Авторские материалы

Васикова Ирина Севастьяновна

Разработки уроков

Методические материалы:

Проектная деятельность на уроках чувашского языка

Литературное краеведение

Изучение творчества е. Еллиева в чувашской школе

Скачать:


Предварительный просмотр:

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН

/ПРОГРАММА ЭЛЕКТИВНОГО КУРСА/

АВТОРСКАЯ ПРОГРАММА УЧИТЕЛЯ

ЧУВАШСКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ

                                                                  МБОУ «СТАРОСАВРУШСКАЯ ООШ»

АКСУБАЕВСКОГО РАЙОНА

РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН

ВАСИКОВОЙ ИРИНЫ СЕВАСТЬЯНОВНЫ

                      2014

Пояснительная записка

Аксубаевского район, её природа, интернациональная культура, история всегда была неиссякаемым источником вдохновения многих выдающихся деятелей чувашской литературы. Больше сотни книг и тысячи произведений, начиная со «Уксах Тим.р П\лере илни» и «Батыр Савруш», «Вёрман ай.нче: Саврёш пу=.нче» созданы писателями, родившимися на нашей земле. Своим происхождением и творчеством связаны с Аксубаевской землёй  народный поэт Н.И. Полоруссов-Шелепи, писатель фронтовик Ефрем Еллиев, поэт Михаил Белов, уникальный мастер слова и артист Владимир Левуков, талантливые писатели Михаил Сениэль, Иван Егоров, Валерий Туктар, гордость земляков Григорий Тяманов-Акташ, учитель-поэт Петр Гаврилов-Меречен, Нина Артемьева, Вера Никитина. Аксубаеву посвятил В.И. Волков свои историко-краеведческие материалы, народный академик Н.Я.Пильщиков составил этнографические очерки о Саврушах.

Практическая направленность курса опирается на знания, умения и навыки учащихся, которые были получены в процессе изучения базового курса чувашского языка, чувашской литературы и культуры родного края. А именно на формировании у учащихся следующих умений:

 - развивать воображения, творческие способности, образного, ассоциативного, аналитического, креативного и критического мышления;

 - формировать у учащихся навыки сопоставвительного анализа, чтения сложных с точки зрения художественной формы произведений и обогащение на этой основе их собственного языкового опыта и приёмов речи.

Программа элективного курса «Чувашская литература Аксубаевского края»  предназначена для 9 класса чувашской школы. Работа по данной программе предполагает знание учителем элементарных базовых навыков обращения компьютером и сетью Интернет.

 Цель элективного курса:

- реализация потребности учащихся в дальнейшем самоопределении.

Задачи элективного курса:

- развивать навыки самостоятельной аналитической и интерпретационной работы с художественным текстом;

 - научить школьника ориентироваться в постоянно меняющемся и противоречивом мире современной культуры и литературы, самостоятельно оценивать разнохарактерные литературные явления и уметь эту оценку адекватно обосновывать;

 - усовершенствовать навыки литературоведческого анализа поэтических, прозаических и драматических текстов.

 - пробуждение и углубление чувства любви к своей малой Родине, Аксубаевской  земле, раскрытие удивительных человеческих судеб прозаиков и поэтов, издателей и филологов, краеведов, живущих в нашем крае;

- воспитание художественного вкуса и воспитание творческого читателя с одной стороны, с другой стороны, предполагает углубление представлений о роли Аксубаевской района в формировании чувашской литературы и культуры.

В старших классах углубляется представление о литературных направлениях Чувашской Симбирской школы. В центре внимания школьников - творчество великих чувашских писателей, родившихся и проживших на Аксубаевской земле многие годы — Н.И.Шелепи, Е.В.Еллиева и др., знакомство с литературно-поэтическими оценками их творчества, с монографиями ученых.

На занятиях элективного курса, так же как и на занятиях основного курса литературы отрабатываются теоретические понятия, овладение приемами сравнительного анализа, развития креативного и критического мышления, которые повышают культуру чтения. 

 Инновационность курса в том, что впервые обучающиеся вне стандарта образования по чувашской литературе имеют возможность исследовать истоки литературы родного края, а именно:

  • знакомиться с историко-литературными источниками, читать и обсуждать своеобразие художественных произведений;
  • освоить элементарные знания по истории и теории литературы;
  • знакомятся с биографическими данными о писателях-классиках, с примерами  устного народного творчества,  новописьменной литературой и чувашской литературой XX века.
  • учатся анализировать содержания и структуры литературного произведений (тема, идея, сюжет, композиция, основные образы);
  • получают нравственное воспитание на историко-культурной проблематике произведений.

Проведение элективного курса предполагает сочетание различных видов деятельности школьника и учителя.

1. Классная работа (уроки различных типов, в том числе лекции,

проведение литературно-краеведческих викторин, олимпиад; элементы фольклорного и литературно-краеведческого театра, очные и заочные путешествия по Аксубаевскому району с использованием литературной карты и др.).

  1. Внеклассная работа с книгой (изучение художественных сочинений, изучение литературно-критических отзывов, литературоведческих монографий, конспектирование изучаемых текстов, отыскивание справок в словарях, энциклопедиях, справочниках; составление библиографических описаний).
  2. Развитие устной и письменной речи (классное и внеклассное). Опора на идеи, изложенные в книге И.Я.Яковлева «Воспоминания», Г.Н.Волкова, стараться развивать речь богатую, интонационно и лексически насыщенную, в которой отражается история и бытие народа, отдельно человека. Форма работы: устный рассказ, запись воспоминаний родных о прошлом.
  3. Творческая (выпуск литературно-краеведческих стенных газет, проведение литературно-краеведческих вечеров, классных часов, встречи с писателями-земляками).

Элективный курс «Чувашская литература Аксубаевского края» рассчитан на 17 часов.

  В результате изучения курса «Чувашская литература Аксубаевского края» учащиеся овладеют:

 - умением анализировать и критически осмысливать авторский текст;

 - навыком сопоставлять несколько источников информации и делать собственные выводы;

- техникой устной и письменной презентации проекта, доклада, статьи от формально предъявленных требований;

- различными способами конспектирования;

- навыком сопоставлять несколько источников информации и делать собственные выводы;

- техникой устной и письменной презентации проекта, доклада, статьи в зависимости от формально предъявленных требований;

- опытом разработки и выполнения проектов, социологических исследований, вопросников различного типа;

- опытом проведения дискуссий, учебных конференций, в творческих конкурсах,анкетирования, опроса общественного мнения;

- соблюдать этикетные правила в процессе речевого общения;

- представление результатов исследования (текстовое или компьютерное представление) с использованием наглядной информации (фотографии, видеофрагменты, иллюстрации и др.) в научно-практических конференциях.

Содержание программы

  1. Введение. Цели и задачи занятий по чувашской литературе Аксубаевского края.
  2. Известные Аксубаевские  краеведы прошлого.
  3. Вклад Н. И. Шелепи в развитие чувашской литературы.
  4. Современное состояние чувашской литературы в районе.

Устное народное творчество

  1. Народные заговоры, заклинания. Народные песни. Защита исследовательского проекта.
  2. Мифы и легенды.

Литература XIX века

  1. Григорий Калинин и песня «Саврёш пу=.нче: вёрман ай.нче»?
  2. Краткие биографические сведения о связи Чувашской Симбирской школы Ивана Яковлева  и Аксубаевской земли.
  3. Сопоставительный анализ чувашского фольклора и ранней литературы.

Новописьменная литература

1. Творчество первого чувашского народного поэта Николая Ивановича Полоруссова-Шелепи. Тема дружбы народов. Перевод произведений татарских писателей.

2. «Е.В.Еллиев – достойный имени Эзопа», яркий новеллист 30-х годов.  Тема крестьянина. Нравственно-психологические стороны произведений  «Масленица», «Научился жить», «Жена», «Ременные вожжи».  Колоритные зарисовки быта и нравов крестьянства. Любовь к простым  людям, к своей родине. Глубокое знание жизни народа, его языка, образа мыслей.

3. Чувашская литература в годы Великой Отечественной войны. Очерки о замечательных людях района. Отзыв и рецензия.

4. Творческий путь П. Гаврилова-Меречен. Ощущение радости встречи с детством, людьми, оставившими  в памяти. Чтение и анализ стихотворений. Составление исследовательской работы «Моя родословная».

   5. Литературная деятельность Григория Тяманова-Акташа. Утверждение  красоты земли, силы человеческой любви, нежности в его поэзии. Тема солдата. Чтение и анализ художественного произведения (по выбору учителя).

6. В.И.Волков – известный краевед, историк. Анализ книги «Край родимый Аксубай». Составление литературного путеводителя по знаменитым местам.

7. Поэт-профессионал Михаил Сениэль. Издательская деятельность земляка. Литературно-музыкальный вечер.

         8. Нина Артемьева-Мокина ( по жизни и творчеству поэтессы). Редактор журнала  «Пегас». Чтение и анализ произведений о матери. Любовь к родной земле, к её  народу.

         9. Владимир Левуков – талантливый артист и прозаик. Руководитель культурного центра «Надежда». Выразительное чтение художественного   произведения. «Расцветет наш край аксубаевский» – сердечное пожелание счастья и вечной молодости своей земле.

                                   Современная чувашская литература

  1. Николай Пильщиков – народный академик Аксубаевского края. Песни, утверждающие славу родного края. Нежное, трепетное чувство к родным уголкам земли. Система творческих заданий.

Тематическое планирование

№ п/п

Наименование разделов и тем курса

Часы

Организационные формы, методы

Прим.

11

Вводное занятие «Роль родной литературы в жизни человека».

1

Лекция

Устное народное творчество

22

Народные заговоры, заклинания. Народные песни. Мифы и легенды.

1

Практическая работа в группах

по созданию картотеки

Литература XIX века

33

Поэт Григорий Калинин и песня «Саврёш пу=.нче: вёрман ай.нче»? /Приложение №6/

1

Индивидуальная работа по составлению планов, анализ стихотворения, показ слайдов

44

Краткие биографические сведения о связи Чувашской Симбирской школы Ивана Яковлева  и Аксубаевской земли.

1

Коллективная работа, анализ архивных документов

55

Сопоставительный анализ чувашского фольклора и ранней литературы.

1

Индивидуальная работа, сбор местного материала, воспомининий

Новописьменная литература

66

Творчество первого чувашского народного поэта Николая Ивановича Полоруссова-Шелепи. Тема дружбы народов. Перевод произведений татарских писателей./Приложение №1/

1

Работа в группах с применением сети Интернет. Подготовка слайдов.

77

«Е. В. Еллиев – достойный имени Эзопа», яркий новеллист 30-х годов. Тема крестьянина. Нравственно-психологические стороны произведений «Масленица», «Научился жить», «Жена», «Ременные вожжи». Колоритные зарисовки быта и нравов крестьянства. Любовь к простым людям, к своей родине. Глубокое знание жизни народа, его языка, образа мыслей. /Приложение №2, №7/

1

Коллективная работа, анализ произведений, поиск в сети Интернет. Подготовка слайдов.

88

Чувашская литература в годы Великой Отечественной войны. Очерки о замечательных людях района.

