡалдырыу һәм системалаштырыу.

5-9-сы кластарҙа «Туған (башҡорт) әҙәбиәт» дәресен өйрәнеү һөҙөмтәһендә бала түбәндәге коммуникатив универсаль уҡыу эшмәкәрлегенә эйә була:

аралашыу:

-фекерҙәр ҡабул итергә һәм уларҙы формалаштырырға, аралашыу шарттарына һәм маҡсаттарына ярашлы хис-тойғоларҙы белдеререү; диалогтарҙа һәм дискуссияларҙа, телдән монологик телмәрҙә үҙеңде (үҙеңдең фекереңде) белдереү;

-вербаль булмаған аралашыу сараларын асыҡлау, социаль билдәләрҙең әһәмиәтен аңлау;

-бәхәсле хәлдәрҙең тәүшарттарын белеү һәм асыҡлау, конфликттарҙы йомшартыу, һөйләшеүҙәр алып барыу;

-башҡаларҙың ниәттәрен аңлау, әңгәмәсегә ихтирамлы ҡарау һәм дөрөҫ формала ҡаршы төшөү;

-диалог/фекер алышыу барышында тикшерелгән тема буйынса һорауҙар биреү һәм мәсьәләләрҙе хәл итеүгә йүнәлтелгән идеяларҙы әйтеү һәм аралашыу теләген һаҡлау;

-үҙ фекерҙәреңде башҡа диалогта ҡатнашыусыларҙың фекерҙәре менән сағыштырыу, позицияларҙың айырмаһын һәм оҡшашлығын асыҡлау;

-үткәрелгән анализ, тикшереү, проект һөҙөмтәләрен асыҡ күрһәтеү;

-презентация маҡсатын һәм аудиторияның үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып, сығыш форматын үҙаллы һайлау һәм уға ярашлы, иллюстрация материалын файҙаланып, телдән һәм яҙма текстар төҙөү;

берҙәм эшмәкәрлек:

-аныҡ проблеманы хәл иткәндә команда һәм шәхси эштең өҫтөнлөгөн аңлау һәм файҙаланыу, ҡуйылған бурысты хәл иткәндә төркөмләп үҙ-ара эш итеү формаларын ҡулланыу кәрәклеген нигеҙләү;

-уртаҡ эшмәкәрлектең маҡсатын ҡабул итеү, уға ирешеү буйынса эште коллектив планлаштырыу һәм башҡарыу: ролдәрҙе бүлеү, һөйләшеп килешеү, уртаҡ эш барышын һәм һөҙөмтәһен тикшереү;

-бер нисә кешенең фекерен дөйөмләштерә белеү, етәкселек итергә, йөкләмәләр үтәргә, бойороҡ бирергә әҙер булыу;

-уртаҡ эште ойоштороуҙы планлаштырырға, үҙ ролеңде билдәләргә (үҙ-ара эш итеүҙә ҡатнашыусыларҙың өҫтөнлөктәрен һәм мөмкинлектәрен иҫәпкә алып), команда ағзалары араһында бурыстарҙы бүлеү, эштең төркөм формаларында ҡатнашыу (фекер алышыуҙар, «мейе штурмлау» һәм башҡалар);

-эштәге үҙ өлөшөңдө башҡарыу, үҙ йүнәлешең буйынса сифатлы һөҙөмтәгә өлгәшеү һәм команданың башҡа ағзаларының эшмәкәрлеге менән эш итеүҙе көйләү;

-дөйөм продуктҡа үҙ өлөшөңдө индереү сифатын үҙ-ара эш итеүҙә ҡатнашыусылар билдәләгән критерийҙар буйынса баһалау;

-һөҙөмтәләрҙе тәүге бурыс һәм һәр команда ағзаһының һөҙөмтәләргә ирешеүгә индергән өлөшө менән сағыштырыу, яуаплылыҡ өлкәһен бүлешеү һәм төркөм алдында отчет бирергә әҙер булыуҙы күрһәтеү.

5-9-сы кластарҙа «Туған (башҡорт) әҙәбиәт» дәресен өйрәнеү һөҙөмтәһендә уҡыусы түбәндәге регулятив (көйләүсе) универсаль уҡыу эшмәкәрлегенә эйә була:

үҙ-үҙен ойоштороу:

-хәл итеү өсөн уҡыуҙағы һәм тормоштағы проблемаларҙы асыҡлау;

-ҡарарҙар ҡабул итеүҙең төрлө юлдарын эҙләү (шәхси, төркөмдә ҡарар ҡабул итеү, төркөм менән ҡарар ҡабул итеү);

-бурысты (йәки уның бер өлөшөн) хәл итеү алгоритмын үҙаллы төҙөү, булған ресурстарҙы һәм үҙ мөмкинлектәреңде иҫәпкә алып, уҡыу бурысын хәл итеү ысулын һайлау, тәҡдим ителгән ҡарарҙар варианттарын нигеҙләү;

-үҙаллы эш планын төҙөү, уны тормошҡа ашырыу барышында кәрәкле төҙәтмәләр индереү;

- һайлау һәм ҡарар өсөн яуаплылыҡ алыу;

үҙконтроль:

-үҙ-үҙеңде контролдә тотоуҙың (шул иҫәптән телмәрҙе контролдә тотоуҙың), үҙмотивацияның һәм рефлексияның төрлө ысулдарына эйә булыу;

-уҡыу ситуацияһына дөрөҫ баһа биреү һәм уны үҙгәртеү планын тәҡдим итеү;

-уҡыу бурысын хәл иткәндә килеп тыуыу ихтималлығы булған ауырлыҡтарҙы алдан күрә белеү һәм ҡарарҙы үҙгәреүсән шарттарға яраҡлаштырыу;

-эшмәкәрлек һөҙөмтәһенә ирешеү (эшләмәү) сәбәптәрен аңлатыу;

-аралашыу уңышһыҙлыҡтарының сәбәптәрен аңлау һәм уларҙы иҫкәртә белеү, алған телмәр тәжрибәһенә баһа биреү һәм аралашыу маҡсаттарын һәм шарттарын иҫәпкә алып үҙеңдең телмәреңде төҙәтеү;

-маҡсат һөҙөмтәһенең һәм аралашыу шарттарының тап килеүен баһалау;

эмоциональ интеллект:

-үҙеңдең һәм башҡаларҙың хис-тойғолары менән идара итеү һәләтен үҫтереү;

-хис-тойғолар сәбәптәрен асыҡлау һәм анализлау;

-телмәр хәлен анализлап, икенсе кешенең ниәттәрен һәм теләктәрен аңлау;

-хис-тойғоларҙы белдереү ысулын көйләү;

үҙеңде һәм башҡаларҙы ҡабул итеү:

-башҡа кешегә һәм уның фекеренә аңлы мөнәсәбәт;

-үҙеңдең һәм сит кешенең хаталаныуға хоҡуғын таныу;

-үҙеңде һәм башҡаларҙы ғәйепләмәйенсә ҡабул итеү;

-асыҡлыҡ күрһәтеү;

-эргә-тирәләге бар нәмәне контролдә тотоу мөмкин түгеллеген аңлау.

Предмет һөҙөмтәләре

5-9-сы кластарҙа «Туған (башҡорт) әҙәбиәт» фәнен өйрәнеүҙең төп предмет һөҙөмтәләре:

-формаль һәм рәсми булмаған шәхес-ара һәм мәҙәниәт-ара аралашыу шарттарында тирә-йүндәгеләр менән үҙ-ара һөҙөмтәле эш итеүҙе тәьмин иткән телмәр эшмәкәрлеге төрҙәрен (тыңлау, уҡыу, һөйләшеү һәм хат) камиллаштырыу;

-белем биреү һәм үҙеңде белеү процесында шәхестең интеллектуаль һәм ижади һәләттәрен үҫтереүҙә туған әҙәбиәттең ролен аңлау;

- художестволы текстар миҫалында туған телдең коммуникатив-эстетик мөмкинлектәренә төшөнөү;

-художестволы тексты, шул иҫәптән күп аспектлы анализлауҙың төрлө төрҙәрен башҡарыу оҫталыҡтарын булдырыу;

-әүҙем һәм потенциаль һүҙлек запасын байытыу, туған телдә фекерҙәрҙе һәм хис-тойғоларҙы ирекле белдереү өсөн аралашыу ситуацияһына һәм стиленә ярашлы телмәрҙә ҡулланылған грамматик саралар күләмен киңәйтеү;

-туған тел лексикаһының һәм фразеологияһының төп стилистик ресурстарын, әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡығанда телмәр этикеты нормаларын үҙләштереү; телдән һәм яҙма фекер белдереү тәжрибәһен туплау; үҙ телмәреңде камиллаштырыуға ынтылыу;

-дөйөм кешелек ҡиммәте булараҡ тел мәҙәниәте өсөн яуаплылыҡ булдырыу.

Кластар буйынса предмет һөҙөмтәләре

5-се класс

Уҡыусы түбәндәгеләрҙе өйрәнә:

-һүҙ сәнғәтенең, әҙәби геройҙарҙың, пейзаждарҙың образлы тәбиғәтен аңларға; уҡыған әҙәби әҫәрҙәрҙең йөкмәткеһен белергә;

-башҡорт фольклорының (эпос, әкиәт, йомаҡ, мәҡәл, әйтем) һәм нәфис әҙәбиәтенең (хикәйә) төп жанрҙарын айырырға;

-проза тексының шиғри текстарҙан айырмаһын аңларға;

-лирик герой төшөнсәһенә эйә булырға;

-халыҡ йыры, таҡмаҡ, гимн жанрҙарының үҙенсәлектәрен белергә;

-шиғыр мелодикаһы тураһында мәғлүмәт алырға;

-текстарҙаҫы неологизмдары табырға;

-тылсымлы әкиәт, легенда, повесть жанрҙарының үҙенсәлектәрен асыҡларға;

- әҙәби әйтелеш нормаларын үтәп, әҫәрҙәрҙе (йәки фрагменттарҙы), шул иҫәптән яттан өйрәнгәндәрҙе тасуири уҡырға;

-һөйләүҙең төрлө төрҙәрен үҙләштерергә, уҡыған әҫәр буйынса һорауҙарға яуап бирергә, әҫәргә ҡарата үҙеңде мөнәсәбәтеңде белдерергә һәм йөкмәткеһен аңлау маҡсатында һорауҙар бирергә;

-әҫәрҙең темаһын һәм идеяһын (төп фекерен) билдәләргә;

-текста аллегория һәм метафора, синоним һәм омонимдарҙы табырға, уларҙың художество әһәмиәтен аңларға;

-аныҡ маҡсаттарға таянып, үҙаллы уҡыу өсөн ауыҙ-тел ижады әҫәрҙәрен һайларға;

-ни өсөн һайлауыңды дәлиләп, үҙаллы уҡыған әҫәр тураһында һөйләргә;

-автор позицияһын аңлау;

-текста художестволы деталде, сағыштырыуҙы табырға;

-әҫәр геройҙарының эшмәкәрлеген һәм ҡылыҡтарын сағыштырып, уларҙы һүрәтләргә, портрет характеристикаһын бирергә һәм текста портреттарын табырға;

-художестволы әҫәрҙең (йәки фрагменттың) ябай планын төҙөргә;

-инша һәм нәфис әҙәбиәттең бәләкәй жанрҙары тибы буйынса телдән һәм яҙма формала ҙур булмаған текстар яҙырға;

-проза әҫәрен ролдәргә бүлеп тасуири уҡырға.

6-сы класс

Уҡыусы түбәндәгеләрҙе өйрәнә:

-әҙәби әҫәрҙе белеү һәм аңлау менән бәйле һорауға тулы яуап бирергә; туған телдең образлы сараларын ҡулланып, проза әҫәрҙәрен йәки уларҙың өҙөктәрен һөйләргә; диалог ҡора белергә;

-художестволы текстың мәғәнәле өлөштәрен айырып күрһәтергә, уҡылғандың планын һәм тезистарын төҙөргә; әҙәби әҫәрҙәрҙең эпизодтарын һәм уларҙың геройҙарын сағыштырырға;

-әҙәби әҫәрҙе анализларға: уның әҙәби төр һәм жанрҙарҙың береһенә ҡарағанлығын билдәләргә; теманы һәм идеяны аңларға һәм аныҡ итеп әйтеп бирергә, әхлаҡи пафосты асыҡларға, шулай уҡ сағыштырыу нигеҙендә геройҙарға характеристика бирергә;

-художестволы әҫәр темаһын асыуҙа теге йәки был персонаждың ролен асыҡларға;

-текст төйөнләнешен, кульминацияһын, сиселешен табырға;

-башҡорт шиғыр төҙөлөшөнөң (ритм һәм рифма) үҙенсәлектәрен аңлау;

-текстарҙа гиперболалар, эпитеттар, һынландырыуҙар табырға, уларҙың образдарҙы асыуҙағы ролен аңларға;

-поэма жанрының үҙенсәлектәрен билдәләргә;

-әҫәрҙәрҙең фантастик элементтарын билдәләргә;

-драма жанрын ҡылыҡһырларға;

-башҡорт фольклорының төп жанрҙарын айыра белергә, башҡорт яҙма әҙәбиәтенең нигеҙе булараҡ халыҡ ауыҙ-тел ижадының әһәмиәтен аңларға;

-туған әҙәбиәттең өйрәнелгән әҫәрҙәре менән бәйле телдән һәм яҙма фекерҙәр төҙөргә, әҙәби нормаларҙы иҫәпкә алып, туған телдә бәйләнешле телдән һәм яҙма текст төҙөргә;

-туған (башҡорт) әҙәбиәте дәреслегенә ингән әҫәрҙәргә үҙ мөнәсәбәтеңде булдырырға, уларҙың эстетик әһәмиәтен баһаларға;

-үҙаллы уҡыған әҫәрҙәргә баһалама яҙырға;

-башҡорт әҙәбиәтенең һәм мәҙәниәтенең рухи-әхлаҡи ҡиммәттәрен рус һәм төрки халыҡтарҙың рухи-әхлаҡи ҡиммәттәре менән сағыштырып аңларға.

7-се класс

Уҡыусы түбәндәгеләрҙе өйрәнә:

-башҡорт фольклоры һәм яҙма әҙәбиәт буйынса өйрәнелгән әҫәрҙәрҙең төп проблемаларын аңларға;

-тарихи йыр, хикәйәт жанрҙарын билдәләргә;

-әҫәрҙең конфликтын асыҡларға;

-үҙ халҡыңдың әхлаҡи идеалдары тураһында күҙаллауҙарҙы үҫтереү, милли характер тураһында күҙаллауҙар формалаштырыу өсөн нигеҙ булараҡ фольклор текстары, «Урал батыр» башҡорт эпосының әхлаҡи проблематикаһын билдәләргә;

-мәҫәл жанрын һүрәтләргә һәм мәҫәлдәрҙә ҡулланылған аллегорияларҙың асылын аңларға;

-халыҡ ауыҙ-тел ижады мотивтары буйынса ижад ителгән автор әҫәрҙәренең үҙенсәлеген билдәләргә;

-әҫәрҙәрҙән һылтанмаларҙы файҙаланып, һорауға телдән йәки яҙма яуап бирергә;

-әҙәби әҫәрҙәрҙең уларҙы ижад итеү дәүере менән бәйләнешен билдәләү, авторлыҡ позицияһын асыҡлау;

-образ, герой, характер, конфликт, сюжет, композиция төшөнсәләренең йөкмәткеһен дөрөҫ билдәләргә; әҙәби әҫәр геройының характерын объектив баһаларға;

-дәрестә дискуссияларҙа ҡатнашырға, асыҡ докладтар һәм хәбәрҙәр менән сығыш яһарға, ижади эштәр әҙерләргә;

-художестволы әҫәрҙәрҙән һәм тормоштан алған тәьҫораттар материалында инша яҙырға;

-китапхана фондтары, белешмә әҙәбиәт, һүҙлектәр, Интернет-ресурстар менән һөҙөмтәле файҙаланырға;

-әҫәрҙәрҙең әхлаҡи-философик, социаль-тарихи һәм эстетик проблематикаһына төшөнөүеңде аңлатырға;

-фольклор әҫәрҙәре һәм яҙма әҙәбиәт әҫәрҙәре араһында тематика, проблематика, образдар кимәлендә (оҡшашлыҡ һәм айырмалыҡ принцибы буйынса) бәйләнеш урынлаштырырға;

-халыҡ ижадында сағылған башҡорт милли характер һыҙаттарын билдәләргә;

-текста сатирик һыҙаттарҙы күрергә;

-үҙ мөнәсәбәтеңде билдәләп, авторлыҡ позицияһын асыҡларға һәм уның нигеҙендә үҙеңә әһәмиәтле йүнәлештәр билдәләргә.

8-се класс

Уҡыусы түбәндәгеләрҙе өйрәнә:

-башҡорт сәсәндәр ижадының үҙенсәлектәрен, уның фольклор һәм яҙма әҙәбиәт менән бәйләнешен аңларға;

-башҡорт яҙыусыларының әҫәрҙәрендә асылған төп проблемаларҙы, уларҙа һүрәтләнгән ваҡиғаларҙың яҙылыу дәүере һәм хәҙерге заман менән бәйләнешен аңларға; өйрәнелгән әҫәрҙәрҙең әхлаҡи-эстетик ҡиммәтен асыҡларға;

-романдың художество үҙенсәлектәрен, телдең һәм жанр стиленең үҙенсәлеген белергә;

-әҫәр геройҙарына мөнәсәбәтте дәлилләргә, геройҙарҙың ҡылыҡтарын аңлатырға, уларҙың үҙҙәрен тотошон, кисерештәрен, портреттарын, телмәрен сағыштырырға һәм баһаларға, автор баһаһын табырға;

-әҙәби әҫәрҙе анализларға: уның ҡайһы әҙәби төргә һәм жанрға ҡарағанлығын билдәләргә, әҙәби әҫәрҙең темаһын, идеяһын һәм пафосын аңларға һәм формалаштырырға, геройҙарға характеристика бирергә (шул иҫәптән бер йәки бер нисә әҫәр геройҙарын сағыштырыу нигеҙендә), сюжет һәм композиция элементтарын, телдең һынлы сәнғәт сараларын, әҫәрҙең идея-художество йөкмәткеһен асыуҙа уларҙың ролен билдәләргә;

-төрлө әҙәбиәт ғилеме мәғлүмәте сығанаҡтары менән эшләргә һәм уны эшкәртеүҙең төп алымдарын һәм презентациялауҙы белергә;

-текстарҙа антитеза алымын табырға;

-үҙ аллы уҡыу-тикшеренеү эшмәкәрлеген алып барырға һәм уның һөҙөмтәләрен төрлө формаларҙа (тикшеренеү эше, реферат, проект) яҙырға;

-бер жанрға ҡараған әҫәрҙәрҙә яҙыусыларҙың яҡын темаларҙы асыуында уртаҡлыҡты һәм айырмалыҡты күрергә;

-яҙыусы ижад иткән картиналарҙы (пейзаж, портрет, интерьер) тасуирларға;

-текстың һылтанмалы (цитатный) планын төҙөргә;

-һүҙҙең нәфис текстағы күп мәғәнәлелеген аңларға, яҙыусының портрет һүрәтләмәләрендә һәм персонаждарҙың телмәрендә ҡулланған сағыштырыуҙарҙың, эпитеттар һәм метафорҙарҙың функциональ ролен билдәләү нигеҙендә ваҡиғаларға ҡарата авторҙың мөнәсәбәтен асыҡларға.

9-сы класс

Уҡыусы түбәндәгеләрҙе өйрәнә:

-туған әҙәбиәтте милли, дөйөм Рәсәй һәм донъя мәҙәниәте күренеше, башҡорт халҡының рухи-әхлаҡи ҡиммәттәрен һәм традицияларын һаҡлау һәм тапшырыу сараһы булараҡ аңларға;

-шәхси үҫеш һәм үҙ-үҙеңде камиллаштырыу өсөн туған телдә уҡыуҙың әһәмиәтен аңларға;

-туған әҙәбиәттең тарихи-әҙәби процесс булараҡ үҫеш законлыҡтарын рус һәм илебеҙҙәге башҡа халыҡтарҙың әҙәбиәттәре менән диалектик бәйләнештә аңларға;

-йола поэзияһының үҙенсәлектәрен белергә;

-төрлө жанрҙағы текстарҙың йөкмәткеһен һәм үҙенсәлеген аңлы рәүештә ҡабул итергә һәм баһаларға, уларҙы тикшереүҙә ҡатнашырға; геройҙарҙың ҡылыҡтарына дәлилле әхлаҡи баһа бирергә;

-шиғырҙа кәйефтең (интонацияның) үҙгәреүен күҙәтергә;

-персонаждарҙың эш-ғәмәлдәрендә сәбәп-эҙемтә бәйләнештәрен билдәләргә, иң әһәмиәтле художестволы деталдәрҙе, сюжет һәм композиция элементтарын, әҫәрҙең проблематикаһын һәм идея ниәтен, художество сараларын һәм уларҙың функцияларын билдәләргә;

-әҫәр геройҙарына мөнәсәбәтте дәлилләргә, геройҙарҙың үҙ-үҙен тотоу мотивтарын аңлатырға, уларҙың ҡылыҡтарын, кисерештәрен, портреттарын, телмәрен сағыштырырға һәм баһаларға;

-прототип төшөнсәһен белергә;

-хитап жанрының үҙенсәлектәрен айырып күрһәтергә;

-авторҙың геройҙарҙы, ваҡиғаларҙы баһалау формаларын, әҫәрҙең адресаты булараҡ «уҡыусы» менән үҙ-ара мөнәсәбәт характерын асыҡларға;

-художестволы әҫәр, рәссамдарҙың картиналарының репродукциялары, һүрәттәр, шулай уҡ шәхси тәжрибә нигеҙендә текст яҙырға, художество-ижади һәләттәрҙе үҫтерергә;

-тезислы план, конспект төҙөү, доклад әҙерләргә, аннотациялар, инша, эссе яҙырға, уҡыған әҫәргә, әҙәби-ижади эшкә баһа бирергә, алдан иғлан ителгән йәки үҙаллы һайланған әҙәби йәки публицистик темаға проекттар әҙерләргә;

-ҡыҙыҡһындырған әҙәбиәтте үҙ аллы һайларға, фекер алышыуҙа ҡатнашыу, аңлау һәм өҫтәмә мәғлүмәт алыу өсөн белешмә сығанаҡтарҙы файҙаланырға;

-әҫәрҙәрҙе объектив ҡабул итеү һәм баһалау маҡсатында бер йәки төрлө авторҙың өйрәнелгән һәм үҙ аллы уҡылған художестволы тексын, персонаждар образын, әҙәби күренештәрҙе һәм факттарҙы, сюжеттарҙы, темаларҙы һәм проблемаларҙы, жанрҙарҙы, стилдәрҙе, алымдарҙы, эпизодтарҙы, деталдәрҙе сағыштырырға;

-башҡорт әҙәбиәте әҫәрҙәрен Рәсәйҙең башҡа халыҡтары әҫәрҙәре менән сағыштырырға, уларҙың оҡшашлығын һәм милли үҙенсәлеген асыҡларға, уларҙы объектив баһаларға;

-әҫәрҙәрҙе анализлау процесында тормош һәм уҡыу тәжрибәһенә нигеҙләнгән үҙеңдең нигеҙле ҡарашыңды белдерергә;

-туған әҙәбиәт буйынса үҙ аллы уҡытыу-тикшеренеү һәм проект-тикшеренеү эшмәкәрлеген бойомға ашырырға, уның һөҙөмтәләрен дөрөҫ юлларға.

«Туған (башҡорт) әҙәбиәт» предметының йөкмәткеһе

5-се класс

Башҡорт совет әҙәбиәте. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Инеш. Туған әҙәбиәт – халыҡтың милли теле – башҡорт теле – нәфис әҙәбиәт теле кеүек төшөнсәләрҙе асыҡлау. Телдән (яҙыу үҫешкәнгә тиклем) йәки яҙма рәүештә һүҙ ярҙамында тормошто сағылдырыусы сәнғәттең бер төрө булараҡ нәфис әҙәбиәт. Әҙәби әҫәр үҙәгендә кеше образы тороуы, ижтимағи үҫеш процесында уның матди һәм рухи тормошо. Борон, кешеләр яҙыу танымағанда, ижад телдән үҫешкәндә – Башҡорт халыҡ ижадын, фольклорҙы таратыусы кешеләр булыуы, уларҙы сәсән исеме менән атауҙары. Яҙыу барлыҡҡа килеү менән яҙыусыларҙың да барлыҡҡа килеүе.

Нәфис әҙәбиәттән тыш, үҫемлектәр, хайуандар донъяһы, тарихи ваҡиғалар, фәнни асыштар тураһында һөйләүсе фәнни-популяр китаптар булыуы.

Башҡортостан Республикаһының Дәүләт гимны.

Ризаитдин Фәхретдинов (1859–1936). Автор ижады хаҡында төп информация. Мәғрифәтсе, яҙыусы-ғалим, тарихсы, шәрҡиәтсе, дин әһеле һәм йәмәғәт эшмәкәре. Нәсихәттәр, «Белем».

Мәжит Ғафури (1880–1934). Автор ижады хаҡында төп информация. Башҡорт АССР-ның халыҡ шағиры (1923), совет башҡорт һәм татар әҙәбитәттәре, поэзияһы классигы, фольклорсы, драматург. «Нурлы мәктәп» шиғыры.

Рәшит Ниғмәти (1909–1959). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт АССР-ның Халыҡ шағиры (1959), башҡорт совет балалар яҙыусыһы, драматург, тәржемәсе. «Хәйерле юл һеҙгә!» шиғыры.

Кеше тормошонда белемдең роле. Мәктәптә белем биреү һәм хеҙмәт тәрбиәһе темаһына мөрәжәғәт итеү. Яңы белемдәрҙе яҡты киләсәк менән арттырыу. Шиғырҙарҙа мәктәп һәм укытыусы образы. Йәйге каникулдар һәм әҫәрҙәрҙә уҡыуҙың беренсе көнөнөң һүрәтләнеше. Ватанға мөхәббәт темаһы, уҡыу һәм хеҙмәт темаһы.

Әҙәбиәт теорияһы: лирик герой.

Раил Байбулатов (1937-2002). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе, драматург һәм журналист. «Ағас һәйкәл» хикәйәһе.

Дуҫлыҡ һәм үҙ-ара мөнәсәбәт темаһы. Донъяға ике ҡараш: битарафлыҡ, йөрәкһеҙлек һәм гуманизм, изгелек, хикәйәнең йәш геройҙарының йәлләү хисе. Ғаиләлә балалар тәрбиәләү. Балаларҙың һәм ололарҙың үҙ-ара бәйләнешенең ҡатмарлылығы. Хәҙерге тормоштоң актуаль проблемалары. Геройҙың хистәрен күрһәтеү, үҙ эшеңде анализлау. Авторҙың кеше тормошонда белем һәм тәрбиә роле тураһындағы уйҙары. Хикәйә темаһы, сюжет, идея мәғәнәһе. Хикәйә исеменең мәғәнәһе.

Мостай Кәрим (1919-2005). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт АССР-ның халыҡ шағиры (1963), яҙыусы һәм драматург, йәмәғәт эшмәкәре. «Уҡытыусыма» шиғыры.

Назар Нәжми (1918-1999). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡортстан Республикаһының халыҡ шағиры (1992), публицист, драматург, мемуарист. «Беренсе дәрес» шиғыры.

Шәхес формалашыуҙа һәм үҫешендә тәүге уҡытыусының роле, беренсе дәрестең әһәмиәте. Белем, хөрмәт, яҡындарыңа мөхәббәт, мәңгелек ҡиммәттәр, әхлаҡи төшөнсәләр һәм оло тормошҡа аяҡ баҫырға ярҙам иткәндә уҡытыусылар күңеленең бер өлөшөн һалыуҙары өсөн шағирҙарҙың рәхмәт темаһы.

Дауыт Юлтый (1893-1938). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт совет яҙыусыһы, драматург, журналист һәм йәмәғәт эшмәкәре. «Көҙ» шиғыры.

Ғилемдар Рамазанов (1923-1993). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт совет шағиры, әҙәбиәт белгесе, тәржемәсе, филология фәндәре докторы. «Ураҡ өҫтө» шиғыры.

Тәбиғәттең матурлығы, ҡышҡа әҙерлек. Тәбиғәтте тасуирлау: төрлө төҫтәр берлеге, алтын япраҡтарҙың ғәжәйеп балҡыуы, көҙгө күктең һоро төҫ менән алмашыныуы, ҡурғаш ямғыр болоттары. Төнгө тынлыҡҡа иҫәбенә ҡыҫҡарыусы көн. Йылдың һәр миҙгеленең матурлығын сағылдырыу.