1

Лекция. Экскурсия в районный  музей.

99

Творческий путь П. Гаврилова-Меречен. /Ощущение радости встречи с детством, людьми, оставившими  в памяти. Чтение и анализ стихотворений. «Моя родословная» исследовательская работа. /Приложение №3/

1

Групповая и фронтальная работа. Подготовка слайдов.

110

Литературная деятельность Григория Тяманова-Акташ. Утверждение красоты земли, силы человеческой любви, нежности в его поэзии. Тема солдата. Чтение и анализ художественного произведения (по выбору учителя).

1

Индивидуальная работа. Просмотр видеоматериала /диск вкр №14, личный архив, 3.35 мин/. Подготовка слайдов.

111

В.И.Волков – известный краевед, историк. Анализ книги «Край родимый, Аксубай». Составление литературного путеводителя по знаменитым местам.

1

Групповая и фронтальная работа. Рецензия книги.

112

Поэт-профессионал Михаил Сениэль. Издательская деятельность земляка.

/Приложение №4/

1

Индивидуальная работа. Литературно-музыкальный вечер.

113

Нина Артемьева-Мокина (жизни и творчества поэтессы). Редактор журнала «Пегас». Любовь к родной земле, её    народу.

1

Коллективная работа. Чтение и анализ произведений о матери. Просмотр видеоматериала /диск вкр №11, личный архив, 2.30 мин/.

114

Владимир Левуков – талантливый артист и прозаик. Руководитель   культурного центра «Надежда». Выразительное чтение художественного  произведения. «Расцветет наш край аксубаевский» – сердечное пожелание счастья и вечной молодости своей земле.

1

Индивидуальная работа. Создание слайдов с применением сети Интернет. Просмотр видеоматериала /диск вкр №18, личный архив, 1.35 мин/.

115

Мой любимый писатель. Николай Пильщиков – народный академик Аксубаевского края. /Приложение №5/

2

Самостоятельная работа. Создание презентаций

Современная чувашская литература

116

Современная чувашская литература. Система творческих заданий.  Песни, утверждающие славу родного края. Нежное, трепетное чувство к родным уголкам земли.

1

Зачет (защита презентации)

Список литературы для ученика

  1. Егоров Иван. Кус сути. – Шупашкар. Чаваш кенеке издательстви, 1992.
  2.  Егоров Иван. Шур перчетке. Повессемпе калавсем.- Шупашкар. Чаваш кенеке издательстви, 1989.
  3.  Егоров Иван. Инсет каваклахе. Калавсем. – Шупашкар. Чаваш кенеке издательстви, 1980.
  4.  Егоров Иван. Лайах ача. Калавсем. – Шупашкар. Чаваш кенеке издательстви, 1976.
  5.  Егоров Иван. Висе чарлан. Калавсемпе повесть. – Шупашкар. Чаваш кенеке издательстви, 1977.
  6.  Егоров Иван. Амашепе ывале. Калавсем.- Шупашкар. Чаваш кенеке издаткельстви, 1989.

Список литературы для учителя

- Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения. – М,1977.

- Волков Г.Н. Литературная теория, - Чебоксары, 2000.

- Вопросы анализа литературного произведения в школе.- М, 1961.

- Косимов Н. Литературно-краеведческий кружок в школе. – М, 1963.

- Мочалкина Ю.И. Кружок литературного краеведения.// Литература в школе.,  №4, 1971.

- Строев К.Ф. Краеведение. Учебное пособие для пединститутов.- М, 1974.

- Словарь литературоведческих терминов. - М., 1974.

-  Скворцов М.И. Чувашско-русский словарь. Москва. «Русский язык», 1985.

- Коммунизм ялаве // № 11. Ноябрь, 1990.

- Фразеологический словарь русского языка. Издание 2-е., стереотипное, - М., «Современная Энциклопедия», 1968.

Адреса в сети Интернет

  1. http://www.chrio.cap.ru / ссылка «Народная школа»/
  2. http://www.ermakova.21308s09./ Поэтсем вилсессен те вилмессе/ edusite.ru
  3. http://www.lib.cap.ru/rzau1.asp/ Никитин В.Рассказы Ефрема Еллиева и Виктора Рзая/

 



Предварительный просмотр:

Тупмалли

Ум.н калани? --------------------------------------------------------------------2 с?

Занятисене шкулта ирттермелли методика кётартёв.сем

1? «Чёваш Эзоп. ятне илме тив.= =ын» урок

план.----------------------------------------------------------------------------------3 с?

  «Чёваш Эзоп. ятне илме тив.= =ын» урокён

  электронлё варианч. ( * )

2? «Ефрем Еллиев – паллё новеллист» урок

план.----------------------------------------------------------------------------------9 с?

  «Ефрем Еллиев – паллё новеллист» урокён

  электронлё варианч. ( **)

3? «Вёр=ёра эа телейл. вилет.п» урок план.------------------------12 с?

  «Вёр=ёра  эа  телейл.  вилет.п»  урокён

  электронлё варианч. ( *** )

4? Ефрем Еллиевён Хапха» калав. тёрёх хат.рлен.

уйрём карточкёсем: ёнлантару таблици---------------------------------15 с?

Ефрем Еллиевён Хапха» калав. тёрёх хат.рлен.

уйрём карточкёсен электронлё варианч. ( **** )

Усё курнё литература----------------------------------------------------------18 с?

Хушса пани-------------------------------------------------------------------------19 с?

Ум.н калани

 Чёваш литература историй.нче палёрса юлнё ырё ятсенчен п.ри – манён ентеш яч.? Вёл – Ефрем Васильевич Еллиев? Унён яч. илемл. сёмахлёх \ссе пысёк =.клен\ шайне =итн. тапхёрта палёрма пу=ланё: XX-м.ш .м.р.н 30-м.ш =ул.сенче хастарлёхпа ёсталёх й.р.пе малалла =ир.пп.н утнё? Е? В? Еллиев: ман шутпа: =ав тапхёрти =ив.ч ыйтусене хёюллён хускатать: =ав шутрах: «юраман» темёсене у=са парать? Пурнё=ён: А? И? Мефодьев: В? П? Никитин: П? Н? Метин палёртнё тёрёх: драматизмлё тата трагедилл. хир.=.в.сене те =утатма тёрёшнё: йёнёшсемпе кёлтёксене вит.р курса каланё?

 Ефрем Васильевич хайлав.сем ытларах п.р тема тавра сюжетлана==.% ялти п.рлеш\лл. хухалёха й.ркелеме пу=лани? Вёр=ё темипе =ырма пу=лани те сис.нет («Ч.ре пат.нче» калав)? Шел: ентеш.н .м.р. ытла та к.ске пулса тухнё: тумхахлё та?

 Хальчченхи п.т.м.шле п.л\ паракан шкул программисене Е? Еллиев калав.сене к.ртн.чч.? Паян кун: истори тапхёрне урёхла хакланё чух: в.рент\ к.некине п.р хайлав =е= к.ртн.: шел? Ентеш хайлав.сем урлё: ман шутпа: литературён т.рл. тапхёр.сене ёнлантарма мелл.рехч. пек? Е? В? Еллиев хайлав.сем сайра т.л пулни пачах унён литературёри п.лтер.ш. чакнине ёнлантармасть? Унён очерк.сем: к.ске калав.сем: пьесисем: пове=. =аплах илемл. сёмахлёх т.сл.х.сем вырён.нче юла==.? Паянхи =амрёксем валли Ефрем Еллиев хайлав.сенче шухёшламалёх ыйтусем чылай: аслёрахсем иртнине аса илсе т.р.сл.хе =.н. ку=па курса хаклама пултара==.?

 Еллиевён юбилейне ирттерме хат.рленн. чухне шкулсенче т.рл. йывёрлёх сиксе тухать% алё ай.нче хайлав.сем =ук: биографий.пе =ыхённё паллёсем сахал: сёмаха =ир.плетмелли \керч.ксем =ук: тишкер\-критика материал. п.рре-икк. =е= тата ытти те? В.рентекен.н меслет кётартёв.сене хёй.н =ырма тивет: пысёк т.пчев тумалла: вуласа тишкерсе: хакласа ачасене ёнлантармалла пулать? Библиотекарьсене: в.рентекенсене: кану вёхётне й.ркелекенсене класс тулаш.нче ирттермелли авторла меслет кётартёв.сене с.нет.п? Палёртнё мелсемпе меслетсем Ефрем Еллиевён пурнё=.пе пултарулёх.н т.п тапхёр.сене кёна мар: хайлав.сен эстетика т.нчине: в.сен воспитанипе п.л\ парас май.сене: педагогика т.ллев.сене ёнланса илме тата ёша хывма пулёшмалла? +ырав=ё-ентеш.н т.рл. жанрлё паха хайлав.сен стиль уйрёмлёх.семпе паллаштарма пулать? Палёртнё .=сем литература теорий.н ыйтёв.сене п.лнипе тачё =ыхённё? В.сем в.ренекенсен =ыхёнуллё кала=упа =ыру пуплевне аван аталантара==.: творчествёлла шухёшлавне: тав=ёрулёхне: астёвёмне \стере==.? Ыйтусемпе .=сене 9-11 классенче пурнё=лама с.нет.п?

Занятисене шкулта ирттермелли методика кётартёв.сем

1? Тема% «Чёваш Эзоп. ятне илме тив.= =ын»*                                             

                             (Ю? В? Яковлев)

Т.с.% Шыравпа тишкер\

Урок форми% =авра с.тел?

П.л\ т.ллев.сем%

  •  +ырав=ён т.рл. енл. пултарулёхне: т.р.шулёхне кётартасси;
  •  саманана тив.=л. =ын пулнине ёнлантарасси?

Сапёрлёх т.ллев.сем%

  •  Е? Еллиевён .=не (чунне парса тунё) хисеплеме в.рентесси;
  •  =ынлёха (гуманизма) аталантарасси?

Илемл.х (аталантару) т.ллев.сем%

  •  ачасен чун илемне вёратасси;
  •  хушма литературёна хаклама п.лнине аталантарасси?

Мел.семпе меслеч.сем%

  • учитель сёмах.; - илемл. вулав; - сценка лартни;
  • ыйту - хурав; - кала=у; - п.т.млет\сем туни;
  • слайдсене курни; - сёмах в.==.н сёнлани;
  • магнитофонпа юрё итлени; - тишкер\?

Пуплеве аталантарас хёнёхусем?

1? Вуланине к.скен каласа пани?

2? Уйрёмшарён тухса кала=ма хёнёхтарасси?

3? Вуланё хайлавсене хак пама в.рентесси?

4? Палёртулл\ вулав?

5? +ынна сёнама хёнёхтарасси?

6? П.т.млет\ тума в.рентесси?

Курёмлёх хат.р.сем% магнитофон: «Чёваш юррисем» кассета: «Священная война» юрё: Е? Еллиев =ырнё к.некесен выставки: фото\керч.к: проектор: слайдсем: компьютер: таблица «Е? В? Еллиев пурнё=.пе пултарулёх.»?

  Эпиграф.% Хам шухёша каланё чухне туятёп% тёррине кёна: в.=к.нне кёна калатёп: т.п. – тарённи юлать ёшра?