Игенсенең маҡтаулы һәм яуаплы хеҙмәте темаһы. Урып-йыйыу шатлығын тасуирлау. Кеше тормошонда икмәктең роле һәм урыны. Игенсенең хеҙмәтен поэтикалаштырыу.

Әҙәбиәт теорияһы: сағыштырыу.

Али Карнай (1904-1943). Яҙыусы хаҡында ҡыҫҡаса хикәйә. Башҡорт яҙыусыһы һәм тәржемәсеһе, журналист, хәрби корреспондент. «Урманда» повесы. «Турғай» хикәйәһе.

Әҫәрҙәрҙә тәбиғәт образы. Тәбиғәт картиналарын тасуирлау аша авторҙың күңел торошон, кәйефен белдереү. Яҙыусының тәбиғәтте ҡабул итеүҙәге дөйөм һәм шәхси ҡарашы. Йөкмәткелә аллегория. Образдар, әҫәрҙәрҙең художестволы, персонаждарҙың характер үҙенсәлектәре. Йылан, Турғай һәм Ҡарға образдарында яҡшылыҡ һәм яуызлыҡ, мөхәббәт һәм нәфрәт, бер-береңә ярҙам итеү һәм көнләшеү, мәкерле һәм яҡты уйҙарҙың сағылышы. Тәбиғәттә, кеше күңелендәге матурлыҡтың ҙур ролен аңлау. Яҙыусының кеше һәм тәбиғәт бәйләнеше, уларҙың айырылғыһыҙлығы тураһында уйланыуҙары. Авторҙың художестволы образлылығының үҙенсәлектәре.

Әҙәбиәт теорияһы: тасуирлау, аллегория.

Баязит Бикбай (1909-1968). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт шағиры, прозаик, драматург, либреттист. «Туған тел» шиғыры. «Рус теле» шиғыры.

Кеше һәм йәмғиәт тормошонда туған тел һәм рус телдәренең роле һәм әһәмиәте, уларҙың функциялары – социум йәшәйешенең мөһим яғы. Тел – рухи һәм мәҙәни ҡиммәттәрҙе һаҡлаусы. Күренекле кешеләрҙең һүҙҙәрен китереү һәм уларҙы шәхси байлыҡтан йәмғиәттең рухи байлығына әйләндереү. Милләт-ара аралашыу теле аша төрлө халыҡтарҙың үҙ-ара аңлашыуына ирешеү.

Рәми Ғарипов (1932-1977). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры (1992), тәржемәсе. «Туған тел» шиғиры.

Ҡәҙим Аралбай (1941). Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры (2011). Авторҙың тормошо һәм ижады. «Башҡорт теле» шиғыры.

Туған телебеҙҙең матурлығы һәм байлығы. Туған телгә хөрмәт һәм мөхәббәт. Йәмғиәт тормошонда, уҡыусыларҙың шәхесен формалаштырыуҙа, рухи байлыҡҡа, мәҙәниәткә йәлеп итеүҙә телдең роле.

Фәрзәнә Аҡбулатова (1960). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт яҙыусыһы, журналист. «Атай икмәге» хикәйәһе.

ХХ быуаттағы тормош-көнкүреш картиналары, уларҙың характерҙарҙы һәм хикәйә идеяларын аңлау өсөн әһәмиәте. Әҫәрҙең реалистик нигеҙе. Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында тылдағы балаларҙың һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың ауыр яҙмышы, уларҙың хыялдарын хикәйәләү. Изгелек, үҙ-ара аңлашыу идеяһы. Балалар һәм ололар мөнәсәбәттәре. Хикәйә геройҙарының рухи байлығы. Хикәйәлә балалар образы һәм уларҙы һүрәтләү үҙенсәлектәре. Кескәй геройҙарҙың сабырлығы һәм сыҙамлылығы. Балаларҙың эске, рухи матурлыҡ көсө. Хәл-ваҡиғаларға авторҙың мөнәсәбәте – авторҙың балалар яҙмышы өсөн ғазаптары. Кешегә ҡарата ҡыҙғаныу һәм хөрмәт кәрәклеген аңлау. Балаларҙы йәлләү хисе. Һәр бер кеше шәхесенең ҡабатланмаҫлығы һәм ҡиммәте. Хикәйәнең гуманистик пафосы һәм уның исеменең мәғәнәһе.

Хәйҙәр Тапаҡов (1955). Авторҙың тормошо һәм ижады. Шағир, яҙыусы, публицист. «Бибинур «улуәсәй»» хикәйәһе.

Хәҙерге ҡала тормошо. Ата-әсәләрҙе ауылдан ҡалаға күсереү. Быуындар бәйләнеше. Аталар һәм балалар проблемаһы. Туған телдең роле. Милли традицияларҙан һәм гөрөф-ғәҙәттәрҙән ситләшеү проблемаһы.

Ризаитдин Фәхретдинов (1859-1936). Автор биографияһы тураһында төп мәғлүмәт. Сығышы. Үҫеш йылдары. Тәүге Өфө осоро. Ырымбур осоро. Икенсе Өфө осоро. «Китап һәм уҡыу» «Нәсихәттәр» китабынан өҙөк.

Мәжит Ғафури (1880-1934). Автор биографияһы тураһында төп мәғлүмәт. «Балалар һәм китап» шиғыры.

Яҡуп Ҡолмой (1918-1994). Авторҙың тормошо һәм ижады. Шағир һәм журналист. «Ҡыҙыҡлы китап» шиғыры.

Нәжип Иҙелбаев (1912-1991). Авторҙың тормошо һәм ижады. Шағир, яҙыусы, драматург, тәржемәсе һәм журналист. «Иң яҡын дуҫ» шиғыры.

Китапның бала тормошондағы роле. Китаптың баланың донъя тураһындағы ҡарашын киңәйтеү өсөн хеҙмәт итеүе. Китап – мәғлүмәт сығанағы һәм кешенең дуҫы.

Динис Бүләков (1944-1995). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт яҙыусыһы һәм йәмәғәт эшмәкәре. «Яралы китап» хикәйәһе.

Халыҡтар берҙәмлеген хикәйәләү һәм Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында Ватанды азат итеү өсөн көрәш. Совет халҡының патриотизмы һәм рухи көсө. Әҫәрҙең идея-художестволы мәғәнәһе, реалистик үзенсәлектәр, әҫәрҙең структураһы.

Башҡорт халыҡ ижады

Боронғо башҡорттарҙың тәбиғәткә ҡараштары, әхлаҡи идеалдары, уларҙың тормошо һәм ынтылыштары башҡорт фольклоры темалары.

Башҡорт фольклор жанрҙары: эпос, әкиәт, йыр, риүәйәт, легенда, бәйет, көләмәс, лаҡап, мәҫәл, мәҡәл, әйтем, йомаҡ, көләмәс-табышмаҡ, сатира, ғибрәтле хикәйәт, һынамыш, нәсихәт һ. б. Башҡорт халыҡ эпосының иң камил героик поэма формаларының береһе - ҡобайыр.

«Урал батыр» эпосы

Башҡорт милли эпосы «Урал Батыр» – халыҡтың бөтмәҫ-төкәнмәҫ байлығы. Эпос геройының фиҙәкәрлеге һәм юғары выжданлылығы, уның донъя үҫешенә баһалап бөтөргөһөҙ өлөшө. Халыҡ бәхете өсөн көрәш идеяһын раҫлау. Эпостың әхлаҡ проблемаһы. Эпоста яҡшылыҡ һәм яуызлыҡтың көрәше. Ике бер туған Урал һәм Шулгәнгә сағыштырма характеристика. Геройлыҡ тураһында халыҡ күҙаллауы. Патриотик һәм гуманистик мәғәнә.

Шиғыр үзенсәлектәре һәм ритмикаһы. Тарихи һәм мифологик нигеҙ. Әкиәт деталдәренең роле.

Әҙәбиәт теорияһы: эпос.

Башҡорт халыҡ әкиәттәре

«Урал батыр», «Аҡъял батыр», «Алпамыша батыр», «Ҡамыр-батыр». Батыр образы символикаһы. Ҡамыр батыр, Алпамыша батыр һәм уның дуҫтары. Әкиәттә һынау темаһы. Үҙ бәхетең һәм халҡың бәхете өсөн көрәш идеяһын раҫлау. Әкиәттәрҙең әхлаҡи проблемаһы.

«Әминбәк» әкиәте. Төрлө һөнәрҙәр барлығы тураһында. Хеҙмәттең кеше тормошондағы әһәмиәте. Ата-әсәләрҙең улдарының һөнәр һайлауындағы роле һәм теләге. Әминбәктең фән һәм сәнғәт юлын һайлауы. Төрлө һөнәр эйәләренә хөрмәтле һәм изгелекле ҡараш тәрбиәләү.

Әҙәбиәт теорияһы: синонимнар, омонимнар.

«Ҡәмән менән Сәмән, картуф сәскән Сәлмән» әкиәте – өс бер туғанға сағыштырма характеристика Хеҙмәттең әһәмиәте тураһында халыҡ күҙаллауы. Халыҡҡа хеҙмәткә баһаһы. Әкиәттәрҙең әхлаҡи проблемаһы. «Өс» һаны – башҡорт фольклорының үҙгәрешһеҙ атрибуты.

«Айыу менән бал ҡорттары» әкиәте. Айыу менән кешенең бал ҡорттарына мөнәсәбәтен сағыштырыу. Ауыр минуттарҙа бер-береңә терәк булыу һәм ярҙам итеү. Изгелек һәм ғәҙеллек. Кешенең бал ҡорттарын ҡулға эйәләштереүе. Тәбиғәтте һаҡлау.

Башҡорт халыҡ ижадының бәләкәй жанрҙары. Мәҡәлдәр. Әйтемдәр

Фольклорҙың бәләкәй жанрҙарының төрлөлөгө. Иң популяр фольклор жанрҙары буларак мәҡәл, әйтем, йомаҡ. Тематиканың байлығы һәм төрлөлөлөгө, мәҡәлдәр һәм әйтемдәрҙе телмәргә һәм художестволы текст әҫәрҙәренә индереү формалары һәм алымдары. Мәҡәлдәр фекер тамамланыуы йәһәтенән, һөйләмдә роле буйынса әйтемдәрҙән айырмалы булыуы. Башҡа фольклор жанрҙары менән бәйләнеш. Телмәрҙе фольклорҙың бәләкәй формалары менән даими байытыу процессы. Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр темаһы. Мәҡәлдәрҙең һәм әйтемдәрҙең афористик һәм хикәйәләү характерлы булыуы. Әйтемдәр. Образлы уйҙар. Йомаҡтарҙың метафора, һүҙ уйынының төрө булыуы.

Әҙәбиәт теорияһы: әҙәби төшөнсәләр һәм терминдар: мәҡәл, әйтем, афоризм; мәҡәлдәрҙең, әйтемдәрҙең төп жанр үзенсәлектәрен билдәләү.

Йомаҡ – фольклорҙың бер жанры һәм зирәклекте, отҡортлоҡто билдәләүсе иң боронғо «текст» формаһы булараҡ. Йомаҡтар уйлап табыу процессының үҙенсәлектәре; фольклорҙа һәм хәҙерге әҙәбиәттә метафораның роле һәм йомаҡтарҙың урыны. Йомаҡ структураһының үҙенсәлектәре. Йомаҡ ҡойоу, яуабын табыу.

Әҙәбиәт теорияһы: метафора.

Башҡорт халыҡ йырҙары. Таҡмаҡтар

Музыкаль-һүҙ сәнғәте формаһы булараҡ йыр. Халыҡ йырҙарының төрҙәре, уларҙың темалары. Такмаҡ йыр фольклорының бер төрө булараҡ. Йыр һәм таҡмаҡтарҙа шиғыр һәм көй. Был жанрҙарҙың популярлығының сәбәптәре.

Әҙәбиәт теорияһы: шиғыр мелодикаһы.

XI – XVIII быуат башҡорт әҙәбиәте.

Болғар осоро башҡорт әҙәбиәте (XII – XIII быуат уртаһы). Иҙел буйы Болғар дәүләтенең алға киткән мәҙәниәтенең Урал-Волга буйы әҙәбиәтенә ҙур йоғонто яһауы. Тәуарих, ҡисса, дастан, риүәйәт, хикәйәт һ.б. жанрында әҫәрҙәр, шулай уҡ Ҡол Ғәлиҙең «Ҡиссаи Йософ» поэмаһы. «Зөһрә һәм Алдар» башҡорт хикәйәтенең шул осорҙоң башҡорт-болғар бәйләнештәрен сағылдырыуы. «Бошман Ҡыпсаҡ», «Аҡман-Тоҡман» һәм башҡа бер нисә эпик ҡомартҡыларҙа башҡорттарҙың Алтын Урҙа баҫып алыусыларына ҡаршы көрәше.

Ҡыпсаҡ осоро башҡорт әҙәбиәте (XIII быуат уртаһы – XVI быуаттың беренсе яртыһы). Был осорҙоң ике этапҡа бүленеүе: XIII быуаттың икенсе яртыһы һәм тулыһынса XIV быуат. XV быуат һәм XVI быуаттың беренсе яртыһы башҡорт әҙәбиәтенең нуғай осоро.

Милли әҙәбиәттең һәм дөйөм төрки әҙәби ағымың аҡырынлап айырылыуы, башҡорттарҙың телдән һәм яҙма әҙәбиәтенең үҫеү һәм үҙ-ара бәйләнеш үҙенсәлектәре, жанрҙарҙың ҡушылыуы һәм поэтик формаларҙың формалаштырыуы.

Был осорҙа башҡорт әҙәбиәтендә танылған йырауҙар Һабрау, Асан-Ҡайғы, Ҡаҙтуған, Шалғыйыҙ ижады, «Иҙеүкәй менән Мораҙым», «Мәргән менән Маянһылыу» ҡобайырҙары, «Һуңғы Һартай» риүәйәте, суфыйҙар ижады, тәуарих, ҡисса, ғәзәл, робағи жанрындағы әҫәрҙәрҙең урын алыуы.

Төрки әҙәбиәте классикаһы булған күп кенә эпик ҡомартҡыларҙың (Ҡотбтың «Хөсрәү һәм Ширин», Харәзмиҙең «Мөхәббәтнамә», Хөсәм Кәтибтең «Жөмжөмә Солтан», Сәйф Сараиҙың «Гөлстан бит-төрки» һәм «Сөһәйл вә Гөлдерсен» һ. б. поэмалары) XIII – XVI быуаттарҙағы башҡорт әҙәби фекер үҫешенә шаҡтай ныҡ йоғонто яһауы.