                      (Е? Еллиев)

Урок юхём.%

(1 – 4 слайдсем)

Чёваш халёх юрри янёрать? Ача сёвё вуласа тухать?

Такёнать сапаланса хут купёс

Хурлёх чёмёрккине с\тсе?

М.нш.н-ха т.нче пит тёкёс?

Хир.нет ч.ре тем итлесе?

_________________________________________________________________

 * «Чёваш Эзоп. ятне илме тив.= =ын» урокён электронлё варианч. (1 хушса пани презентации слайч.сене пёх)

Такёнать хумханса хут купёс?

П.ркенч.к саланать й.рсе?

П.ркенч.к ай.нче шур тупёк

Курать ку=: т.трене сирсе?

1? Й.ркел\ тапхёр.?

 В.рентекен сёмах.%

  • Хал. кам сёввине итлер.м.р?
  • Вёл м.н ятлё? ( Е? Еллиевён « Хут купёс»?)

 Паян эпир ентеш-=ырав=а асёнма п.р с.тел тавра лартёмёр? Ефрем Васильевич Еллиевён юбилей. =итсе пынё май унён пурнё= =ул-й.рне аса илер-ха: литературёри пултарулёх.пе паллашар?

Урок план.% (5 слайд)

  1. Ефрем Еллиевён пурнё=.? Ачасен доклач. (таблицёпа усё курни);
  2. «Чёвашсен Еллиев поэзий. те пур» илемл. вулав конкурс.;
  3. Е? В? Еллиев – драматург? «П.р кун» комеди сыпёкне выляса кётартни;
  4.  Ентеш калав.сем? Вёйё «Ё=та? М.н? Хё=ан»?
  5. Аса ил\сем? Ёнлантаруллё вулав? Д? В? Захаров историк: таврап.л\=. аса ил.в.?
  6. «Аксу район.нчи чёваш =ырав=исем» курав к.тес.пе библиотекарь паллаштарни?
  7. П.т.млет\сем?

2? Ефрем Васильевич пурнё=.пе пултарулёх.? (6 слайд)

  1. Ачасен доклач.? А? Талвирпа Юхма Мишши «Ял юрё=и» статйи: «+ывёх =ыннём =инчен» С? Еллиева-Медянцева аса ил.в. тёрёх =ырав=ё пурнё=.не т.пчени?

 

Хронологилле таблица

   Вёхёт палли

,=сен й.рки

1907 =улхи кёрлачён 23-м.ш.

Е? В? Еллиев Тутар Республикине к.рекен Аксу район.нчи С.нчел ял.нче вётам хресчен кил-йыш.нче =уралнё?

1922 =ул

 Ялти пу=ламёш шкултан в.ренсе тухнё хы==ён к.ркунне Чистай хулине: педагогика техникумне в.ренме к.рет?

1926 =улта

 Педтехникумран в.ренсе тухать? Ефрем тёван ялне таврёнса пу=ламёш шкулта ачасене в.рентме пу=лать?

1927 =улта

 Ефрем Васильевич Мускаври М? В? Ломоносов яч.пе хисепленекен университета в.ренме к.рет?

1928 =улта =уркунне

 +ырав=ё малтан Анат Паланлёра: Якуркел.нче .=лет? Унтан Саврёшри тулли мар вётам шкулта вырёс тата чёваш ч.лхисене в.рентме пу=лать? (Тутар Республикин картти =инче кётартать?)

1931 =улхи =у уйёх.нче

 «Сунтал» журналта «+арёмсан тёрёх» т.рленч.к.: унтан «Хастарлёх» хайлав. Кун =ути кура==.?

1931 – 1932 =улсенче

 Ефрем Васильевич нумай .=лет% калавсемпе пьесёсем: статьясемпе т.рленч.ксем =ырать? Максим Горький: Сергей Есенин пултарулёх.сенчи философилл. Шухёшсене сёнать: в.сенчен в.ренет?

1932 =улта

 Е? В? Еллиева учитель .=не пысёк пултарулёхпа юратса тунине кура Аксури педагогика училищине ку=ара==.? Унта в.л чёваш ч.лхипе методикине в.рентет?

1933 =улта

 Е? Еллиевён «Хапха»: «Ч.н тилхепе» калав.сеене: «Кун й.ркинчи хёш-п.р ыйтусем» стстйине «Сунтал» журналта тата «Трактор» альманахра пичетлесе кёлара==.?

1934 =ул

 Еллиев чёваш писател.сен п.ррем.ш съездне хутшёнать? Шупашкартан =ав тери хавхаланса: мёшёр. калашле: ытларах та ытлоарах .=лес кёмёлпа таврённё? +ырав=ён «Ч.н тилхепе» калавне вулакансемпе критиксем: Аркадий Золотовпа Николай Шупу==ынни: =ав тапхёрти чи паха калав тесе хак пара==.? +ак =улах «П.р кун» пьеси «Сунтал» журналта тухать?

1936 =ул

 Ефрем Аксу районне =емйипех ку=ать? +ав =улах Хусанти педагогика институтне заочно в.ренме к.рет?

1939 =улён нарёс уйёх.нче

 Ентеш институт п.терн. документ илет: хёй =авах в.ренет?

1941 =ул

 Ефрем Васильевич Шупашкарта  пулать? «Эрхип» пьесине халёх пултарулёх =урт.нчес конкурса тёпатать? Вёр=ё пу=лансан ал=ырёв. =ухалать? Чёваш к.неке издательствинче: =улла: к.некитухмалла пулнё? Пур ыр .м.ч. татёлать? Вёр=ё тытённё вёхётра шёп Хусанта патшалёх экзанен. Тытнё?

+уркунне 1942 =ул – ч\к уйёх.н 3- м.ш.

 Калинин фронт.нче =апё=ать? Юлашки =апё=у ум.н +апла =ырать% « Кёштах канса илн. хы==ён =.рле калех =апё=ёва к.ретп.р? Х.вел тухнине теп.р хут курайёп-ши?» +апё=ура паттёррён вилет?

1944 =ул

 Хыпарсёр =ухалнё текен хут килн.?

1962 =улта

 СССР писател.сен Союзне йышённё? +ырав=ё пултарулёхне пысёка хурса хакланё?

В.рентекен сёмах.%

  • Ефрем Васильевич Еллиев =амрёклах нумай вуланё: =утталла ёнтёлнё: пысёк .м.тл. =ын пулнё? Вёл Аксура .=лен. Н? В? Шупу==ынни =инчен: унён =ывёх тус.: К? В? Иванов =инчен илтн. те: в.сен хайлав.сене вуланё? Николай Шелепи легендисемпе халёх хушшинче =\рекен юмахсене илтсе \сн.скер: =ынна чунтан .ратакан: ырё .=сем тума хат.р паттёр пулса =ит.нн.? Алексей Талвирпа Юхма Мишши Еллиев пысёк .м.тл.: п.лессиш.н =уннё тесе палёрта==.? Анчах ентеш Мускавра нумай п.л\ илеймен: йывёр чирлесе тёван ялне таврённё?

  1. Илемл. вулав саманч.? (7 слайд)
  • Ефрем Еллиев пултарулёхне пёхас пулсан вёл сёвё= пулнине палёртмалла? А? А? Ефимов% «Чёвашсен Еллиев поэзий. те пур»: - тет?
  • Ачасем! Сире ентеш сёввисене в.ренме каланёчч.? Кам хёшне в.ренн.? М.н =инчен в.сем? (Ачасем сёвё вула==.?)
  • Ефрем Еллиевён =ак сёмах.сене эсир м.нле ёнланатёр% «Нумай =ын шырать илемл.х: анчах сахал =ын тёвать ёна? Тен: =ут т.нчере илемл.х =ук пуль те?» (В.ренекенсем хёйсен шухёш.сене кла==.?)
  1. В.рентекен сёмах.% (8 слайд)
  • Е? Еллиев дневник =ырса пынё? Вёл% «Чён-чён илемл. мскусство – т.рл. п.ч.к вак-т.веке кётартмалли япаласен пуххи»:_ тет? М.н каласшён пулнё в.л? (Ачасем хуравла==.?)
  • Ачасем! Театр та искусствён п.р пай.? Хал. «П.р кун» комеди сыпёкне курма с.нетп.р? (12 минут ачасем выля==.?)
  • Калёр-ха: кам =ырнё =ак комедие? Кил.шр.-и вёл сире?
  • Автор унпа м.н каласшён?

 П.т.млет\% Ефрем Еллиев – драматург? Унён пур. 3 пьеси паллё% «П.р кун» 1931 =ул =ырнёскер: «+ухалнё телейсем» (1934-1937): «+амрёксем» (1937-1938) хайланё? «Эрхип» пьеси =ухалнё? +амрёксен театр.н сцени =ине «+ухалнё телейсем» пьесине Вячеслав Оринов режиссер «Пир.н телей =авнашкал» ятпа кёларнё?

 Е? В? Еллиев драматургине Е? Р? Афанасьева т.пчен.? Вёл =апла калать% «Е? Еллиев лартнё ыйтусем паян та: сцена =инчен янраса: шухёшлама пултаракан чёваш =ыннине тарён шухёша яра==.: м.нш.н тесен наци ыйтёв. – паян кун та чи =ив.ч ыйтусенсен п.ри?

4? Литература вёййи? (9 слайд)

 В.рентекен сёмах.% +ырав=ё чи малтан хёй калав=ё пулнипе: очерксем =ырнипе палёрнё? В.сем унён 20 яхён? Хал. литература вёййи ирттеретп.р? Ыйтусем паратёп: эсир хуравлама тёрёшёр? Т.р.с хуравшён – 5 балл: йёнёш пулсан 2 балл илет.р? +.нтер\=е парне к.тет?

 Ыйтусем%

  • П.р-п.ччен =ёварни тёвакан герой? (+таппан)
  • «Хёрушё пурнё=»: «Тёванлёх»: «Хастарлёх» калавсен теми? (Ял =ынни п.р пулса .=лени?)
  • Вёр=ё вёхёт.нче п.р офицер саламатпа х.нен. х.р? (Анна?  «Тёшман ум.нче»?)
  • М.к.те м.нле калавён т.п герой.? («Пурёнма в.рент.м»?)
  • Калав т.шши тёрёх ятне п.л.р% революцичченхи нушаллё пурнё=а сёнласа кётартса сталинизм йывёрлёх. =инчен систерет? (Т.л.к?)
  • «Тёшман ум.нче» калаври пурнё= =ине урлё-пу=лё пёхакан сёнар? «,л.кхи уншён: колхозлё пурнё=па танлаштарсан:_ «райри пурнё=»? (Виктор?)
  • Хёш калаври сыпёк ку% «Мику= сывё-ха: хал. вилме шухёшламасть те: нумай пулмасть унён ача =уралч.??? 1918 =улччен Мику= пурнё= пылак. м.н иккенне те: савёнё= м.нне те чухламан???» («/с.м»?)

П.т.млет\ туни?

5? Аса ил\сем? (10 слайд)

  1) «Сёмахра =е= халёх психологий. Палёрать»:_ тет Ефрем Еллиев? Ун пултарулёхне т.пчекенсем% Ю? В? Яковлев: В? П? Станьял: В? Рсай: Ю? М? Артемьев: Е? Р? Афанасьева Еллиевён «активлё гуманизм.» палёрать те==.?

  • Эсир ку сёмахсене м.нле ёнланатёр? М.н вёл =ынлёх? (В.ренекенсем хуравла==.?)

  1. - Паян пир.н патра хёнара Аксури педагогика училищинчен в.ренсе тухнё Д? В? Захаров? Вёл историк: таврап.л\=.? К.тсе ил.р?
  • Дмитрий Васильевич! Эсир Е? В? Еллиев .=лен. училищ.рен в.ренсе тухнё? +ырав=ёпа =ыхённё: хёвёр т.пчен. .=семпе паллаштараймастёр-и? Сире сёмах паратпёр (Хёна А? А? Трофимов асёну хёми у=ни =инчен: халь училище вырён.нче Аксури шкул-гимнази .=ленине: поселокра ентеш пурённё =уртра хал. музей у=нине каласа парать?)
  • Ачасем! Сир.н Д? В? Захаров патне ыйтусем пур-и?
  1. Хал. Ефрем Васильевич =инчен каланё е ун дневник.нче упранса юлнё сёмахсене т.пчер-ха? Эсир в.сене м.нле ёнланатёр?
  •  Вёхёт иртн.=ем.н шухёш ытарлё калас ёсталёх унён туптансах: аталансах пырать? Еллиев – чёваш Эзоп. Ятне илме тив.= =ын (Ю? В? Яковлев)?
  •  Хал. упадок% литературёра та: искусствёра та п.т.мпех? М.нш.н? Ё=та та чарак? Искусство чётмасть чарака???(Е? Еллиев)
  •  М.нш.н-ха ман яланах п.р-п.р япала =ырса п.терсен ыйтас килет% ма-ха т.нче пилл.к к.тесл.? Ухмах ыйту?(Е? В? Еллиев)
  •  Чёвашсен Ивановпа +е=п.лс.р: Хусанкайпа Миттасёр тата Айхис.р пу=не урёх никам та =ук тенисем ха=атсенче п.рре мар пичетленч.=? Сёвё= калашле: пу=а «хурса чечек ёшне» т.нчене чухёнлатар мар-ха? Чёвашсен Ефрем Еллиев поэзий. те пур? (А? А? Ефимова?)
  •  Халёх хёй.н вёйнешансан =е=: хёй.н туррипе =е= =.нтерет???(Е? Еллиев)
  •  Е? Еллиев – критик (11 слайд): Е? Еллиев – эстетик пирки кала=ма сёлтав =ител.клех? Т\ррипе: .=. нумай =ырса хёварнинче мар в.т-ха - =ырнинче хывённё шухёшра: =ав шухёш анлёх.пе тарёнлёх.нче???( А? Н? Тимуков)

4) Е? Еллиев критикёра та палёрма пултарнё? Вёл 1932 =улта «Куллен =ырса пынисем» – пултарулёх лабораторий. Й.ркелен.? Н? Айзманён «Театр» драмине тишкерн.? 1933 =улта «Кун й.ркинчи хёш-п.р ыйтусем»: «У=ё =ыру – чёваш писател.сем патне вулакантан» статьясем =ырнё?

5)– Ачасен п.т.млет.в.? - Акё сир.н умёрта Ефрем Васильевичён с.н\керч.к.? Эсир ун кун-=ул. =инчен итлер.р: пултарулёхне п.т.м.шле пёхса тухрёмёр? Хал. эсир хамёр ентеш =инчен м.н калама пултаратёр? Сир.н ку= умне м.нле =ын сёнар. тухса тёч.? (Хуравла==.?)

6? Хал. библиотекарь: Надежда Алексеевна: сире «Аксу район.нчи чёваш =ырав=исем» выставкёпа паллаштарать?

7? П.т.млет\? (12 слайд)

  • М.нш.н Е? В? Еллиев чённипех чёвашсен Эзоп. Ятне илме тив.= =ын пулнё?
  • Ентеш.н пурнё=.пе пултарулёх.нчен эсир хёвёр валли м.н йышёнма пултаратёр?

 Паян пир.н ума ентеш-прозаик: сёвё=: драматург: критик: учитель: ёслё та тёрёшуллё ырё =ын тухса тёч.?

 Юлашкинчен Еллиев сёмах.сенех аса илетерес килет% « Кашни чёваш пайтах п.лни: ытларах п.лме тёрёшни пурте чёваш халёх.н п\лмине к.рет: аслёлатать: пуянлатать»? +акна ан манёр: тусёмсем!» Паянхи =авра с.теле хутшёнакансене пурне те тав тёватёп? Сывё пулёр!

2? Урок теми% Ефрем Еллиев – паллё новеллист**

Урок форми% П.л\ штурм.?

1? П.л\   т.ллев.% Еллиевён прозёлла .=сем =ырас ёсталёхне тишкересси% =ырав=ё =ынсен чун-ч.рине вит.мл.н к=тартакан сёнлёхсене тупма: курма: ёнланма в.рентесси?

2? Сапёрлёх т.ллев.% ырёпа усала уйёрма в.рентесси; кашни=ын .=не хисеплеме в.рентесси?

3?  Илемл.х т.ллев.% ачасен чун илемне вёратасси: х.рхен\л.хе: чётёмлёха аталантарасс?

Урок мел.семпе меслеч.сем% учитель сёмах.; илемл. вулав: комментарилл. вулав: ёнлантаруллё вулав: ыйту-хурав: кала=у: шырав?

Пуплеве аталантарас хёнёхусем% палёртуллё вулав: вуланине к.скен каласа пани: шухёша цитатёсемпе е текстри сёмахсемпе усё курса =ир.плетесси: план тёрёх =ыхёнуллё каласа парасси: хайлавён т.п шухёшне палёртма: п.т.млетме хёнёхнине аталантарасси?

Теори уйрёмлёх.сем% калав: новелла: символ: сёнар: сёнарлёх?

Курёмлёх хат.р.сем% фото\керч.к: хайлавсен пуххисем: карточкёсем: слайдсем: компьютер: жетонсем?

  • Эпиграф% (1 слайд)

                    Чён-чён илемл. искусство –

                    т.рл. п.ч.к вак-т.веке

                    кётартмалли япаласен пуххи

                                  (Ефрем Еллиев)

Вёй й.рки% (2 слайд) Вёйё ик. е ви=. ушкён хушшинче иртет? Ёмёртура хёш ушкён чи нумай балл пу=тарать: =ав =.нтерет? Малтан суйлав тур. иртет? Хёш ушкён хёвёртрах ыйту =инее хурав парать - =ав вёййа тытёнать? М.н чуль балл кирл. - =ав ыйтёва суйласа илет? Хурав памасан теп.р ушкён вёййа хутшёнать? Жюри балсене шутласа пырать? +.нтер\=.сене парнесем парса чыслама хат.рленет?

 Вёйё таблици% (3 слайд)

1

+ырав=ё кун-=ул.

10

20

30

40

50

2

Хайлав.сем

10

20

30

40

50

3

Сёнарсем

10

20

30

40

50

4

Еллиев =инчен =апла кам каланё

10

20

30

40

50

 

Ыйту% (4 слайд) Репресси хы==ён литературёра Ефрем Васильевич Еллиевён ырё ятне «туртса кёларакан.» кам пулнё? (Виталий Петрович Станьял)

_________________________________________________________________

** «Ефрем Еллиев – паллё новеллист» урокён

  электронлё варианч. (2 хушса пани презентации слайч.сене пёх)

1? +ырав=ё кун-=ул.? (5 – 9 слайдсем)

  1. 1922 =улхи к.ркунне Ефрем Васильевич пурнё=.нче м.нпе паллё (Чистай педтехникумне в.ренме к.рет?)
  2. Е? В? Еллиевсен =емйинче ми=е ача пулнё (Ви==.?)
  3. Ефрем Еллиев ё=та: хё=ан =уралнё (1907 =улхи кёрлачён 23-м.ш.нче Тутар Республикине к.рекен Аксу район.нчи С.нчел ял.нче?)
  4. Ефрем Васильевича ми=ем.ш =улта СССР писател.сен союз.е члене йышённё (1962 =улта?)
  5. 2006 =улта Еллиев =уралнёранпа ми=е =ул =итр. (99)

2? Еллиев хайлав.сем (10 – 14 слайдсем)

  1. «Хёрушё пурнё=»: «Тёванлёх»: «Хастарлёх» калавсен теми? (Ял =ынни п.р пулса .=лени?)
  2. Вёр=ё вёхёт.нче п.р офицер саламатпа х.нен. х.р? (Анна?  «Тёшман ум.нче»?)
  3. Калав т.шши тёрёх ятне п.л.р% революцичченхи нушаллё пурнё=а сёнласа кётартса сталинизм йывёрлёх. =инчен систерет? ( «Т.л.к»?)
  4. Хёш калаври сыпёк ку% «Мику= сывё-ха: хал. вилме шухёшламасть те: нумай пулмасть унён ача =уралч.??? 1918 =улччен Мику= пурнё= пылак. м.н иккенне те: савёнё= м.нне те чухламан???» («/с.м»?)
  5. М.к.те м.нле калавён т.п герой.? («Пурёнма в.рент.м»)

3? Сёнарсем (15 – 19 слайдсем)

 1)  «Тёшман ум.нче» калаври пурнё= =ине урлё-пу=лё пёхакан  

  сёнар? «,л.кхиуншён: колхозлё пурнё=па танлаштарсан:_ «райри

  пурнё=»? (Виктор?)

2) Отто Румбино м.нле калавра т.л пулать ( «Ломоносов»)

3) «Ч.ре пат.нче» калаври т.п сёнарсем (Элександр пичче: ывёл. Ванюк)

  1.  Ватё учитель Федор Григорьевич хёш калавран («Юбилей»)
  2. Кам сёнар. ку% «Хура вёл: шётарас пек пёхакан хура ку=лё: хура вёрём =иттунилл.: тёп-тёп туталлё: тирпейл.; =ав тери хытё: =уртшён тёрёшакан арём» (Кулине инке: «Ч.н тилхепе»)

4? Еллиев =инчен =апла кам каланё (20 – 25 слайдсем)

  1. «Е? Еллиев остался новеллистом одной темы? Его тема – крестьянин: обновляющий под влиянием социалистического труда???» (Виталий Станьял)
  2. «Е? Еллиев лартнё ыйтусем паян та: сцена =инчен янраса: шухёшлама пултаракан чёваш =ыннине тарён шухёша яра==.: м.нш.н тесен наци ыйтёв. – паян кун та чи =ив.ч ыйтусенсен п.ри» (Е? Р? Афанасьева Еллиев драматургине т.пчен.? Вёл =апла каланё)
  3. «Вёхёт иртн.=ем.н шухёш ытарлё калас ёсталёх унён туптансах: аталансах пырать? Еллиев – чёваш Эзоп. ятне илме тив.= =ын» (Ю? В? Яковлев)?
  4. «Чёвашсен Ивановпа +е=п.лс.р: Хусанкайпа Миттасёр тата Айхис.р пу=не урёх никам та =ук тенисем ха=атсенче п.рре мар пичетленч.=? Сёвё= калашле: пу=а «хурса чечек ёшне» т.нчене чухёнлатар мар-ха? Чёвашсен Ефрем Еллиев поэзий. те пур»? (А? А? Ефимова?)
  5. «Е? Еллиев – критик: Е? Еллиев – эстетик пирки кала=ма сёлтав =ител.клех? Т\ррипе: .=. нумай =ырса хёварнинче мар в.т-ха - =ырнинче хывённё шухёшра: =ав шухёш анлёх.пе тарёнлёх.нче???»( А? Н? Тимуков)

Жюри балсене шутлать? Унччен ертсе пыракан куракансене ыйтусем парать? Чи аван п.лекен куракана парне парать?