Россия осоро башҡорт әҙәбиәте (XVI быуат уртаһы – XVIII быуат). Башҡорттарҙың XVI быуат урталарында үҙ ихтыяры менән Рус дәүләтенә ирекле ҡушылыуы - халыҡтың социаль һәм мәҙәни тормошонда һынылышлы мөһим этап. Башҡорт әҙәби фекеренең үҙгәреүе, уның демократик була барыуы.

Башҡорт сәсәндәренең беренселәрҙән булып үҙ әҫәрҙәрендә – ҡобайырҙарҙа Рәсәйгә ҡушылыуҙы сағылдырыуы һәм башҡорт халҡының дөрөҫ тарихи ҡарарын данлауы. Артабан сәсәндәрҙең ижады был осорҙоң бөтә башҡорт әҙәби фекерен үҫтереүҙә баһалап бөтөргөһөҙ роль уйнауы. Ҡобағош, Ҡарас, Ерәнсә, Байыҡ Айҙар сәсәндәр әҫәрҙәре менән генә түгел, ә аҡыл эйәләре, халыҡ фәйләсуфтары, педагогтар, тарихсылар һәм башҡорт халҡының ауыҙ-тел ижадын һаҡлаусылар булараҡ та билдәле булыуы.

Башҡорт шәжәрәләренең, нигеҙҙә, башҡорт ерендә барған ваҡиғаларҙы, халыҡ тормошондағы боролошло тарихи миҙгелдәрҙе сағылдырыуы, ул осорҙоң төрлө жанрҙарында батырҙарҙың ҡаһарманлығын данлауы. Ҡарағай-Ҡыпсаҡ ырыуы шәжәрәһе прозаик эпос формаһында, Үҫәргән ырыуыныҡы – шиғри формала, ҡобайыр стилендә, Ялан Бөрйән ырыуы шәжәрәһе хат стилендә яҙылган булыуы һ.б.

Был әҙәби осорҙоң айырылғыһыҙ өлөшө – тәуарих һәм хикәйәт. Әлеге жанрҙар үҙҙәренең башланғыстарын урта быуаттарҙан уҡ алыуы, ләкин бында улар ерле мотивтар һәм милли үҙенсәлектәр менән һуғарылыуы.

Сәйәхәтнамә һәм хажнамәнең әҙәби фекерҙе үҫтереүҙә айырым роль уйнауы. Уларҙың күбеһенсә Мәккәгә хажға барғанда йәки сауҙагәрҙәрҙең төрлө илдәргә сәйәхәте ваҡытында яҙылыуы.

XVII быуаттан алып публицистик жанрҙарҙың үҫә башлауы. Башҡорттарҙың Рус дәүләте батшаларына яҙған рәсми хаттары, ғариза, үтенес, шикәйәт, наказдары рәсми-эшлекле документтар булараҡ ҡына түгел, ә әҙәби-публицистик стилдәге әҫәрҙәр булараҡ та билдәле булыуы. Улар араһында бигерәк тә 1755-1756 йыларҙағы башҡорт восстаниеһы идеологы Батыршаның хаты пафосы, социаль-тарихи йөкмәткеһе, документаллеге һәм нәфис һыҙаты менән айырылып тороуы.

Пугачев восстаниеһы осоронан күп һанлы рәсми-публицистик әҫәрҙәр килеп етеүе. Былар – башҡорт теленә тәржемә ителгән манифестар һәм Е. Пугачев ҡарарҙары, башҡорт восстаниеһы етәксеһе Салауат Юлаевтың халыҡ араһында таралған яҙма өндәмәләре, телмәрҙәре, көрәшкә саҡырыуҙары.

Ерле суфый шағир Ғәбдерәхим Усман Һәм Мәүлә Ҡолой ижадының бөтә Урал-Волга суфый әҙәбиәтен үҫтереүҙә ҙур роль уйнауы. Импровизатор шағир һәм башҡорт халҡының милли геройы Салауат Юлаев шиғриәте XVIII быуаттың иң яҡты лирикаһы булып тороуы. Шағир һәм ғалим Тажетдин Ялсығол әл-Башҡордиҙың XVIII быуат аҙағында башҡорт әҙәбиәте үҫешенә ҙур өлөш индереүе.

Салауат Юлаев (1754-1800). Биографияһы. Башҡорт милли геройы (батыр) һәм шағир-сәсән 1773-1775 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында ҡатнашыусы, Емельян Пугачевтың көрәштәше. «Ҡайтып киләм», «Яуҙа яраланғас...», «Йырҙарҙан» шиғырҙары... Идея һәм йөкмәткеһе. Дүрт юллыҡ йырҙар. Халык ижадында һәм әҙәбиәттә Салауат образы.

Башҡорт совет әҙәбиәте. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Назар Нәжми (1918-1999). Авторҙың тормошо һәм ижады. «Беренсе ҡар» шиғыры.

Гөлфиә Юнысова (1948). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡортстан Республикаһының халыҡ шағиры (2015), тәржемәсе, драматург, журналист. «Ҡотло булһын Яңы йыл!» шиғыры.

Сәрүәр Сурина (1957). Авторҙың тормошо һәм ижады. Шағирә, драматург, сценарист, журналист. «Ҡышты ҡаршылағанда» драмаһы.

Хәсән Назар (1942). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡортстан Республикаһының халыҡ шағиры (2017), тәржемәсе, журналист. «Яуа ҡарҙар...» шиғыры.

Шиғри телмәр. Шиғырҙың лиризмы. Шиғыр ритмы. Тәбиғәткә күҙәтеүсән эстетик, оптимистик ҡараш. Кеше һәм тәбиғәт. Тарих һәм хәҙерге заман. Тәбиғәттең үҙгәреүсән, күренер-күренмәҫ күренештәренә мөрәжәғәт итеү.

Тәбиғәт тылсымын шағирҙарҙың эпитеттарҙы, юлдарҙы һәм сағыштырыуҙарҙы ҡулланып һүрәтләүе.

Әҙәбиәт теорияһы: троптар, эпитет, сағыштырыу, ритм.

Рәми Ғарипов (1932-1977). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры (1992). «Башҡортостан» шиғыры.

Ирек Кинйәбулатов (1938-2016). Авторҙың тормошо һәм иҗады. Башҡорт шағиры һәм прозаик. «Дуҫлык төйәге» шиғыры.

Рәшит Шәкүр (1937). Башкортстан Республикаһының халыҡ шағиры (2021), ғалим-тюрколог, топонимист, публицист, филология фәннәре докторы, йәмәғәт эшмәкәре. Авторҙың тормошо һәм ижады. «Урал батыр иле – сал Урал» шиғыры.

Кәтибә Кинйәбулатова (1920-2012). Авторҙың тормошо һәм ижады. Шағирә, прозаик, тәржемәсе. «Әсә күңеле» шиғыры.

Шиғырҙарҙың идея-тематик комплексы: тыуған Башҡортостан, сал Урал, әсә. Тыуған ер, тыуған ҡала һәм тыуған ауыл образдарының характеристикаһын төҙөү. Тыуған ергә мөхәббәт хисен һүрәтләү. Лирик герой образы. Әсә образының тыуған яҡтар менән бәйләнеше.

Мостай Кәрим (1919-2005). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт АССР-ның Халыҡ шағиры (1963). «Өс таған» повесынан өҙөктәр.

Балалар тормошо һәм улар араһындағы дуҫлыҡты һүрәтләү. Әҫәрҙең идеяһы һәм образдары. Балалар күҙлегенән тәбиғәтте һаҡлау проблемаһы.

Ятлау өсөн

1. Бикбай Б. «Туған тел» шиғыры.
2. Ғарипов Р. «Туған тел» шиғыры.
3. Игебаев А. «Яңы йылға аҡ теләктәр» шиғыры («Башҡорт әҙәбиәтенән уҡыу китабы»).
4. Назаров Р. «Яҙ килә» шиғыры («Башҡорт әҙәбиәтенән уҡыу китабы»).
5. Ниғмәти Р. «Хәйерле юл һеҙгә!» шиғыры («Мәктәп» өҙөгө), «Ҡыҙымдың һорауҙарына яуаптар» шиғыры» (өҙөк).
6. Мәҡәлдәр, йомаҡтар, йырҙар (уҡыусы һайлауы буйынса).
7. Ханнанова З. «Мин бәхетле – әсәйем бар...» шиғыры («Башҡорт әҙәбиәтенән уҡыу китабы»).
8. Юлаев С. «Ҡайтып киләм» шиғыры.

Үҙ аллы уҡыу өсөн

1. Әбсәләмов М. «Йомағужа тирәктәре» хикәйәһе.
2. Агиш С. «Турыҡай» хикәйәһе.
3. Бүләков Д. «Яҙғы ташҡын менән килгән бәхет» хикәйәһе.
4. Вәлиев Г. «Әсәйем фатихаһы» хикәйәһе.
5. Ғарипов Р. «Һабантурғай» шиғыры.
6. Ғиниәтуллин Т. «Миҙал» хикәйәһе.
7. Иҫәнғолов Ф. «Хәмит күпере» хикәйәһе.
8. Кәрим М. «Билдәһеҙ һалдат» шиғыры.
9. Карнай А. «Турғай» хикәйәһе.
10. Мостафин Й. «Ыласын» хикәйәһе.
11. Хисмәтуллин З. «Урман ҡунағы» хикәйәһе.
12. Йосопов Т. «Ерән ҡашҡа» шиғыры.

6-сы класс

Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Инеш. Башҡортостан Республикаһының Дәүләт флагы.

Фәрзәнә Ғөбәйҙуллина (1945). Авторҙың тормошо һәм ижады. Шағирә, яҙыусы, тәржемәсе. «Башҡортостан флагы» шиғыры.

Сафуан Әлибаев (1941-2014). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт шағыры, балалар яҙыусыһы, тәржемәсе, журналист. «Мәктәп юлы» шиғыры.

Ярулла Вәлиев (1921-1981). Авторҙың тормошо һәм ижады. Башҡорт яҙыусыһы һәм журналист. «Беренсе көн» хикәйәһе.

Яҡуп Ҡолмой. «Мәктәп» шиғыры.

Ризаитдин Фәхретдин. «Мәктәп». «Нәсихәттәр» китабынан.

Шиғырҙың аң-белемгә, тәрбиәгә өндәүсе пафосы. Мәктәпкә юл – кеше тормошонда яуаплы этап. Мәктәптең яңы белем алыуҙағы роле тураһында идеяны кәүҙәләндереү.

Ҡәҙим Аралбаев. «Башҡорт ҡоролтайына» шиғыры.

Рауил Бикбаев (1938-2019). Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры (1992), әҙәбиәт белгесе, филология фәндәре докторы һәм йәмәғәт эшмәкәре. «Халҡыма хат» поэмаһынан өҙөк.

Зәйнәб Биишева (1908-1996). Башҡорт АССР-ның халыҡ яҙыусыһы (1990), шағирә, драматург, тәржемәсе. «Башҡорт теле» шиғыры.

Телдең матурлығын, наҙлылығын, үҙенсәлеген поэтиклаштыра. Шағирҙарҙың тел үҙенсәлектәре. Халыҡтың мәҙәниәтен һәм гөрөф-ғәҙәттәрен шиғырҙарҙа сағылдырыу. Туған тел – халыҡтың күп быуатлыҡ мираҫы. Башҡорт теленең күп төрлөлөгө, моңлолоғо һәм матурлығы. Лексиканың байлығы: фразеологизмдар һәм телмәр әйтелештәре, телдең бөйөклөгө һәм күп яҡлылығы.

Динис Бүләков (1944-1995). «Ҡара икмәк» хикәйәһе.

«Аҡбуҙ алышҡа сыға» китабынан балалар өсөн хикәйәләр һәм повестар. «Упҡын ситендә бейеү», «Саған япраҡ яңырта», «Эҫе ҡар». Балалар тормошон һүрәтләү. Үҫеп килеүсе быуындың әхлаҡи-этик үҙбилдәләнеше, үҙ урынын табыу проблемаһы. Ынтылыштарына характеристика, йәштәрҙең индивидуаль сифаттары, телмәр үҙенсәлеге. Д. Бүләковтың психологик оҫталығы.

Гөлфиә Юнысова (1948). «Ер улына», «Талы бөгөлөп тора» шиғырҙары.

Фәниә Чанышева (1926-2018). «Икмәк еҫе» шиғыры.

Уйланыуға ҡоролған шиғырҙар. Ауыл көнкүрешен һәм тормошто һүрәтләү. Икмәк хаҡында борсолоу һәм тирә-йүнгә мөнәсәбәт, ысынбарлыҡты тойоу хистәрен белдереү. Игенсенең хеҙмәтенә хөрмәт һәм мөхәббәт хистәре. Үткән һәм хәҙерге менән бәйләнеш. Лирик геройҙың эмоциональ торошон күрһәтеүсе һүрәтләү саралары.

Әҙәбиәт теорияһы: тасуирлау, һүрәтләү, хикәйәләү.

Әнүр Вахитов (1932-1984). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Яҙыусы, шағир, әҙәбиәт белгесе, филология фәндәре кандидаты, тәржемәсе. «Өс бөртөк бойҙай», «Ир ҡанаты» хикәйәләре. Икмәккә ҡарата хөрмәт хистәре, балаларҙың Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы һәр бөртөккә һаҡсыл мөнәсәбәте. Икмәктең кеше тормошондағы мөһимлеген аңлау. Һуғыштан һуң кешеләрҙең изгелекле булыуын тасуирлау.

Әҙәбиәт теорияһы: хикәйә жанры: художестволы үҙенсәлектәре, хикәйә билдәләре.

Халыҡтың ауыҙ-тел ижады– хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

«Урал батыр» әкиәте. «Ҡариҙел» легендаһы.

Жанр булараҡ халыҡ әкиәте. Фольклор әкиәттәренең классификацияһы. Әкиәттең художестволы донъяһын булдырыуҙа художестволы шартлылыҡ һәм фантастиканың әһәмиәте.

Башҡорт халҡының героик һыҙаттарының әкиәттәрҙә һынланышы. Урал батыр – кешенең иң яҡшы сифаттарын туплаусы (хеҙмәт һөйөүсәнлек, кешелеклелек, йомартлыҡ, физик көс). Ватанға һәм халыҡҡа фиҙәкәр хеҙмәт итеү, батырлыҡ, гәҙеллек, үҙ-үҙеңде хөрмәт итеү – батыр характерының төп һыҙаттары.

Әҙәбиәт теорияһы: тылсымлы әкиәттәр, гипербола, даими эпитеттар, легенда.