 

Ыйтусем% (26 – 28 слайдсем)

1? Ефрем Васильевич мёшёр. м.н ятлё пулнё (Софья Ивановна)

2? Ё=та Еллиев музейне у=нё (ТР Аксу район.нче: поселокри вёл пурённё =уртра)

3? Криитиксен шухёш.пе Еллиевён ч иёнё=лё калав. («Ч.н тилхепе»)

4? Кам каланё =ак сёмахсене% «Унён драмине илсен те: калав.сене илсен те Ефрем Васильевич – чи пысёк =ырав=ёсенчен п.ри? Вёл вёхётра: ман шутпа: ун пек =ив.ч =ыракан писатель урёх пулман? +авёнпа ун =инчен кала=нё: ултав: кирл. мар шухёшсем сарнё% унён илемл.хне: вёйне: пултарулёхне хапсённё» (Алексей Александрович Трофимов: ентеш.: ёсчах: искусствовед)

5? Красноармеец Пракки хёш хайлав.нчи сёнар («Хапха»)

6? «Ефрем Еллиев% =.н. ёнланупа ёнлантару» т.пчевсем: аса ил\сем: «+ухалнё телейсем» драмён сцена вали хат.рлен. варианч.» к.неке автор. (Чёваш гуманитарии институч.н аслё сотрудник.: т.пчев=. - Юрий Васильевич Яковлев)?

 

+.нтер\=.сене чыслани? (29 слайд)

3? Тема% «Вёр=ёра эп телейл. вилет.п»***

                                   (Е? Еллиев)

Т.ллев.% Е? Еллиевён «Ч.ре пат.нче» калав. тёрёх в.ренекенсене рецензи-сочинени =ырма хат.рлесси?

Урок эпиграф.% (1 слайд) Вилекен =ыншён та пур п.рех 

                   мар-м.н% =.нтере==.-и пир.ннисем:

                   =.нтерме==.-и? Ырё: канл. вилме –

                   тёшман п.тн. пулсан!

Урок юхём.%

1? Урок эпиграфне у=са пани%

Учитель% Урок эпиграфне вуласа парёр? +ак сёмахсене м.нле ёнланатёр;

В.ренекенсем% Эпиграф вырённе илн. сёмахсем Е? Еллиевён калав.нченех? Вёр=ё =ынсем валли вил.м =е= илсе килет? Вёр=ё хир.нчи паттёрсем: калёпёр .л.к пулнё вёр=ёра: Элексантр пичче пек: йывёр аманни =инчен каласа панисем те итлекенсене пёлхантара==.: е тата Аслё вёр=ё вёхёт.нчи хаяр кунсем – вил.мпе пурнё= хушшинчи к.реш\: тёван =.рш.н: пуласлёхшён: ир.кл.хш.н салтаксем пу=.сене шеллемес.р =апё=ни т.л.нтерет?

2? Ентеш хайлав.сем (2 слайд)

Учитель% Ачасем эсир Ефрем Васильевич Еллиев =инчен м.н п.лет.р? Ентеш.н м.нле хайлав.сене эсир вуланё?

В.ренекенсем% «Аксу район.нчи чёваш =ырав=исем» к.некесен выставкипе паллаштарни? Е? Еллиев =инчен каласа пани? (3 слайд)

3? Хайлав яч.?

Учитель%  Автор калава м.нш.н «Ч.ре пат.нче» ят панё?

В.ренекенсем% Автор калав ятне т.р.с суйласа илн.? Асаттесемпе аттесем вёр=ё асапне-тертне т\ссе ирттерн.? В.сем Аслё Аттел.х вёр=ине те: Яппун вёр=ине те ытла чун-ч.ре =ывёхне илн.?

Учитель% Е? Еллиев ку калавпа м.н каласшён пулнё?

В.ренекенсем% Хал. асаттесем тылра: в.сем вёр=ё хир.нчи: фронтри ывёл.сене п.рре шанса-.ненсе тёра==.: тепре тёшмана =.нтерсе сывё килессе ч.ререн к.те==.? Ак паян хёйсем ир.кл.хш.н пыракан вёр=а тухса каясшён? Анчах тыл та =ир.п пулмаллине аван ёнлана==.?

4? Хайлавён теми?

Учитель%  «Ч.ре пат.нче» калавён теми м.нле-ши?

В.ренекенсем% Калавён теми: паллах: вёр=ё теми пулса тёрать? Хайлавён т.п шухёш. те шанчёклё тылпа вёр=ёри паттёрлёха: вёр=ё вил.м к\нине кётартасси пулса тёрать те .нт.?

__________________________________________________________________*** «Вёр=ёра  эа  телейл.  вилет.п»  урокён

  электронлё варианч. (3 хушса пани презентации слайч.сене пёх)

 Ман шухёшпа: автор к.ске калавра хёй шухёшне ёнё=лё у=са парать?

5? Хайлав композиций.пе сюжеч.?

Учитель%  Калав тытёмне палёртар-ха?

В.ренекенсем% Хайлавён п.ррем.ш пай.: ум сёмах ев.р: ватёсем иртн. вёр=ё терч. =инчен каласа панисем? Калу=ё: автор хёй: май.пен вулакана малалла м.нле .=-пу=сем пулса иртесси пирки систерет?

Учитель%  Калавён чи х.р\ тапхёрне калёр?

В.ренекенсем% Элександр пичче ывёл.нчен: Ванюкран: =ыру илни? Маларах каласа паракансем% «Вилекен =ыншён пур. п.рех: куран:  .нт. - =.нтерет-и унта =ар: =.нтермест-и??? М.не кирл.»? – те==. Пулсан? Ефрем Еллиев х.р\ тапхёрта хёйне майлё хурав парать? Малтан икк.лен\ туйём. пулсан: тылри =ынсем вилни те ахаль мар те==. пулсан: халь Ванюк =ырёв.пе шанчёк =уралнё: =.нтерме тёрёшмалла: пуласлёхшён: тёван =.рш.н к.решмелле тени у==ён янёрать? Куратпёр: Ванюк аманни: лейтенант вилни ахаль мар? Акё! Тёшман п.тн.! Пир.н салтаксем те телейл. вилн.? Тата Ванюкпа !Чён-чён патриот! Тесе орден пама палёртни =ынсене       =унатлантарса ярать?

Учитель% Калав м.нпе в.=ленет?

В.ренекенсем% Калав в.=. ёнё=лё: вёл =.нтер.ве шаннипе п.тет? Ватёсем «Шанчёк???(в.ренекен вуласа парать)?

6? Хайлаври сёнарсем? (4 слайд)

Учитель% Сёнарсене пёхса тухар-ха? Ефрем Васильевич сёнарсене у==ёнах кётартмасть? Анчах калу=ё сёнар. ватёсене: тылри .пу=а: геройсен шухёш-туйёмне п.лсе тёни аван курёнать?

В.ренекенсем% Элександр пичче сёнар. герой хёй пёлхантарса ярса каласа пама пултарнинчен: кала=ёв.нчен ёнланмалла? Вёл граждан вёр=инче пулнё? Тарён шухёшласа каласа пама юратать? Пысёк туйёмпа сёмахлать? Аслё вёр=а «ч.ре пат.нче» туять? Вёл =амрё пек: тёшмана хир.= тёма хат.р? Хёйне вёр=ёри пек тыткалать? Ванюк ывёлне чунтан юратать: чётёмсёррён =ыру-хыпар к.тет? +ыру илсен =ем=е ч.ри ырёпа тулать: ку==ул. тухать? Ун ёш-чикки кашни хыпаршён пёлханать? Хасан к\лли пат.нчи вёр=а =.н.лле ёнланать?

Учитель% «Ч.ре пат.нче» калаври теп.р сёнар =инчен сахал мар автор =ырса кётартатть? Ванюк? Ун =инчен м.н п.летп.р?

В.ренекенсем Ванюк Элександр пичче ывёл.: Яппун вёр=инче =апё=ать? Хёй ашш.не юратать: хисеплет? Вёр=ё хир.нче вырёнлё =ын пек хёйне туять? Ванюк - =.ршыва юратакан чён-чён шанчёклё салтак: тёшмана п.терсен эп. телейл. вилет.п тет? Ёна орден пама палёрта==.? Хал. йывёр аманса ви==.м.ш кун лазаретра выртать? Лайёх хыпаршён савёнма п.лет? Вёл пит. чётёмлё Совет салтак. теме пулать?

7? Хайлав ч.лхи? (5 - 7 слайдсем)

Учитель% Хайлав ч.лхи ёнланмалла-и?

В.ренекенсем% Автор калавра пётраштарса =ырни =ук? Калава =ыру к.ртсе хёварни те хёйне ев.рл. =ырнине ёнлантарать? Е? Еллиев диалогпа нумай усё курать? Мана .=сем халь пулса ире==. пек туйёнать?

Учитель% Чёнах та: =ырав=ё ывёл.пе ашш. сёнар. урлё п.т.мпе Аслё вёр=ёпа граждан вёр=и =инчен : историре: пурнё=ра пулнё нумай =ын шухёшне у=са парать? Вулама калав пит. интересл.? Кун пек хаёлавсене ырё енчен =е= пёхса тухатён? Паян Аслё =.нтер.ве 61 =ул =итн. май: вёр=ё теми пирки кала=ни пит. вырёнлё? Вёр=ё  - яланах тарёху: асаплё шухёш: вил.м? Эх: =ак вёр=ё! Нихё=ан та ан пултёрчч.!

 Е? В? Еллиева тата ытти вёр=ёра пу= хунё салтаксене асёнса п.р минут ч.нмес.р тёрар? Тавта пу=!

Учитель% (8 слайд) Ачасем килте калава хаклса: паянхи кала=ёва п.т.млетсе  рецензи-сочинени =ыратёр? Калаври проблемёпа =ыхёнтарса хёвёр сочинение ят парёр?

 Пурне те тав тёватёп! Тепре куриччен?

     

4? Е? В? Еллиевён «Хапха» калав.нчи Пракки характеристики

(10-м.ш класра усё курмалли материал?)

Сёнарён хёш енне у=са парать

Цитатёсемпе =унатлё сёмахсем

Пракки шухёш.сем икк.лен\лл.: йывёр

«+ав п.л.тсем пекех =аплах тёкёс: =аплах йывёррён х.в.ше==. Пракки пу=.нче пётёрмахлё шухёшсем? Х.в.ше==. П.р татти-сыппис.р: пу=а ыраттарса: кёкёра тёвёнтарса»?

Иртнине аса илет: анчах п.р япаларан теприн =ине хёвёрт ку=ать: туйём. тарён?

Епле йывёр:

пушё: тёвёр – к.тн. шанчёк: ертекен .м.т в.=ер.нсен? Тата ытларах йывёр – икк.ленсе тёрсан ик. =ул хушшинче??? Астёвать Пракки Татёлч. ас туни: вупёр пуснё хы==ёнхи пекех йывёр чул хёварч. Пу= =ине? Ёш урлё: ч.ре вит.р: п.т.м \т тёрёх сёрёлтатса иртр. кичем имен\% пёрлё сив. =апр. кёкёра: сив. Тар пёчёртанса тухр. =урёмран??? Пётрашёна==.: п.рлеше==.??? Каллех иртни: хальхи: унтан – т.тре???»

Пракки =ула: \сен-тёрана: =ут =анталёка аван сёнать?

«Х.вел чылай аннё? Т\пери п.л.т: =урланнё х.р ку=. пек: т.кс.мленч. хуллен: антарч. Ку= харшине вётантарнё х.р: =.н. =ын пек: вёрттён пёхать? Аякри вёрман та чарёнч. Шавлама: =ил те к.ч. йёвине???Х.вел анас ум.н =акён пек вё=ёт пулать???»

Кил-йышне хисеплет: арёмне: Лисук х.рне юратать?

«Часах акё кил: ёшё п\рт: яшка???Ак =итетп.р киле???Арём унта???к.тет? П.ч.к Лисук «Атте килет» тесе ч\речерен пёхёть пуль???»

Иртн. вёр=ё саманч.сене час-часах аса илет; =ынна шеллеме п.лет?

«Леш вилли в.т вёл +.п.рте 18-м.ш =улта Колчакпа =апё=нё чухне пулнё??? П.лн. кайран: =ывёхри ялта каласа панё% п.р х.рл. салтака илн. пулнё тыткёна хусахсем; х.нен.: тирне с\н. ч.р.ллех: сыпписене каснё? +ухёрнё =.ртех: ку=не чиксе шётарнё сив. штыкпа??? М.ск.н =.рл. салтак? Тен: чёваша= пулнё-тёр???»

Класс к.реш.вне ч.репе туйнё?

«Пракки тин кура пу=ланё класс тёшманне% ун .м.тне: шанчёкне: шухёшне? +авпа пуль халь те: лёк пущё =.ртех: сасартёк в.=ер.нет =авёнтан%

- +апла пир.н пеккисене??? +ук: х.рхенмен никама та???»

Пурнё= =инчен нумай шухёшлать?

«М.нш.н-ха .м.т.м лёпчёнч.: пусёрёнч.? Е чиккине =итр.-и? Е ванса: т.пренсе чакр.-и каялла? Ё=тан .л.кхи тутлё .м.т: ка= выртсан =ывёриччен шухёшланё шухёш? Сурёх путек тусан та пурчч. савёнё=? Ку= ум.нчех хур=ё хытти =апр. Т.нчене: пёрёнч. Пурёнё= =ул.? Пушанч. Ёш-чик: =ухалч. Т.рек: =ухалч. Те: сасартёк л.шт.ртетр.= алёсем: =.тр. ура вёй.? +авён пекех – ху=ёлч. пурнё= турти: кив.: п.ччен ху=алёхлё турта"?

+.р .=не хаклама п.лет?

«Тин кёна =.ртме тунё: тёпри хура хырём пек? Лайёх-=ке-ха .=лен.? Начар .=ле==. те==.-в.т вёл тёпра =ине пёхса»?

Колхоза к.ресси пирки шухёшлать?

«Чёнах к.рсен? К.рсех пёрахсан? Эп. м.нле вырёнта? Ман м.н шеллемелли пур??? Ыран правлени? Теп.р кун .=? П.рлехи .=»?

   Ефрем Еллиев «Хапха» калавра Пракки сёнарне у==ён кётартмасть? Эпир сёнар шухёшлавне: чун-ч.ре пёлханёв.сене: тарёхёвне: икк.лен.вне кура =е= хаклама пултаратпёр? Автор сёнар пурнё=не: характер улшёнёвне: обществёра пулса иртекен .=-пу=семпе =ыхёнса кётартать? Вёхёт палли авн туйёнать: .=сем пулса иртекен вырён палёрать? Ку п.т.мпе Еллиевён калав.н п.лтер.шне  пысёклатать? Пракки сёнарне уйрём =ырса паман пирки в.ренекенсене калав тёрёх п.рч.н пу=тарса характеристика тума тивет? Ман шутпа: \керн. таблица в.рентекен те: .=сене пурнё=лакансене те пысёк пулёшу пама пултарать?

Ефрем Васильевич Еллиевён «Хапха»

калав. тёрёх хат.рлен. карточкёсем ****

 Уйрём афоризмсемпе: цитатёсемпе .=лени в.ренекенсен =ыхёнуллё тата =ыру пуплевне: шухёшлавне аван аталантарма пулёшать: Еллиевён сёнарлё ч.лхине сёнама: ёнланма май парать: хайлав проблемисене у==ён кётартать?

1? «Хапха???+.н.-ха вёл юман юпасем???» - =ак цитатёна ёнлантарёр? Хапха м.не символлать?

2? «+апхаран к.рсен пу=ланать ик. урам% Чирк\ касси???Сулахай енче – й.мс.р касё???» М.нш.н автор =апла калать?

3? «Сурёх путек тусан та пурчч. савёнё=» текен шухёшпа Ефрем Васильевич м.н каласшён?

4? «Умра тёманлё самана: паллё мар т.нче»? +ак сёмахсене м.нле ёнланатёр?

5? «Тата ытларах йывёр – икк.ленсе тёракан ик. =ул хушшинче»? Комментари парёр? Т\р. =ул пулнё-ши ун чухне: ёна суйласа илекенсене м.н к.тн.-ши?

6? «Этем мими те т.пл. шухёша =ухатсан – с.м вёрманлёх»? Калаври цитатёна ёнлантарёр?

7? «Я пурнё=. Ытла та тискер: т.кс.м: кичем???П.р т.сл.: п.р майлё???+иелте шёллёраххи???патвартараххи???Аялта – ви=ес.р тёрёшу: ви=ес.р .м.т» тенине м.нле ёнланмалла?

8? «Ёшёнса с\т.лет =ёмха – иртн. пурнё=» тесе каланине ёнлантарёр?

_____________________________________________________________________________

**** Ефрем Еллиевён Хапха» калав. тёрёх хат.рлен.

уйрём карточкёсем: ёнлантару таблици (4 хушса пани презентации слайч.сене пёх)

Усё курнё литература

  1. Васильева А.Н. Художественная речь. М., 1983.
  2. Корман Б.О. Изучение текста художественного произведения. М., 1972.
  3. Корман Б.О. Практикум по изучению художественного произведения. М., 1977.
  4. Одинцов В.В. О языке художественной прозы. М., 1973
  5. Одинцов В.В. Стилистика текста. М., 1980.
  6. Кожинов В. Как пишут стихи. О законах поэтического творчества.. М., 1970.
  7. Никитин В.П. Чувашский рассказ (1921-1941). Чебоксары. Чувашское книжное издательство, 1990.
  8. Никитин В.П. Чувашская литература 9 класса. 4 издание. Стериотипное. - Чебоксары. Чувашское книжное издательство, 2003.
  9. Государственный образовательный стандарт по чувашской литературе. Общее среднее образование. Министерство образования Чувашской Республики, 2000.
  10.  Цыфаркин В.Е. Книга для дополнительного чтения. 8 класс. Чебоксары. Чувашское книжное издательство, 1993.
  11.  Словарь литературоведческих терминов. М., 1974.
  12.  Скворцов М.И. Чувашско-русский словарь. Москва. «Русский язык», 1985.
  13.  Д. В. Гордеев, Ю. А. Силэм. Антология чувашской литературы. I том. Проза, Чебоксары. Чувашское книжное издательство, 2003.
  14.  Фразеологический словарь русского языка. Издание 2-е., стереотипное, М., «Современная Энциклопедия», 1968.
  15.  Родионов В.Г. Чувашская литература 10 класса. Учебник.  Чебоксары. Чувашское книжное издательство, 2003.
  16.  В. Н. Пушкин. Изучение эпических произведений в чувашской школе. – Чебоксары, Чувашское книжное издательство, 1993, - 23 с.

Адреса в сети Интернет

  1. http://www.chrio.cap.ru / ссылка «Народная школа»/
  2. http://www.ermakova.21308s09./ Поэтсем вилсессен те вилмессе/ edusite.ru
  3. http://www.lib.cap.ru/rzau1.asp/ Никитин В.Рассказы Ефрема Еллиева и Виктора Рзая/
  4. http://gov.cap.ru/home/1/Letopis/2004book06.htm /355. Ефрем Еллиев: +.н. ёнланупа ёнлантару% (т.пчевсем: аса ил\сем: «+ухалнё телейсем» драмён сцена валли хат.рлен. варианч.)
  5. http://vulacv.blgspot.com/2007/01/cvsh-smahlavisen-capl-listi.html
  6. http://www.gatd.archives21.r/news. /100 лет со дня рождения Ефрема Еллиева
  7. http://www.human.cap.ru /Фотография Е.Еллиева/

Хушса панисем

                           1 хушса пани

1? * «Чёваш Эзоп. ятне илме тив.= =ын» урокён

  электронлё варианч. (1 хушса пани презентации слайч.сене пёх)

     

       

                                2 хушса пани

2? ** «Ефрем Еллиев – паллё новеллист» урокён

  электронлё варианч. (2 хушса пани презентации слайч.сене пёх)

                                  3 хушса пани

3? *** «Вёр=ёра  эа  телейл.  вилет.п»  урокён

  электронлё варианч. (3 хушса пани презентации слайч.сене пёх)

                           

                                  4 хушса пани

4? **** Ефрем Еллиевён Хапха» калав. тёрёх хат.рлен.

уйрём карточкёсем: ёнлантару таблици (4 хушса пани презентации слайч.сене пёх)

                              5 хушса пани

Е? В? Еллиев пултарулёхне шкулта в.рентесси

(Наукёпа практика конференций.н материал.)

 

  Чёваш литература историй.нче Ефрем Васильевич пултарулёх. хёйне ев.р п.лтер.шл. вырён йышёнать? Ентеш яч. илемл. сёмахлёх \ссе пысёк шая =.кленн. тапхёрта палёрма пу=ланё? XX .м.р.н 30-м.ш =ул.сенче Еллиев хастарлёхпа ёсталёх й.р.пе малалла =ир.пп.н утнё? +ав тапхёрти =ив.ч ыйтусене хёюллён хускатнё? +ав шутрах: «юраман» темёсене у=са панё? Хёш-п.р проблемёсем паян кун та актуаллё темелле?