Бәйеттәр

Халыҡ ижадының бер төрө булыу йәһәтенән бәйет. Темаһы һәм тарихи ерлеге. Бәйеттәрҙең үҙенсәлектәре. Поэтиклығы. Тематик айырмаһы. Бәйет шиғырының үҙенсәлеге. Бәйеттәрҙе яҙып алыу, башҡа жанрҙар кеүек, импровизация юлы менән сығарылыуы. «Герман һуғышы бәйеттәре», «Мәскәүҙән киттек, Берлинға еттек», «Дон далаларында» бәйеттәре.

бәйеттәр, архаизмдар, варваризмдар, диалетизмдар; таҡмаҡтар, Әҙәбиәт теорияһы: неологизмдар.

Таҡмаҡ

«Егеттәр». Бөйөк Ватан һуғышында башҡорт егеттәренең батырлығы.

Көләмәс

Фольклорҙың бәләкәй жанрҙарының береһе булараҡ көләмәс. Телмәрҙә һәм әҙәбиәттә көләмәстең популярлығы.

Төрлө жанрҙарны берләштергән әҫәрҙәр ижад итеүҙең сәбәптәре: әкиәт-йомаҡ, әкиәт-көләмәс.

Ҡол Ғәли. «Йософтоң матурлығы». Ҡиссанан өҙөк. Шәжәрә «Табын ҡәбиләһенең Ҡара Табын ырыуы шәжәрәһе». Шәжәрә тураһында.

Йәмғиәттең ғәҙеллеген эҙләү. Саф, эскерһеҙ мөхәббәт. Яҡшылыҡ һәм яуызлыҡ көрәшенең бөтә кешелек өсөн уртаҡ, гуманистик идеялары. Ваҡиғаларҙы дини-дидактик күҙлектән аңлатыу. Традицион сюжет. Образлылыҡтың тотороҡло формалары.

Әҙәбиәт теорияһы: Шәжәрә.

Шәйехзада Бабич (1895-1919). Ш. Бабичтың ижади юлы. Башҡорт әҙәбиәтендә Ш. Бабичтың урыны.

Шиғриәтенең үҙенсәлектәре: халыҡсанлыҡ, ябайлыҡ, шиғырҙары төҙөлөшөнөң еңеллеге.

Зәйнәб Биишева. «Башҡортостан» шиғыры.

Назар Нәжми. «Башҡортостан» шиғыры.

Шиғырҙарҙың гражданлыҡ пафосы. Шағирҙарҙың Ватанға мөхәббәте һәм республика өсөн ғорурлығы. Ш. Бабич традицияларына нигеҙләнеү. Тыуған ерҙең матди һәм рухи байлыҡтарына айырым ҡараш.

Башҡорт совет әҙәбиәте. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Нәжип Иҙелбаев. «Салауат ташы» хикәйәһе.

Салауат Юлаев образының фольклор һәм шиғри нигеҙе. Хикәйәлә ҡуйылма мотивтарҙың һәм фольклор жанры элементтарының роле.

Жәлил Кейекбаев (1911-1968). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Яҙыусы, совет лингвист-тюркологы, филология фәндәре докторы. Урал тураһында ҡобайыр.

Ж.Кейекбаев ижадында ҡобайыр жанры. Жанр структураһының үҙенсәлеге. Уның фольклор һәм әҙәби традициялар менән бәйләнеше. Авторлыҡ позицияһында патриотик аспект һәм лирик символика.

Салауат Юлаев. «Юлай менән Салауат» эпосы (өҙөк).

«Юлай менән Салауат» эпосында халыҡ хәтере. Киң эпик фонда ваҡиғаларҙың һәм образдарҙың дөйөмләштерелгән образы. Тарихи фон, ваҡиғалар һәм образдарҙы реалистик һүрәтләү күпселекте тәшкил итә. Пугачев етәкселегендәге яйыҡ казактарының ихтилалы һәм уның манифесы, Салауаттың Пугачевҡа ҡушылыуы; баш күтәреүселәрҙең яза биреү отрядтары менән һуғышы; Салауатты ҡулға алыу, язалау һәм мәңгелек һөргөнгә оҙатыу. Рус һәм башҡорт халҡының батша хөкүмәтенә, социаль һәм милли иҙеүгә ҡаршы бергәләп көрәшеүе.

Мирас Иҙелбаев (1945). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Яҙыусы, филология фәндәре докторы. «Төш» повесы (өҙөк). Тарихи-документаль эссе жанры. Фәнни тикшеренеүҙәрҙең, авторҙың уйланыуҙарының роле, уларҙың эске бәйләнеше һәм башҡа художестволы компоненттар менән үҙ-ара йоғонтоһо. Бәләкәй Салауат, уның атаһының образы, уларҙың ҡатмарлылығы һәм күп яҡлылығы, социаль-әхлаҡи мәғәнәһе. Художество деталдәренең роле. Гөлсафияның төшө, уның функцияһы һәм символик мәғәнәһе.

Әҙәбиәт теорияһы: художестволы образ төшөнсәһе.

Рәми Ғарипов. «Салауат батыр», «Әсәм ҡулдары» тигән шиғырҙары.

Шағирҙың биографияһы. Туған тел матурлығын данлау, туған телгә ҡарата ихтирам тәрбиәләү. Тыуған ергә, тәбиғәткә, әсәйгә, тыуған халҡына, тарихына ҡарата һөйөү.

Кәтибә Кинйәбулатова. «Уҡытыусым» шиғыры.

Лира Яҡшыбаева (1947). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. «Уҡытыусы – ул белем биреүсе лә, икенсе әсәй ҙә...» хикәйәһе. Хикәйәнең мораль-әхлаҡи проблемаһы. Ғаилә конфликты. Иғтибар уҡытыусы образына йүнәлтелгән. Уҡытыусының әхлаҡи ныҡлығы һәм күңел матурлығы, уның ҡыҙҙың тормошондағы роле.

Рауил Шаммас (1930). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Башҡортостан Республиканың халыҡ шағиры (1921). «Уҡытыусыға» тигән шиғыр.

Фәрит Иҫәнғолов (1928-1983). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. «Уҡытыусы Ғүмәров» хикәйәһе. Йәш уҡытыусының эшмәкәрлеге. Балалар менән эшләү теләге ҙур. Уҡыу йылы башына тиклем бәйләнеште яйға һалыуы. Буласаҡ синыфына иғтибарлы мөнәсәбәт. Уҡыусыларҙың проблемалары менән танышыу. Уҡыусыларға ихтирам күрһәтеү.

Башҡорт совет әҙәбиәте. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Ҡадир Даян (1910-1975). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Драматург, шағир, яҙыусы. «Шайморатов генерал» шиғыры. Легендар 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы командиры образы. Тыуған илгә һөйөү тойғоһо, ҡаты һынауҙарҙа уның өсөн яуаплылыҡ.

Әнүәр Бикчәнтәев (1913-1989). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Башҡорт совет яҙыусыһы һәм сценарист. «Бөркөт һауала үлә» повесы (өҙөк). Повестағы реалистик тенденция. Образдар системаһы. Өфө балалар колонияһында үҫмерҙең ҡатмарлы, ҡапма-ҡаршы тормош осоро. Геройҙың эске донъяһының характер үҙенсәлектәре һәм эволюцияһы. Киҫкен ғәҙеллек, ил өсөн ҙур һынауҙар йылдарында тәрән илһөйәрлек тойғоһо. Геройҙың Бөйөк Ватан һуғышындағы батырлығы.

Рәүеф Насиров (1935-2014). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Яҙыусы, журналист. «Ил балаһы Шакирйән» повесынан өҙөк. Р. Насиров әҙәбиәт тарихсыһы булараҡ. Тарихи дөрөҫлөккә иғтибарҙың көсәйеүе. Повестағы реалистик тенденция. А. Матросовтың яҙмышы. 1924 йылдың 5 февралендәге Учалы ҡала Советының загсында Шакирйән Юныс улы Мөхәмәтйәновтың тыуыуы тураһында яҙма. Архивтағы Шакирйәндең балалар фотоһы. СССР Юстиция министрлығының Бөтә Союз суд экспертизалары ғилми-тикшеренеү институтының һығымтаһы. Ауылдаштарының хәтирәләре һәм раҫлауҙары. Геройҙың эске, рухи көсө матурлығы. Уның тормошона бәйле ваҡиғалар, характер үҙенсәлектәре.

Ятлау өсөн

1. Бабич Ш. «Башҡортостан» шиғыры.
2. Биишева З. «Башҡорт теле» шиғыры.
3. Бикбаев Р. «Уралым», «Салауат ҡылысы» шиғырҙары.
4. Даян Ҡ. «Шайморатов генерал» шиғыры.
5. Әкиәттәр, таҡмаҡтар (уҡытыусы һайлауы буйынса).
6. Туҡай Ғ. «Шүрәле» поэмаһы (беренсе бүлеге).
7. Хөсәйенов Ғ. «Парсалар» (туған тел, тыуған ер тураһында).

Үҙ аллы уҡыу өсөн

1. Ғөбәйҙуллина Ф. «Умырзая» шиғыры.
2. Игебаев А. «Әсәйемә», «Сыйырсығым» шиғырҙары.
3. Килмөхәмәтов Т. «Турайғыр» хикәйәһе.
4. Солтанов Й. «Ҡәнәфер сәскәһе» хикәйәһе.
5. Яҡупов С. «Ҡарабаш турғай» хикәйәһе.
6. Мифтахов Р. «Һүҙ» шиғыры.
7. Ниғмәтуллин Р. «Йәйге ямғыр» шиғыры.
8. Бикчәнтәев Ә. «Ҙур оркестр» повесы.

7-се класс

Халыҡтың ауыҙ-тел ижады – хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Ирек Кинйәбулатов. «Ҙур ышаныс Һеҙгә, Уҡытыусы!» шиғыры.

Төп тема – ил үҫешендә уҡытыусының роле, йәмғиәттә уҡытыусыларға һәм мәғариф эшенә ихтирам күрһәтеү. Уҡытыусының төплө белеме һәм өлгөлө әхлаҡи сифаттары.

Әмир Әминев (1953). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Яҙыусы, публицист. «Инша» хикәйәһе. Геройҙың үҙенсәлектәре – ауыл малайының тирә-яҡ мөхитте аңлауы. Малайҙың тыуған тәбиғәте тураһында тәүге ижади шиғырҙары. Тәбиғәт күренештәрен тасуирлау аша кешенең рухи кәйефен, хәл-торошон сағылдырыу. Геройҙың юғары әхлаҡи, рухи камиллығы сығанаҡтары.

Рәми Ғарипов. «Тел» шиғыры.

Рәсүл Ғамзатов (1923-2003). «Туған тел» шиғыры (башҡорт теленә Рәми Ғарипов тәржемәһендә). Туған телгә һөйөү тойғоһон сағылдырыу. Уның байлығы һәм матурлығы тураһында. Туған тел – кешенең рухи таянысы. Әҙәбиәт теорияһы: фольклор, тарихи йырҙар.

Йырҙар

Йырҙар халыҡ ауыҙ-тел ижады төрҙәренең береһе булараҡ. Көйҙәренең характерына ҡарап, башҡорт халыҡ йырҙарының икегә бүленеүе: оҙон йырҙары һәм ҡыҫҡаса йырҙар. Йырҙарҙың тематикаһы. «Урал», «Эскадрон», «Азамат», «Салауат», «Любизар», «Ҡаһым түрә», «Икенсе әрме», «Салауат телмәре» тарихи йырҙары. Баструкка ябылған, һөргөнгә ебәрелгән кешеләр тураһында йырҙар һәм хикәйәттәр: «Буранбай», «Бейеш». Кантондар тураһындағы йырҙар: «Ҡолой кантон», «Абдулла ахун», «Тәфтиләү». Был йырҙарҙа халыҡтың ҡарашының ҡапма-ҡаршылығы.

Риүәйәттәр һәм легендалар

Ҡатын-ҡыҙҙарҙың ауыр яҙмышы хаҡында риүәйәттәр һәм йырҙар: «Зөлхизә», «Таштуғай», «Ғилмияза». Легендаларҙың риүәйәттән айырмаһы. Легендаларҙа төп образдар. Легендалар тематикаһы. Топонимик легендалар, тарихи легендалар, көнкүреш легендалары.

«Ерәнсә сәсән һәм хан» әкиәте. Әкиәттең йөкмәткеһе. Ерәнсә сәсән образы. Милли характерҙың сәсәндәр образында кәүҙәләнеше: аҡыллылыҡ, тәрән аҡыл менән эш итеү, телмәр образлылығы.

Әҙәбиәт теорияһы: риүәйәт, легенда.

Мифтахетдин Аҡмулла (1831-1895). Биографияһы. «Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!», «Дуҫлыҡ», «Нәфсе», «Аттың ниһен маҡтайһың?», «Нәсихәттәр» шиғырҙары. Халыҡты мәғрифәтселеккә саҡырыу. Уның шиғриәтенең төп идеяһы һәм йөкмәткеһе. Халыҡ педагогикаһының сағылышы, социаль мотивтар. Шағирҙың сатираһы. Шиғырҙарыныың идея-эстетик йөкмәткеһе. Башҡорт әҙәбиәтендә Мифтахетдин Аҡмулла ижадының тотҡан урыны.

Мәжит Ғафури. «Үҙем һәм халҡым», «Мин ҡайҙа?», «Гөлдәр баҡсаһында» шиғырҙарында мәғрифәтселек идеялары.

«Һарыҡты кем ашаған?», «Ат менән эт» мәҫәлдәре. Жанр үҙенсәлектәре. Мәҫәлдәр теленең образлылығы. Уның мәҫәлдәрен И.А. Крылов мәҫәлдәре менән сағыштырыу. Йөкмәткеһе, поэтик телмәре, шиғыры, жанр үҙенсәлеге буйынса мәҫәл структураһын анализлау. И.А. Крылов һәм М. Ғафури мәҫәлдәренең күсмә мәғәнәһе, хәҙерге заманда уларҙың функциональ роле.

Башҡорт әҙәбиәте XIX быуат – XX быуат башы.

Башҡорт совет әҙәбиәте

Василий Зефиров. «Йәнтүрә» хикәйәһе. 1812 йылғы Ватан һуғышы ваҡиғалары. Рәсәйҙә йәшәүсе төрлө халыҡтарҙың Наполеон армияһына ҡаршы азатлыҡ көрәше. Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының үҙҙәренең ирҙәре менән француздарға ҡаршы һуғышта ҡатнашыуы тураһында мәғлүмәттәр.