  Ефрем Васильевичён пурнё=.пе пултарулёх. =инчен кала=нё май: =амрёк ёрёва ун хайлав.ене в.рентес тата калав.семпе усё курса епле воспитани парас ыйтёва та хускататпёр? М.нпур =и-пу= илемл. сёмахлёхпа культура вучах.нче – шкулта – ник.с илет? Литературёна шкулта в\.ентесси  - кёткёс та йывёр .=? Сёнарлё сёмах саккун.сене ёша илекен =амрёка илемл. хайлавсенчи поэтика хёйне ев.рл.хне: уйрём =ыравёён харкам хёйле т.нчине курма тата хаклама в.ренетмелле? +авна май ачан эстетикёллё шухёшлама п\.ни \смелле?

 Е? Еллиев пурнё=.-пултарулёх.пе: чёваш литературин программинче йышённё тёрёх: пирвайхи хут 9-м.ш класра паллашатпё? Методика ёстисем 14-15 =улхи ачасем ёс-пу=.пе Еллиевён Эзопла ч.лхине ёнланма тив.= те==.: кунпа кил.шетп.р? Анчах =ырав=ё пурнё=.пе паллашма: калавне тишкерме п.ртен-п.р сехет панё? Акё тематика план. тёрёх Ефрем Васильевичён пурнё=.н паллё тапхёр.семпе паллаштаратпёр: пултарулёх.н нумай енл.хне у=са паратпёр? +ак урокрах «Ч.н тилхепе» калавён темине: проблемине: стильне: хайлав т.сне тата сёмах пуянлёхне тишкеретп.р? П.т.м.шле каласан: урок стандарт.нчен пёрёнмасёр паллашатпёр: тишкеретп.р: ёнлантаратпёр: =ир.плететп.р:  хаклатпёр та? Енчен те класс тулаш.нчи мероприятисем =инчен кала=сан: кунта вёхёч. те х.с.к мар – 30 минут е п.р сехет =урё (ачасем кёсёкланнё ыйтусенчен килет): вырён. те т.рл. (библиотека: музей тата ыт?): т.ллев.сем чылай: тишкермелли ыйтусем анлёрах? Паллах: темле мероприяти пулсан та в.рентекен ачан тавра курёмне: \с.мне: вёхётпа ушкён  ыйтнине шута илсе Ефрем Еллиевён пултарулёхне шкулта в.рентн. чух =акён пек т\ллевсем лартать%

1? +ырав=ё кун-=ул.пе .=-х.л.н паллёрах тапхёр.семпе ен.сене палёртасси?

2? Автор =уралса \сн. тапхёр халёх историй.нче м.нпе паллё пулнине ёнлантарасси?

3? Чёваш литература аталанёв.н тапхёр.нче Еллиев пултарулёх.н: шухёш пуянлёх.н: ку=ёмлё та пытанчёклё ч.лхин: =ынлёх.н: тёрёшулёх.н: .=ченл.х.н вырён.пе п.лтер.шне у=са парасси?

4? Ентеш тапратнё =ив.ч ыйтусене: в.сене татса парас мелсене пёхса тухасси?

5? Дидактикён принцип.сене т.пе хурса ачасен п.л\: воспитани тата илемл.х: вёй-хал: кёмёл-туйём ен.сене аталантарасси?

6? Паллё та пултаруллё =ынсене хисеплеме: юратма: в.сенчен т.сл.х илме в.рентесси?

 Сёмаха калама =ёмёл: анчах в.рентекен урока е п.р-п.р мероприятие хат.рленн. вёхётра йывёрлёхсем те сиксе туха==.? Акё алё ай.нче Ефрем Еллиевён 2-3 хайлав. (калав.сем: «Ч.н тилхепе»: «Ч.ре пат.нче»: «Хапха»? Ку хайлавсене иртн. =улсенчи: кив к.некесенче тупма пулать): сёввисем: пьеси: дневник.нчи =унатлё шухёшсем: паллё =ынсем каланисем =ук? Ентеш пурнё=.пе =ыхённё паллёсем хальл.хе сахал? Сёмаха =ир.плетсе кётартмалли т.сл.хсен п.рч.н шыратпёр? +ав т.ллевпе паян ак конференци те ирттеретп.р? Ёслёлёх шай.нчи тишкер\-критика материал. в.рентекенсем патне сайра =итет? Юлашки т.пчев к.некине: сахал шутлё тухнёран: в.рентекен ку=па та курман? Шупашкарти Гуманитари институч.пе Наци библиотекине пурте =итсе килейме==.?

 +ул п.рре – в.рентекен.н хёй т.лл.н меслет кётартёв.сене =ырма тивет: пысёк т.пчев тёвать: вуласа тишкерет: хаклать: ачасене ёнлантарать? Урёхла каласан: в.рентекен творчествёллё .= туса пырать: ачасене: ашш.-амёш.сене .=е явё=тарать?

 Шкул ачисене Е? В? Еллиев кун-=ул.пе паллаштарнё чух материал хат.рлеме ашш.-амёш.сем ха=ат-журналти («Сувар»: «Ял пурнё=.»: «Тёван Атёл»: «Ялав»: «Хыпар») статьясене: асаил\сене тупса вулама: компьютерпа слайдсем хат.рлеме пулёшма пултара==.? Ачасем уйрём .=сене хёйсем те кёсёклансах тёрёшса тёва==.:

1? Ефрем Васильевич Еллиевён «Хапха» калав. тёрёх хат.рлен. ёнлантару тата т.рл. шайри карточкёсем?

 Уйрём афоризмсемпе: цитатёсемпе .=лени в.ренекенсен =ыхёнуллё тата =ыру пуплевне: шухёшлавне аван аталантарма пулёшать: Еллиевён сёнарлё ч.лхине сёнама: ёнланма май парать: хайлав проблемисене у==ён кётартать?

1) «Хапха???+.н.-ха вёл юман юпасем???» - =ак цитатёна ёнлантарёр? Хапха м.не символлать?

2) «+апхаран к.рсен пу=ланать ик. урам% Чирк\ касси???Сулахай енче – й.мс.р касё???» М.нш.н автор =апла калать?

3) «Сурёх путек тусан та пурчч. савёнё=» текен шухёшпа Ефрем Васильевич м.н каласшён?

4) «Умра тёманлё самана: паллё мар т.нче»? +ак сёмахсене м.нле ёнланатёр?

5) «Тата ытларах йывёр – икк.ленсе тёракан ик. =ул хушшинче»? Комментари парёр? Т\р. =ул пулнё-ши ун чухне: ёна суйласа илекенсене м.н к.тн.-ши?

6) «Этем мими те т.пл. шухёша =ухатсан – с.м вёрманлёх»? Калаври цитата ёнлантарёр?

7) «Я пурнё=. ытла та тискер: т.кс.м: кичем???П.р т.сл.: п.р майлё???+иелте шёллёраххи???патвартараххи???Аялта – ви=ес.р тёрашу: ви=ес.р .м.т» тенине м.нле ёнланмалла?

8) «Ёшёнса с\т.лет =ёмха – иртн. пурнё=» тесе каланине ёнлантарёр?

2? Литература вёййи?

 +ырав=ё чи малтан хёй калав=ё пулнипе: очерксем =ырнипе палёрнё? В.сем унён 20 яхён? Ыйтусем%

  • П.р-п.ччен =ёварни тёвакан герой? (+таппан)
  • «Хёрушё пурнё=»: «Тёванлёх»: «Хастарлёх» калавсен теми? (Ял =ынни п.р пулса .=лени?)
  • Вёр=ё вёхёт.нче п.р офицер саламатпа х.нен. х.р? (Анна?  «Тёшман ум.нче»?)
  • М.к.те м.нле калавён т.п герой.? («Пурёнма в.рент.м»?)
  • Калав т.шши тёрёх ятне п.л.р% революцичченхи нушаллё пурнё=а сёнласа кётартса сталинизм йывёрлёх. =инчен систерет? (Т.л.к?)
  • «Тёшман ум.нче» калаври пурнё= =ине урлё-пу=лё пёхакан сёнар? «,л.кхи уншён: колхозлё пурнё=па танлаштарсан:_ «райри пурнё=»? (Виктор?)
  • Хёш калаври сыпёк ку% «Мику= сывё-ха: хал. вилме шухёшламасть те: нумай пулмасть унён ача =уралч.??? 1918 =улччен Мику= пурнё= пылак. м.н иккенне те: савёнё= м.нне те чухламан???» («/с.м»?)

3? Кроссворд?

4? Тест хат.рле==.?

5? Е? В? Еллиевён «Хапха» калав.нчи Пракки характеристики?

   В.рентекен ентеш.н пултарулёх.пе паллаштарнё май Ефрем Васильевич дневник.нчи сёмах.сене парса ёнлантарса пырсан ку= умне =ырав=ён анлёрах сён \керч.к. тухса тёрать? Т.сл.хрен%

  • «Высота культуры определяется отношением к женщине»;
  • «Нумай =ын шырать илемл.х: анчах сахал =ын тёвать ёна? Тен: =ут т.нчере илемл.х =ук пуль те: пурнё=ра т.р.сл.х =ук пекех… Т.р.сл.хе те: илемл.хе те этем тёвать в.т»;
  • «Сёмахра =е= халёх психологий. палёрать»;
  • «Чён-чён писатель чён лайёх художествёллё произведенире ниме те т\ррем.нех каламасть: систерет =е=… Е т.слет т.пл.: кирл.рех енне шаларах хурса»;
  • «Кашни чёваш пайтах п.лни: ытларах п.лме тёрёшни пурте чёваш халёх.н п\лмине к.рет: аслёлатать: пуянлатать»?

Е? Еллиев =ырнё хайлавсен й.ркипе паллаштарни: в.сене =ырнё =ул.сене тишкерни ачасене =ырав=ё пултарулёх. \ссе пынине аван кётартать: 1931 =улта ик. паллё очкеркне куратпёр пулсан: 1941 =улта: Аслё Аттел.х вёр=ине кайиччен 8 хайлав (ёнёёлё =ырнё калавсем)?

  Еллиев пултарулёх. нумай енл\ пулнине литераторсемпе критиксен сёмах.сене илсе кётартсан ёнланмалла пулса тухать:

  • «Вёхёт иртн.=ем.н шухёша ытларах калас ёсталёх унён туптансах: амалансах пырать? Еллиев – чёваш Эзоп. ятне тив.= =ын» Ю? В? Яковлев;
  • «Е? Еллиев – критик: Е? Еллиев – эстетик пирки кала=ма сёлтав =ител.клех? Т\ррипе: .=. нумай =ырса хёварнинче мар в.т-ха –=ырнинче хывённё шухёшра: =ав шухёш анлёх.пе тарёнлёх.нче…» А? Н? Тимуков;
  • Е? В? Еллиев драматургине Е? Р? Афанасьева т.пчен.? Вёл =апла калать% «Е? Еллиев лартнё ыйтусем паян та: сцена =инчен янраса: шухёшлама пултаракан чёваш =ыннине тарён шухёша яра==.: м.нш.н тесен наци ыйтёв. - паян кун та чи =ив.ч ыйтусенчен п.ри»;
  • «Чёвашсен Ивановпа +е=п.лс.р: Хусанкайпа Миттасёр тата Айхис.р пу=не урёх никам та =ук тенисем ха=атсенче п.рре мар пичетленч.=? Сёвё= калашле: пу=а «хурса чечек ёшне» т.нчене чухёнлатар мар-ха? Чёвашсен Ефрем Еллиев поэзий. те пур» А? А? Ефимова?