Шәйехзада Бабич. «Көтәм», «Ҡурайҡайға», «Салауат батыр» шиғырҙары. «Башҡорт халҡына көйлө хитап» шиғыры (өҙөк). Шиғриәттең үҙенсәлектәре: халыҡсанлыҡ, ябайлыҡ, шиғыр төҙөлөшөнөң еңеллеге.

Дауыт Юлтый (1893-1938). Тормошо һәм ижады. «Тимеркәй фәлсәфәһе» хикәйәһе. Ябай кешенең фажиғәле яҙмышын, эске донъяһын, уйланыуҙарын, хыялдарын һүрәтләү. Тимеркәй образы. Сәми ҡарт образы. ауыл байы Ҡотлоярҙың кешелекһеҙлеге.

Һәҙиә Дәүләтшина (1905-1954). Тормошо һәм ижады. «Айбикә» повесы. Ауылды социалистик үҙгәртеүҙә әүҙем ҡатнашыусы ҡатын-ҡыҙ образы. Хикәйәләү теленең байлығы. Образдарға характеристика.

Әҙәбиәт теорияһы: әҙәби әҫәрҙәрҙә образ, әҙәби әҫәрҙә персонаждарҙың холоҡ-фиғелен асыу саралары.

Башҡорт совет әҙәбиәте.

Рәшит Ниғмәти. Тормошо һәм ижады. «Йәмле Ағиҙел буйҙары» поэмаһы. Үҙәк образ – Ағиҙел йылғаһының Тыуған илде кәүҙәләндереүе, ярҙары буйында булған бөтә тарихтарға шаһит булыуы. Башҡорт халҡының тарихы, бәхетле киләсәк өсөн көрәше. Поэмала кешеләрҙе һәм тәбиғәтте һүрәтләү үҙенсәлектәре. Персоналдарҙың эске торошо. Халыҡ ижады традициялары. Тел һәм һүрәтләү саралары.

Мостай Кәрим. «Тормош миҙгелдәре» китабынан «Ап-аҡ мөғжизә» хикәйәһе. Дуҫҡа тоғролоҡ. Аҡсал образы. Хайуандарға һөйөү һәм иғтибар тәрбиәләү. «Айгөл иле» драмаһы. Драманың йөкмәткеһе, темаһы, идеяһы, образдары. Геройҙар исемлеге төҙөлдө. Сюжетты художестволы эшкәртеү үҙенсәлектәре. Драма теле.

Әҙәбиәт теорияһы: сюжет һәм композиция, образдар системаһы.

Рус әҙәбиәте

Михаил Шолохов (1905-1984). Башҡорт теленә Сабир Шәрипов тәржемәләгән «Кеше яҙмышы» хикәйәһе. Уның яҙылыу тарихы – хикәйәнең нигеҙендә реаль ваҡиғалар ятыуы. Һуғыш темаһы. Кеше рухының көсө, тормош мәғәнәһен эҙләү. Әҫәрҙең композицияһы – хикәйә эсендә хикәйә.

Ғайса Хөсәйенов (1928-1921). Тормошо һәм ижады. Башҡортостан Республиканың халыҡ яҙыусыһы (2008), яҙыусы, ғалим, әҙәбиәт белгесе, филология фәндәре докторы, БР Фәндәр академияһы академигы. «Һуңғы тарпан», «Ете ырыу» хикәйәттәре, «Алдар батыр» ҡиссаһы. Тыуған ерҙең батырҙары образы. Тарихи ысынбарлыҡ.

Яныбай Хамматов (1925-2000). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. «Бөртөкләп йыйыла алтын» романынан «Ғәйзулла» өҙөгө. Башҡортостан ерендәге ХХ быуат көнкүреше картиналары, империалистик һуғыш алды, поэманың характерын һәм идеяһын аңлау өсөн уларҙың әһәмиәте. Идея-тематик йөкмәтке, үҙәк образдар, стилистик-тел үҙенсәлектәре. Халыҡтың донъяны мифологик күҙаллауы. Хикәйәләү тураһында төшөнсә.

Рамаҙан Өмөтбаев (1924-1997). Тормошо һәм ижады. «Атлы башҡорт» повесынан өҙөк. Легендар 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының данлы юлы. Башҡорт яугире-кавалерисы һәм уның атының Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы яҙмышы. Совет яугирҙарының батырлығы, ватансылығы, фиҙаҡәрлеге, һуғыштың фажиғәле йылдарында ауырлыҡтар һәм шатлыҡтар.

Ятлау өсөн

1. Аҡмулла М. «Аттың ниһен маҡтайһың?» шиғыры.
2. Ғафури М. «Мин ҡайҙа?», «Үҙем һәм халҡым», «Гөлдәр баҡсаһында» шиғырҙары.
3. Дәүләтшина Һ. «Айбикә» әҫәре (өҙөк).
4. Тарихи йырҙар: «Урал», «Азамат», «Ҡаһым түрә», «Ҡолой кантон».
5. Кәрим М. «Айгөл иле» драмаһы (өҙөк).
6. Ниғмәти Р. «Йәмле Ағиҙел буйҙары» поэмаһы (өҙөк).

Үҙ аллы уҡыу өсөн

1. Ғафури М. «Тормош баҫҡыстары» повесы, «Ант» шиғыры.
2. Агиш С. «Әхмәҙулла» хикәйәһе.
3. Мәргән К. «Ҡариҙел» повесты.
4. Хөсәйенов Ғ. «Батырҙар ҡиссаһы» повестары.
5. Биишева З. «Салауаттың һуңғы монологы» поэмаһы.
6. Ғиззатуллин И. «Яңынан сафта» хикәйәләр һәм очерктар. «Үлгәндән һуң утыҙ йыл» повесы.
7. Игебаев А. Шиғырҙар. Поэмалар.
8. Вахитов А. «Шәжәрә хикәйәләр һәм хикәйәттәр йыйынтығы.
9. Бүләков Д. «Ауылымдың аҡ өйҙәре» хикәйәләр йыйынтығы, «Упҡын ситендә бейеү» повесы.
10. Иҙелбаев М. «Юлдаштар» хикәйәләр йыйынтығы.
11. Анак Ш. «Моңдар иле» шиғыры.
12. Злобин С. «Салауат Юлаев» романы.
13. Хамматов Я. «Төнъяҡ амурҙары» роман-дилогияһы.
14. Мусин Н. «Кеше һуҡмағы» повесты.

8-се класс

Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Рәшит Назаров (1944-2006). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. «Башҡорт» шиғыры.

Абдулхаҡ Игебаев (1930-2016). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Башҡортостан Республиканың халыҡ шағиры (2010) «Башҡортостан» шиғыры. Тыуған ил, тыуған тәбиғәт тураһында шиғырҙар, тирә-йүнде ысын мәғәнәһендә ҡабул итеү. Кеше һәм тәбиғәт. Тыуған яҡ тәбиғәте картиналарын тасуирлау аша кешенең рухи кәйефен, хәл-торошон сағылдырыу. Башҡорт шағирҙарының тыуған тәбиғәтен ҡабул итеүендә уртаҡ һәм индивидуаль һыҙаттары.

Хәким Ғиләжев (1923-1997). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Башҡорт шағиры һәм яҙыусыһы. «Башҡорт теле» шиғыры.

Мәүлит Ямалетдинов (1947-2020). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Башҡорт шағиры, яҙыусы, журналист, йәмәғәт эшмәкәре, мөхәррир, сценарист. «Халҡым хазинаһы» шиғыры.

Мәхмүт Хөсәйен (1923-1993). «Башҡорт теле ғорур яңғырай» шиғыры. Халыҡ тормошон, милли характерҙы дөйөм проблема – халыҡтың үҙаңын асыу күҙлегенән сығып һүрәтләү. Халыҡ характерындағы ыңғай һыҙаттарҙы поэтикалаштырыу.

Валентин Распутин (1937-2015). «Француз теле дәрестәре» хикәйәһе (Әмир Әминев тәржемәһе). Повеста һуғыш осоро ауырлыҡтарын сағылдырыу. Йәш геройға хас белем, әхлаҡи тотороҡлоҡ, үҙ бәҫен тойоу. Уҡытыусының күңел йомартлығы, уның малай яҙмышындағы роле.

Дини әҙәбиәт

Рауил Бикбаев. «Хәҙистәр» шиғыры.

Мәүлит Ямалетдинов. Сүрәи «әл-Фатиха». Фатиха сүрәһе шиғыры. Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең әйткәндәрен поэтиклаштырыу һәм шиғриәттә Ҡөрьән мотивтарын художестволы сағылдырыу. Ҡөрьән сүрәләренең шиғри тәржемәләре. Доньяны асылына, кешенең рухи камиллығына төшөнөү.

Шафиҡ Әминев-Тамъяни (1858-1936). Башҡорт шағиры, сәсән-импровизатор. «Урал», «Башҡорт бабаларының тарихы» шиғырҙары.

Тыуған илен яҡлаған ир-егеттәрҙе данлау. Тел, стиль үҙенсәлектәре.

Ғәли Ибраһимов (1919-1989). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Башҡорт яҙыусыһы һәм шағиры. «Кинйә» романы. Романдың яҙылыу тарихы. Пугачевтың көрәштәше Кинйә Арыҫланов образы. Башҡорт халҡының уларҙың ерҙәрен баҫып алыусыларға ҡаршы көрәше. Романдың художество үҙенсәлектәре. Роман теленең һәм стиленең үҙенсәлеге.

Халыҡ ауыҙ-тел ижады.

Әйтештәр. «Бер тигәс тә ни яман?», «Аҡмырҙа сәсәндең Ҡобағыш сәсән менән әйтеше».

Ҡобайырҙар. «Ил тигәндең кеме юҡ», «Салауат батыр».

Әйтеш – ике аҡындың импровизациялы ярышы, ауыҙ-тел ижадының йыр поэзияһы формаһы. Ҡыллы музыка ҡоралдары аккомпанементы ҡулланып башҡарыла. Ауыҙ-тел әҙәбиәтенең төп жанры. Шиғри бәхәс процесы. Үҙеңдең ижади мөмкинлектәреңде, донъяға ҡараштарыңды асыу. Жанрҙың иң яҡшы өлгөләре – Һабрау йырауҙың Иҙеүкәй батыр менән, Ҡобағыш сәсәндең Аҡмырҙа сәсән менән, Ҡарас сәсәндең ҡаҙаҡ батыры Аҡса менән, Байыҡ сәсәндең ҡаҙаҡ аҡыны Бохара менән, Салауаттың яратҡан ҡыҙы Зөләйха менән шиғри бәхәстәре.

Әҙәбиәт теорияһы: әйтеш жанры, ҡобайыр.

Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Яңыбай Хамматов. «Төньяҡ амурҙары» романы.

Романдың яҙылыу тарихы. 1812 йылғы Ватан һуғышында башҡорт ғәскәрҙәренең ҡаһарманлығын һүрәтләү. Төп геройҙар. романдың теле һәм стиле.

Ғайса Хөсәйенов. «Һуңғы тарпан» әҫәре. «Ете ырыу» хикәйәһе, «Алдар батыр» повесы. Тыуған ерҙең батырҙары образы. Тарихи ысынбарлыҡ.

Булат Рафиҡов (1934-1998). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Башҡорт яҙыусыһы һәм шағиры, тәржемәсе, драматург, журналист. «Эйәрелгән ат» повесы.

Салауат Юлаевтың, атаһы Юлайҙың, башҡа баш күтәреүселәрҙең Рогервик ҡәлғәһендә тотҡонлоҡтағы тормошо. Повесть геройҙарының рухи ныҡлығы. Салауаттың Тыуған илендә ҡалған ике улының яҙмышы.

Рәшит Солтангәрәев (1935-1999). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. Башҡорт яҙыусыһы, публицист. «Осто бөркөт» повесы.

Мәүлит Ямалетдинов. «Ҡотолоу юлҡайҙарын тапманым». повесы. Граждандар һуғышы ваҡиғалары. Комбриг Муса Мортазин образы. Батырлыҡты, Ватан алдындағы хәрби ҡаҙаныштарҙы, фажиғәле һәләк булыуҙы һүрәтләү.

Башҡорт совет әҙәбиәте. Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Ғәлимов Сәләм (1911-1939). Тормошо һәм ижады. «Шоңҡар» поэмаһы. Тема, поэманың идея йөкмәткеһе. Яңы кешенең ҡайтанан тыуыу темаһы. Төп геройҙар (Әхмәт, Гөлнур, яҙыусы, архитектор, капитан, Миңйән). Композицияның үҙенсәлеге һәм байлығы, тел үҙенсәлектәре, образлылыҡ.

Баязит Бикбай (1909-1968). Тормошо һәм ижады. «Ер» поэмаһы, «Ҡаһым түрә» драмаһы.

«Ер» поэмаһы – халыҡтарҙың азатлыҡ өсөн күп быуатлыҡ көрәше. Халыҡ һәм ер образын һүрәтләү. Лирик герой образы. Поэманың художество үҙенсәлектәре.

«Ҡаһым түрә» драмаһы. Башҡорттарҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуы. Драманың идея йөкмәткеһе. Рус һәм башҡорт халыҡтары араһында дуҫлыҡ. Халыҡ образы. Драманың төп конфликты. Композицион үҙенсәлектәр. Фольклор жанрҙары һәм элементтары функциялары.

Зәйнәб Биишева. Тормошо һәм ижады. «Һөнәрсе менән Өйрәнсек» хикәйәһе. Хикәйәнең төп геройҙары. Оҫта һәм өйрәнсек, бер ауылда үҫкән һәм йәшәгән ике күрше. Һөнәрсе һәм Өйрәнсеккә характеристика бирергә. Алдаҡтың асылыуы. Яҡшылыҡтың яуызлыҡты еңеүе.

Мостай Кәрим. Тормошо һәм ижады. Лирика. «Үлмәҫбай» поэмаһы. Поэманың яҙылыу тарихы. Һуғышта яу һәм кеше һүрәтләнеше. Поэмалағы халыҡ геройы. Автор-хикәйәләүсе образы. Поэмалағы шиғри үҙенсәлектәр, поэманың интонация төрлөлөгө. Башҡорт халыҡ ижады менән бәйләнеше. Юмор.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында М.Кәрим ижады.

Рәми Ғарипов. Шағирҙың биографияһы. «Урал йөрәге», «Аманат» шиғырҙары. «Уйҙарым» ҡобайыры. Туған тел матурлығын данлау, туған телгә ҡарата ихтирам тәрбиәләү. Тыуған ергә, тәбиғәткә һөйөү.

Рауил Бикбаев, «Башҡортостан бында башлана», «Йүкәләрҙән һығылып бал тама» шиғырҙары. Тыуған ергә һөйөү, уның именлеге, тәбиғәтте һаҡлау, халыҡ яҙмышы өсөн борсолоу, кешеләр араһында дуҫлыҡ, тормошҡа аңлы мөнәсәбәт проблемалары.

Роберт Паль (1938). «Уралым» шиғыры. Уралдың матурлығын данлау. Кеше һәм тәбиғәт. Пейзажының үҙенсәлеге. Лирик геройҙың патриотик тойғолары.

Талха Ғиниәтуллин (1925-1919). «Мәтрүшкә еҫе», «Әсә һәм бала» хикәйәләре. Әҫәрҙәрҙә эске донъя сафлығын, ябай кешеләрҙең күңел күркәмлеген һүрәтләү. Һуғыш, ауыл кешеләренең ауыр тормошо, уларҙың үҙ-ара мөнәсәбәттәре темаһы.

Хәҙерге башҡорт әҙәбиәте

Назар Нәжми. «Аҡ шишмә», «Һинең ниндәй улыңмын мин» шиғырҙары. Башҡортостан образы һәм уның иҫтәлекле урындарын тасуирлау. Тыуған еребеҙ, тыуған ҡалаһыбыҙ һәм тыуған ауылыбыҙ образы. Тыуған ергә һөйөү тойғоһон һүрәтләү. Лирик герой образы.

Әмир Әминев. «Ҡытайгород» повесы. Ер мәсьәләһе. Менталитет, әхлаҡ, шәхес азатлығы-азатһыҙлығы, халыҡтың мәғлүмәтлелеге, ассимиляциялар, милли үҙенсәлекте, телде һәм мәҙәниәтте юғалтыу, Ватанды сит ил кешеләренә һатыу тураһында уйланыуҙар. Сатира. Антитеза алымы. Әҫәр сюжетын төҙөү үҙенсәлектәре.

Ринат Камал (1954). Авторҙың биографияһы һәм ижады тураһында төп мәғлүмәт. «Таня-Таңһылыу» романы. Әҫәрҙең идея йөкмәткеһе. Төп тема. Туған телгә һөйөү, милләткә ихтирам тәрбиәләү. Әҫәрҙең жанр төҙөлөшө үҙенсәлектәре. Романдың төп образдары. Көнһылыу, Фәнисә, Петрикҡа характеристика. Әҫәр геройының яҙмышы аша тотош халыҡтың яҙмышын сағылдырыу.

Ятлау өсөн

1.  «Аҡмырҙа сәсән менән Ҡобағыш сәсәндең әйтеше» (өҙөк).
2. Бикбаев Р. «Башҡортостан бында башлана» шиғыры.
3. Бикбай Б. «Ер» поэмаһы (өҙөк).
4. Ғарипов Р. «Урал йөрәге», «Аманат», «Уйҙарым» ҡобайыры.
5. Кәрим М. «Йәшәйһе бар» шиғыры.
6. Сәләм Ғ. «Шоңҡар» поэмаһы (өҙөк).

Үҙ аллы уҡыу өсөн

1. Ниғмәти Р. «Ағиҙел ярында» пьесаһы.
2. Кулибай С. «Күңелле хикәйәләр» йыйынтығы, «Яҙһылыу» шиғыры.
3. Бикбай Б. «Тере шишмәләр» повесы.
4. Кәрим М. «Оҙон-оҙаҡ бала саҡ», «Ярлыҡау» повестары.
5. Биишева З. «Уйҙар, уйҙар…» повесы, «Мөхәббәт һәм нәфрәт» драмаһы.
6. Кейекбаев Ж. «Туғандар һәм таныштар» романы.
7. Хамматов Я. «Башҡорттар китте һуғышҡа» романы.
8. Атнабаев Ә. «Тыуған тупраҡ» шиғыры, поэтический сборник «Мөхәббәт юлы» шиғри йыйынтығы.
9. Сафин Р. «Яҙҙар көтәм» шиғри йыйынтығы.
10.  Рәхимғолова Ф. «Тамсылар йырлай» шиғри йыйынтығы.
11.  Хәкимов Ә. «Ҡош юлы» романы.
12.  Айтматов С. «Беренсе уҡытыусы» повесы.
13.  Вәлиди А.-З. «Хәтирәләр».
14.  Ибраһимов Ғ. «Кинйә» роман-трилогияһы.
15.  Мусин Н. «Мәңгелек урман» роман-дилогияһы.
16.  Нәжми Н. «Атай йорто», «Трафтар» шиғырҙар, поэмалар.
17.  Ғарипов Р. «Минең антологиям» тәржемәләре, «Алырымҡош менән Бирмәмҡош» һайланма әҫәрҙәре.
18.  Дәүләди Ғ. «Матурлыҡ ғазабы» шиғырҙар, поэмалар.
19.  Солтанов Й. «Ҡырҡбыуын» шиғырҙар, поэмалар.
20.  Ғәли М. «Аҡ ямғыр», «Ҡояшлы шишмә» балалар өсөн шиғырҙар йыйынтығы.
21.  Аралбай Ҡ. Поэмалар.
22.  Бикбай Р. «Яҙмышым» шиғырҙар, поэмалар, «Һыуһаным, һыуҙар бирегеҙ!» поэмаһы.
23.  Назар Х. «Асманға ашыу» шиғыри йыйынтығы.
24.  Иҙелбаев М. «Декабрь йондоҙҙары» повесы.
25.  Туғыҙбаева Ф. «Фатихамды бирәм һиңә» шиғыри йыйынтығы.
26.  Ноғоманов Б. «Ыңғырашҡан ауыл» повесы.

9-сы класс

Халыҡтың ауыҙ-тел ижады

Инеш. Нәфис әҙәбиәт – сәнғәт төрө.

Нәфис әҙәбиәт – сәнғәт төрө. Художестволы әҙәбиәттең үҙенсәлеге. Сәнғәт төрҙәре менән сағыштырыу. Нәфис әҙәбиәттең күп планлылығы. Ике төп яғы: 1) уйлап сығарылған булыуы, «һүҙҙән тыш» ысынбарлыҡ образдары; 2) ғәмәлдә телмәр конструкциялары, һүҙ структуралары.

Башҡорт халыҡ ижады.

Ҡарһүҙҙәр. Йола поэзияһы. Башҡорттарҙың ғаилә-көнкүреш йола мәҙәниәте – халыҡтың тарихи-генетик, рухи, иҡтисади-хоҡуҡи, идеологик тормошоноң мөһим бер өлөшө. Йола мәҙәниәтенең ғаилә-көнкүреш һәм тәбиғәт миҙгеле (календарь) йолаларына бүленеүе.

Эпос. «Урал батыр» эпосы». Шиғри үҙенсәлектәре һәм ритмикаһы. Тарихилығы, мифологик нигеҙе. Әхлаҡ проблемалары. Яҡшылыҡ менән яуызлыҡтың көрәше. Урал менән Шүлгәндең ике туғандың сағыштырма характеристикаһы. Баһадир образы тураһында халыҡ төшөнсәһе. Әкиәт деталдәренең роле. Илһөйәрлек һәм гуманистик мәғәнә.

Эпостың мифологик нигеҙе. Халыҡ бәхете өсөн тәбиғәттең стихиялы көстәренә ҡаршы көрәш идеяһы. Кешенең үлемһеҙлеге һәм тәбиғәт темаһы. Халыҡ философияһы. Самрау батша һәм халыҡ йәмғиәт идеалдары булған. Фантастика һәм реализм элементтары. Урал батыр образы халыҡ идеалы булараҡ. «Урал батыр» эпосының донъя мәҙәниәтендә тотҡан урыны.

Әҙәбиәт теорияһы: эпос.

«Иҙеүкәй менән Мораҙым» эпосы». Башҡорт халҡының татар-монгол иҙеүенән азат итеү өсөн көрәшен сағылдырыу. Төп герой Иҙеүкәй образы, унда халыҡтың ғәҙел хаким тураһындағы хыялы кәүҙәләнеше. Эпостың шиғри үҙенсәлектәре. Батырлыҡты һәм фиҙаҡәрлекте данлау. Тыуған ерҙе азат итеү өсөн көрәш. Эпостың композицияһы. Тел һәм стиль.

Йырау һәм сәсәндәр ижады

Ауыҙ-тел әҙәбиәте – профессиональ һүҙ оҫталарының ижады. Уларҙың шиғри формала барлыҡҡа килеүе. Тәүге билдәләмәләрҙең барлыҡҡа килеүе – һынсы, баҡсы, йырау. Эпостарҙа, ҡобайырҙарҙа, йырау һәм сәсәндәр йырҙарында көнүҙәк темалар.

Ауыҙ-тел әҙәбиәтендә төп темалар: алыш, көрәш. Был теманың өс йүнәлеше: батырҙарҙы, ҡаһарманлыҡты, хәрби башлыҡтарҙы данлау; дошмандарға мөрәжәғәт итеү – уларҙы фашлау һәм көлөү; халыҡҡа мөрәжәғәт итеү. Тыуған ерҙәрҙе баҫҡынсыларҙан һаҡлау.

XIV–XVI быуаттағы йырауҙар ижады. Башҡорттар, ҡаҙаҡтар, ҡарағалпаҡтар һәм Нуғай халҡы өсөн Һабрау, Асан Ҡайғы, Ҡазтуған, Шалғыйыҙ йырауҙар ижады уртаҡ ҡаҙаныш булып иҫәпләнә. Төп проблемалар һәм идеялар.

Ҡаҙтуған, Һабрау, Асан Ҡайғы. Шалғыйыҙ. Тормошо һәм ижады.

Башҡорт әҙәбиәтенең Россия осоро. Сәсәндәр дәүере. Сәсән – башҡорт ауыҙ-тел һүҙе оҫтаһы. Профессиональ сәсәндәр-импровизаторҙар: Ерәнсә, Ҡобағош, Аҡмырҙа, Ҡарас, Байыҡ Айҙар, Мәхмүт, Буранбай, Ишмөхәмәт Мырҙаҡаев, Ғәбит Арғынбаев, Мөхәмәтша Буранғолов.

Ауыҙ-тел әҙәбиәте авторҙарының әҫәрҙәрҙе яҙма рәүештә бәйән итеүгә күсеүе, импровизаторлыҡ сифаттарының юғалыуы, булған ҡоролоштоң идеологияһына буйһоноуы.

Салауат Юлаев. Биография. С. Юлаевтың Крәҫтиәндәр һуғышындағы (1773 – 1775) роле һәм ҡатнашыуы. Поэтик ижады. «Яу», «Уҡ», «Зөләйха», «Тыуған илем», «Уралым», «Егеткә», «Тирмәмдә», «Йырҙарҙан», «Салауат телмәре» шиғырҙары. Мөхәббәт һәм пейзаж лирикаһы. Героик лирика. Телдән һөйләп яҙылған импровизациялар: «Юлһыҙ ерҙән юлдар ярып...», «Йүрүҙән, һин беҙҙең тыуған йылғаһы...», «Сәстәреңдең толом сулпылары...», «Ағиҙелкәй аға ҡая аралап...», «Һауаларҙа осҡан, ай, яғылбай...» һ.б.

Идея һәм йөкмәтке. Документаль-публицистик хаттар (хаттар, бойороҡтар һ.б.).

Әҙәбиәт теорияһы: тарихи шәхес һәм әҙәби герой, прототип, тарихи ваҡиға һәм художестволы әҫәр.

XI – XVIII быуат башҡорт әҙәбиәте

Ҡол Ғәли. «Йософ вә Зөләйха» («Ҡиссаи Йософ»тан өҙөк). «Ҡиссаи Йософ» поэмаһының үҙенсәлектәре. Сюжеттың төҙөлөшө.

Юрматы ырыуының шәжәрәһе. Үҫәргән ырыуы шәжәрәһе. XVI–XVIII быуаттарҙағы башҡорт эпик функциональ әҙәбиәтендә шәжәрәнең урыны. Юрматы, Үҫәргән, Ҡарағай-Ҡыпсаҡ, Ҡара-Табын, Әйле, Бөрйән, Тамъян, Әйле ырыуы шәжәрәләре.

Документаль факттар. XVIII быуат уртаһында рус-башҡорт мөнәсәбәттәре үҫеше картинаһы.

Батыршаның хаты. Батыршаның хатында XVIII быуат урталарында рус-башҡорт мөнәсәбәттәре үҫешен сағылдырған факттар тупланған.

XVIII быуат әҙәбиәте. Әҙәби йүнәлештәр

Башҡорт әҙәбиәтендә ауыҙ-тел әҙәбиәтенең барлыҡҡа килеүе.

Йырау һәм сәсәндәрҙең ижады үҫеше. Дастандарҙың идея-тематик йөкмәткеһе. Шиғриәттең аноним ҡулъяҙмаһы.

Т. Ялсығол әл-Башҡорди (1767–1838). Биографияһы. Сәйәхәттәр. Мәҙәни һәм әҙәби эшмәкәрлеге. Башҡорт һәм төрки-монгол ырыуҙарының, болғар хандарының шәжәрәләрен һүрәтләгән «Тәуарихи Болгарийа» китабы.

Ғәбдрәхим Усман (1754-1834). Ғәбдрәхим Усмандың (Утыҙ-Имәни) шиғриәте. Көнсығыш әҙәбиәте жанрҙарының өҫтөнлөгө: ғәзәл, хикмәт, мәрсиә, бәйет. Шағирҙың лингвистика, философия һәм теология буйынса фәнни хеҙмәттәре.

«Ғәүариф эз-заман» («Замана уҡымышлылары»), «Әбъйәти төрки фи-фазиләти ғилем» («Ғилемдең өҫтөнлөгө тураһында төркисә бәйеттәр»), «Тәнзиһел әфкәр фи нәсихәтел-әхйәр» («Фекерҙе пакландырыр изге өгөттәр») исемле шиғырҙар шәлкеме.

XIX быуат – XX быуат башы башҡорт әҙәбиәте

XIX быуаттың тәүге яртыһында әҙәбиәт. Яңы реалистик әҙәбиәт элементтары. Суфыйсылыҡ шиғриәте традициялары. XIX быуаттың икенсе яртыһында әҙәбиәт (1861 й. реформанан һуң). XIX быуаттың тәүге яртыһында Башҡортостанда һәм Рәсәйҙә ижтимағи тормош. Башҡорт йәмәғәтселегендә мәҙәни-әҙәби хәрәкәт. Башҡорт шиғриәтендә дини-мистик йүнәлештәр һәм уның вәкилдәре. Мәғрифәтселек идеяһының үҫеше. Мәғрифәтселек торошо һәм уның әҙәби процесҡа йоғонтоһо. Мәғрифәтселек әҙәбиәте вәкилдәре М. Аҡмулла, М. Өмөтбаев. Рус әҙәбиәтенең башҡорт мәҙәни-әҙәби тормошон йәнләндереүҙәге роле. А. Пушкин, Л. Толстой, А. Чехов кеүек рус авторҙары ижадында башҡорттарҙың тормош-көнкүреше.

XIX быуаттың икенсе яртыһында мәҙәниәт. Башҡорт һәм рус мәҙәниәте, әҙәбиәте бәйләнеше. XIX быуаттың икенсе яртыһында башҡорт әҙәбиәтенең үҫеш тенденцияһы.

Әҙәби әҫәрҙәрҙә халыҡсан сюжеттар: «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу», «Алдар менән Зөһрә», «Бәхтиәрнәмә», «Буҙйегет».

Т.С. Беляевтың «Куз-Курпяч, башҡорт телендә бер ҡурайсы тарафынан яҙылған һәм 1809 йылғы Рифей тауҙары үҙәндәрендә Рәсәй теленә тәржемә ителгән башҡорт повесы» версияһы. XIX быуат башындағы башҡорт әҙәбиәте ҡомартҡыһы. Сюжеттың ҡаҙаҡ, алтай халыҡтары эпостары менән бәйләнеше.

Конфликт. Романтик һәм реалистик тенденциялар.

Ғәли Соҡорой (1826-1889). Биографияһы. Шағирҙың шәжәрәһе. Шиғри яҙмалары. «Тәуарихи Болғарийа» ҡулъяҙмаһы. Шиғырҙары.

Мифтахетдин Аҡмулла (1731-1895). Биографияһы. «Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!», «Дуҫлыҡ», «Нәфсе», «Аттың ниһен маҡтайһың?», «Урыным – зиндан» шиғырҙары.

Халыҡты мәғрифәтселеккә саҡырыу. Уның шиғриәтенең төп идеяһы һәм йөкмәткеһе. Халыҡ педагогикаһының сағылышы, социаль мотивтар. Шағирҙың сатираһы. Уның шиғырҙарының идея-эстетик йөкмәткеһе. Башҡорт әҙәбиәтендә Мифтахетдин Аҡмулланың ижадының тотҡан урыны.

Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев (1841-1907). Авторҙың биографияһы һәм ижтимағи эшмәкәрлеге. «Йомран иле», «Ҡайыш илә Йүкә», «Үткән заманда башҡорт ҡыҙҙарының элек оҙатылыуы» шиғырҙары. Шиғырҙары тематикаһы. Шиғри оҫталығы. «Ҡайыш илә Йүкә» шиғырындағы этнографик традициялар сағылышы. Образдарҙың аллегорик әһәмиәте. М. Өмөтбаев – публицист һәм тәржемәсе.

Ризаитдин Фәхретдин (1859-1936). Мәғрифәтсе-педагог, тарихсы, тел һәм әҙәбиәт белгесе. «Сәлимә» повесы. Сәлимә һәм шәкерттәр образдары. Әҫәрҙең теле һәм стиле. Мәғрифәтселек идеяһының сағылышы. «Әсмә» повесы. Повесть сюжеты. Образдар системаһы. Төп идеяһы. Башҡорт әҙәбиәтендә Р. Фәхретдин ижадының әһәмиәте.

Сафуан Яҡшығолов (1871-1931). Тормошо һәм ижады. «Дим буйында яҙғы таң», «Башҡорт хәлдәре», «Дим буйы» шиғырҙар йыйынтығы. Шағирҙың башҡорттарҙың хәле тураһында уйланыуҙары, ер, мәҙәниәт мәсьәләләре. Шағирҙың мәғрифәтселек ҡараштары. Хитап жанры традициялары.

Әҙәбиәт теорияһы: хитап.

Фәткелҡадир Сөләймәнов (1889-1976). Биографияһы. Башҡорт хәрәкәтендә ҡатнашыуы. Ижадында башҡорттар темаһы сағылышы. «Башҡорт моңо» шиғыры. Туған халҡыбыҙҙың ауыр яҙмышы тураһында уйланыуҙары. «Башҡорт йәйләүендә» хикәйәһе.

ХХ быуат башындағы башҡорттарҙың тарихы һәм тормошо хаҡында хикәйәләр: «Ил өсөн», «Ҡасҡын», «Үләт». Фольклор мотивтары. Романтик элементтар.

«Тимербай ҡурайсы» хикәйәһе. Тимербайҙың фажиғәле яҙмышы. Пессимистик кәйефтәрҙең сәбәбе. «Салауат батыр» драмаһы. Азатлыҡ идеяһы. Салауат Юлаев хаҡында тәүге әҙәби әҫәр, уның башҡорт әҙәбиәтендәге әһәмиәте.

XX быуат башы башҡорт әҙәбиәте. Башҡорт совет әҙәбиәте

Мәжит Ғафури. «Себер тимер юлы йәки Милләттең хәле», «1906 йылдан 1907 йылға васыят», «1907 йылдың яуабы», «Бөтһөн һуғыш», Икмәк», «Ант», «Аждаһа», «Бир ҡулыңды» шиғырҙарында һәм «Шағирҙың алтын приискаһында», «Фәҡирлектә үткән тереклек» повестарында мәғрифәтселек идеялары. Ҡалалағы һәм ауылдағы фәҡир тормошто реаль һүрәтләү. «Ярлылар, йәки Өйҙәш ҡатын» хикәйәһе. Социаль тигеҙһеҙлекте, буржуаз йәмғиәттең әхлаҡи йөҙөн асыу.

Проза әҫәрҙәре: «Ҡара йөҙҙәр», «Тормош баҫҡыстары». Уҙған тормошто идеологик көрәш позицияһынан һүрәтләү. «Шағирҙың алтын приискыларында» повесы. Әҫәрҙең автобиографик характеры. Эшселәрҙең ауыр тормошоноң сағылыш табыуы. Образдар системаһы. Зиннәт, Мәжит, Фәйзулла, Шакир, Лотфулла кеүек шәкерттәрҙең белемгә ынтылышы. Приискылары хужалары Закир һәм Шакир Рәмиевтарҙың тупаҫлығы. Композицион үҙенсәлек, повесть сюжеты, контртраст алымының уңышлы ҡулланылышы. Телдең байлығы һәм автор стиле саралары.

Шәйехзада Бабич. «Халҡым өсөн!», «Кем өсөн», «Бер минут», «Көрәшеп үткәр ғүмереңде», «Көтәм», «Йәшәһен эшселәр!», «Ҡурайҡайға», «Башҡортостан», «Салауат батыр», «Көтмәҫтән», «Яҙғы йыр», «Башҡорт халҡына көйлө хитап», «Беҙ» шиғырҙары. Бабич – романтик. «Бер минут», «Әйҙә, милләт!», «Көрәшеп үткәр ғүмереңде» шиғырҙарының төп идеяһы. Бабич – сатирик. «Ҡандала» балладаһы. «Ғазазил» поэмаһы, «Китабеннас» эпиграммаһы. Идея йөкмәткеһе һәм художество формаһы. Бабич – шиғыр оҫтаһы. Шиғриәттең үҙенсәлектәре: халыҡсанлыҡ, ябайлыҡ, шиғыр төҙөлөшөнөң еңеллеге. Ш. Бабичтың башҡорт әҙәбиәтендәге урыны.

Әҙәбиәт теорияһы һәм тарихы буйынса мәғлүмәттәр

Әҙәбиәт һүҙ сәнғәте образы булараҡ. Әҙәбиәт һәм мифология. Әҙәбиәт һәм фольклор.

Художестволы образ. Персонаж. Әҙәби герой. Героик характер.

Төп һәм икенсе пландағы персонаждар. Лирик герой. Ваҡыт һәм арауыҡ образдары, тәбиғәт образдары, предмет образдары. Әҙәбиәттә «мәңгелек» образдар. Художестволы уйҙырма. Дөрөҫлөккә оҡшашлыҡ һәм фантастика.

Сюжет һәм композиция. Конфликт. Эске конфликт. Эпизод. Пейзаж. Портрет. Диалог һәм монолог. Эске монолог. Герой көндәлектәре, хаттары һәм төштәре. Лирик сигенеүҙәр. Эпилог. Лирик сюжет.

Авторлыҡ позицияһы. Әҫәрҙең атамаһы. Эпиграф. «Һөйләүсе» фамилиялар. Әҫәрҙең финалы.

Тематика һәм проблематика. Әҫәрҙең идея-эмоциональ йөкмәткеһе. Бейеклек һәм түбәнлек, матурлыҡ һәм килбәтһеҙлек, әҙәбиәттә фажиғә һәм мәрәкә. Юмор. Сатира.

Художестволы телмәр. Шиғриәт һәм проза. Тасуирлау саралары (эпитет, метафора, кәүҙәләндереү, сағыштырыу, гипербола, антитеза, аллегория). Символ. Гротеск. Художестволы деталь. Шиғыр төҙөлөшө системалары. Ритм, рифма. Строфа. Әҙәби төрҙәр һәм жанрҙар. Эпос. Лирика. Драма. Эпик жанрҙар (хикәйә, әкиәт, повесть, роман, шиғри роман). Лирик жанрҙар (ода, элегия, мөрәжәғәт, шиғри проза). Лиро-эпик жанрҙар (мәҫәл, баллада, поэма). Драма жанрҙары (драма, трагедия, комедия).

Ятлау өсөн

1. «Урал батыр» эпосынан өҙөк (Аҡбуҙатты тасуирлаған урын)
2. Юлаев С. «Яу», «Уҡ», «Егеткә» шиғырҙары.
3. Аҡмулла М. «Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!», «Инсафлыҡ», «Тиһеңме?» шиғырҙары.
4. Бабич Ш. «Халҡым өсөн», «Кем өсөн?», «Салауат батыр» шиғырҙары.

Үҙ аллы уҡыу өсөн (һайлап алып)

1. Дәүләди Ғ. «Ҡоролтайға барам» шиғыры.
2. Игебаев А. «Яҙ башы», «Яңы йылға аҡ теләктәр » шиғырҙары.
3. Ҡотлогилдина З. «Игенсе» шиғыры.
4. Моратов А. «Башкортлоҡ» шиғыры.
5. Рафиҡов Б. «Эйәрләнгән ат» повесы.
6. Тапаҡов Х. «Бибинур улуәсәй» хикәйәһе.
7. Туғыҙбаева Ф. «Эй, яҙмышым минең!», «Аҡмулла», «Ҡыңғырау» шиғырҙары.
8. Хисаметдинова Р. «Әй бала саҡ» шиғыры.
9. Чанышева Ф. «Икмәк еҫе» шиғыры.
10. Шәрипов С. «Яҙмыш менән алыш».
11. Йосопов Т. «Ҡая ҡҫтөндә уйланыуҙар» шиғыры.
12. Яҡшыбаева Л. «Бәхетең үҙең менән» хикәйәһе.

Рус әҙәбиәте

1. Астафьев В. «Батша-балыҡ», «Ҡайҙалыр һуғыш бара...» повестары.
2. Бианки В. «Тәүге һунар», «Кем нисек йырлай?», «Ҡырмыҫҡа балаһы нисек өйөнә ашыҡҡан?», «Ҡоторған тейен» хикәйәләре.
3. Шукшин В. «Ҡайғы» хикәйәһе.

Туғандаш халыҡтар әҙәбиәте

1. Ғамзатов Р. «Туған тел» шиғыры.
2. Йәлил М. «Йырҙарым» шиғыры.
3. Дәрдмәнд. «Нурый менән Зәйнәб» хикәйәһе.
4. Йосопов И. «Ҡара бүрек хаҡында һүҙ» шиғыры.
5. Моҡанов С. «Минең республикам» шиғыры.
6. Туҡай Ғ. «Шүрәле» поэмаһы, «Иҫемдә ҡалғандар».
7. Хөсәин М. «Башҡорт теле» шиғыры.

 Әҙәби портреттар

1. Абдуллин И. «Йөрәк менән шаярмайҙар», «Тиле йәшлек» драмалары.
2. Абдуллин И. «Ҡош юлынан барам» романы.
3. Аралбай Ҡ. «Таналыҡ тауышы» шиғыры, «Робағиҙар».
4. Байымов Р. «Сыбар шоңҡар» романы.
5. Бүләков Ф. «Ҡанатланып ос һин, Толпарым», «Шаймуратов-генерал» драмалары.
6. Ғәйетбаев Н. «Яр ситендәге йорт» драмаһы.
7. Ғиниәтуллин Т. «Тау артында ниҙәр бар?» повесы.
8. Ғәниева Т. «Ҡыпсактар», «Арҡайым» поэмалары.
9. Ғарипова Т. «Бөйрәкәй» роман-эпопеяһы.
10. Ибраһимов Ғ. «Кинйә» трилогияһы.
11. Атнабаева А. «Замандашым» поэмаһы.
12.  Ғәли М. «Ҡояш еле», «Ҡыҙыл үләндәр» шиғырҙары.
13.  Мусин Н. «Зәңгәртауҙа – аҡ болан», «Яралы кеше тауышы», «Таң менән сыҡ юлдарға» трилогияһы.
14.  Назаров Р. «Таңды ҡаршылау», «Йөрәгемде һеҙгә илтәм» шиғри йыйынтыҡтары.
15. Рафиҡов Б. «Ҡараһакал» романы.
16.  Таһирова Ә. «Йөрәк йәдкәре» шиғырҙар, сонеттар, тәржемәләр.
17.  Туғыҙбаева Ф. «Эй, язмышым минең», «Аҡмулла», «Ҡыңғырау»  шиғырҙары.
18.  Хамматов Я. «Бөртөкләп йыйыла алтын», «Ҡаһарман», «Тыуған көн» романдары.
19.  Хисамов Ғ. «Өсөнсө шартлау» повесы.
20.  Шафиҡов Ғ. «Тарихи очерктар».
21.  Юнысова Г. Һайланма әҫәрҙәр. 2 томда.
22.  Йосопов Т. «Икмәк еҫе», «Йылдар сылбыры», «Алтын туҙан»,

«Усаҡ яна», «Ҡая өҫтөндә уйланыуҙар», «Ташҡын» шиғырҙары.

Тематик планлаштырыу

5-се класс

6-сы класс

7-се класс

8-се класс