Поэзи =инчен кала=ас тесен в.ренекен умне «+уллахи ир»: «Х.ллехи =ула сёнани»: «Хут купёс»: «Утё =улни»  тата ытти сёввисене т.сл.х вырённе хурсан лайёх?

 +апла шкулта Ефрем Васильевич пултарулёхне в.рентни к.неке шёнёр.нчен пу=ласа =ырав=ён хёйне ев.рл.хне у=са парать: сёнарлёхне: сёнарсен тытёмне: илемл.х мел.сене кала=у: вулав: =ыру .=.сем урлё ёнланса илме пулёшать? В.рентекен пурнё= чёнлёхне: сёнарсен типлёхне тата =ынлёхне =ырав=ён п.т.м.шле пултарулёхне тишкерсен кёна ача ч.ри патне =итерме пултарать? Урокпа класс тулаш.нчи .= форми: меслеч.сем: т.с.сем маларах асённё ыйтусемпе тачё =ыхёнура пулмалла? Унсёр=н в.рен\ ёнёёлё пулайм.?

 

С.нчел ял.: 2007 =ул

6 хушса пани

Ознакомление вариативными особенностями творчества

 Е.Еллиева в чувашской школе

   «Психология народа отражается лишь в слове»,- писал в своем дневнике Ефрем Васильевич Еллиев. При изучении своеобразия языка чувашского народа нужно обращать внимание на то, что каждый из творцов художественного слова по-своему преподносит читателям языковые особенности и образ народа.

  В истории чувашской литературы особую роль занимает творчество моего земляка, писателя и педагога, Ефрема Еллиева. В 30-х годах XX века он отличился как прозаик, драматург, поэт, критик. В январе 2007 году исполняется 100 лет со дня рождения уникального человека.  Важно донести суть личностного содержания Ефрема Еллиева и литературную особенность его творчества до подрастающего поколения. Без Еллиевских творений чувашская литература была бы неполной.

  Над изучением творений Ефрема Васильевича трудились литературоведы: А. И. Мефодьев, П. Н. Метин; В. П. Станьял первый поднял имя запрещенного автора и исследовал литературный мир. Над раскрытием творческого своеобразия работали Ю. В. Яковлев, Е. Р. Афанасьева, Михаил Юхма, Алексей Талвир; А. А. Ефимова впервые заговорила о поэзии земляка.

   Первое знакомство с литературным миром Ефрема Васильевича в общеобразовательной национальной школе происходит в 9 классе.

В программе чувашской литературы на изучение жизни и творчества Ефрема Еллиева отводится всего один академический час. Это обзорное представление, где раскрываются основные этапы жизнедеятельности писателя и поверхностный анализ одного произведения («Ременные вожжи»). Когда для анализа вариативных языковых особенностей разножанровых произведений нужно больше времени и занятий. Для этого используется различные формы внеклассных занятий (литературная викторина, тесты, кроссворды,  заочные путешествия, встречи, круглые столы, экскурсии в музей или по памятным местам, читательские конференции, литературные игры и др.). Цель и задачи внеклассных мероприятий:

  • изучить вариативные  художественные особенности Е. Еллиева;
  • раскрыть  эстетический мир произведений;
  •  выделить воспитательные аспекты творчества писателя.

  В. П. Никитин-Станьял считает, что для восприятия возраст девятиклассника по физиологическим и психологическим особенностям наиболее оптимален. С ним нельзя не согласиться. Человек, умеющий оценивать окружающую действительность и достаточно начитанный, сумеет понять Эзоповский язык Еллиева /В. П. Станьял. Чувашская литература. Учебное христоматие. 9 класс.- Чебоксары, Чувашское книжное издательство, 2003, - с.148 /

  Ю. В. Яковлев после долголетнего изучения творчества Е. В. Еллиева пришел к выводу, что «этот человек достойный имени чувашского Эзопа». Еллиев – художник с поэтическим взглядом на человека, тонкий знаток психологии, подобно древнегреческому баснописцу создал незабываемые произведения изобилующими иносказаниями, недомолвками, всевозможными приемами речи для сокрытия прямого смысла. Автор, точно Эзоп, пользуется чувашским языком. Еллиевский язык – это язык души, где литературные принципы  толкования смыслов слов, выражений одни, а диалектические, используемые на местах проживания – это фантастически другие. К примеру, выражение «ятём =.рн.» /рассказ «Перед врагом»/:

  • замарал доброе имя;
  • худая, дурная слава;
  •  обесславить себя, слухи, молва ( разг.) Добрая слава лежит, а худая по дорожке бежит (посл.).

   Каждое произведение Ефрема Васильевича, изучаемое  в школе – это искусство, оно особенное, своеобразное. Это Еллиевское видение и творение мира. Е, В, Еллиев отмечал,что настоящий литературный творец в художественных произведениях никогда не заявит на прямую, а с уловкой, с загадкой дает почувствовать, вырисовывает образы пурпурными красками в нужных местах.

  При разгадывании особого художественного языка огромную роль играет методически умело организованная словарная работа, творческие задания, которые учат воспринимать тексты как художественные и помогают создавать собственные связные тексты. Например,  одна работа со словарем над одним только словом дает столько знаний и умений для развития речи и обогащения словарного запаса учащихся. Какое лексическое значение имеют названия произведений и какой смысл вложил в эти слова автор? Рассказ «Ворота» («Хапха»).

 Хапха –1) ворота. Железные ворота. Русские ворота (с треугольной крышей). 2) дверь (диал.). Дверь мельницы.

 Сравните: хапха =ёвар – крикун: горлопан;

  хапха ук=и (уст?) – выкуп на свадьбе;

  ял хапхи (диал.) – место заезда в деревню, место загона скота.

 / М. И. Скворцов. Чувашско-русский словарь.- М., «Русский язык», 1985, - с. 537 /

 Сравните с русскими фразеологизмами:

  • от ворот поворот /категорический отказ, отрицательный ответ на просьбу, обращение/;
  • выбросить за ворота /выкинуть, вышвырнуть, увольнять, лишить работы, заработка/;
  • как баран на новые ворота /смотрит недоуменно, тупо, не понимая, не соображая ничего; растерянно, глуповато/;
  • ни в какие ворота не лезет / очень плохо, никуда не годится, не укладывается в общепринятые нормы, не выдерживает никакой критики/. /Л. А. Войнова  др. Фразеологический словарь русского языка. Изд. 2-е, стериотипное. –М., «Сов. Энциклопедия», 1968, - с. 79 /

Еллиевские ворота – это место заезда в деревню; это устойчивые, вековые, как два дубовых столба, старинные чувашские традиции и обряды. Ефрем Васильевич выбрал ворота как символ проникновения русской культуры, христианской веры, как символ перехода от одного исторического хозяйственно-житейского уклада жизни к другой (от единоличника к коллективному, от эгоистического к альтруистическому, от старого к новому, светлому).

 Название «Ворота» формирует первоначальное восприятие рассказа. Но общая картина воспроизводимого мира Еллиевым намного шире.

 В действительности 30-х годах Ефрем Еллиев одним из первых начал раскрывать темы человеческой психологии эпохи сталинизма, когда шло осмысление судьбы частного человека в круговороте событий. Пракки – в размышлениях перед принятием решения о входе в колхоз («Ворота»). Самай – в борьбе старого инстинкта и нового отношения к жизненным явлениям («Ременные вожжи»). В произведениях Еллиева присутствует гуманистический пафос, где человек – мера всех вещей.

 А. А. Ефимова пишет: «В газетах не раз печаталось, что у чуваш кроме К. Иванова, М. Сеспеля, П. Хузанкая и В. Митты, а также Г. Айги нет больше поэтов. Как сказал поэт «нельзя головы прятать в цветках» и этим обеднять мир. У чуваш имеется и поэзия Еллиева». В 1931 году Ефрем Васильевич написал стихотворение «Гармоника» («Хут купёс»). Автор, используя метафоры – «Хир.нет ч.ре тем илтсе???»: «???хут купёс такёнать хурлёх чёмёрккине сирсе»; олицетворения – «Тёкать хумханса хут купёс»: «П.ркенч.к салатать й.рсе»; сравнение – «Хаяр =ил - =илхелл. хурал=ё»: через грустную мелодию музыкального инструмента, передает свое душевное, отнюдь несвободное, не возвышенное состояние. На первый план выставляется затуманенный образ Родины. Это мир, где жил Еллиев. Там нет свободы. Там, по сути, та политическая машина, которая работает неизвестно для кого, но не для человека. Здесь – это огромный тормозной инструмент для искусства. Ефрем Васильевич отмечает в своем дневнике: «Это упадок: упадок и литературе и полностью в искусстве. Почему в езде обузданность? Искусство не терпит подпорки…»

 Автор через плачущую музыку гармоники, именно народного инструмента, делает акцент на губительной силе политики того времени для народа, для искусства. «Видит глаз» как умирает искусство, хочет вырваться на свободу, снимая белену.

 Лирический герой – образ автора, поэта, от лица которого ведется повествование – страстный монолог, заключающий его переживания, мысли и чувства. Еллиев свое душевное состояние передает через захватывающий мир природных явлений, использует метонимию: «Летят сновидения по звуку косы», «плачет березовая роща без зелени», «из-за засухи плачет чибис» («На сенокосе»); «после лошадиной сани остаются лишь раны от лютой зимы», «полозья сани сгибают белую бороду Деда Мороза» («Зимняя тропа»). В лирике Е. Еллиева, как у русского поэта Б. Пастернака, по-моему, пейзаж это действующее лицо, субъект, это двигатель событий. Человек определяется через природу, она настолько близко к нему, что оттесняет человека на второй план. Таким образом, важным элементом остается смысловое оформление текстов – особенность художественного языка произведений. В. П. Станьял проводит параллели, взаимосвязи между художественными средствами М. Горького, С. Фомина, Д. Юмана, А. Чехова. Об этом свидетельствуют Еллиевские дневниковые записи, сами произведения /В. П. Станьял. Чувашский рассказ (1921 – 1941). – Чебоксары, Чувашское книжное издательство, 1990, - с.107 /

   Возьмем программный материал, рассказ «Ременные вожжи» («Ч.н тилхепе»? 1933) : «В дом Самая эти вожжи не по его желанию пришли» («Вёл тилхепе Самай =уртне ун ир.к.пе килмен»): «Вы же понимаете: если речь идет о тете Кулине» («Кулине инке тесесс.н п.лет.р .нт. эсир»): «Вы может наслышены???» («Эсир те илтн. пул.-ха???») и так далее? Автор переходит на более близкие отношения с читателем. Все фразы по строению имеют фольклорное начало. И так в очерках, рассказах. /Г. И. Федоров. Антология чувашской литературы. Том 1. Проза. – Чебоксары, Чувашское книжное издательство, 2003. – с.8 /

  В рассказе «Ременные вожжи» мы наблюдаем роль в повествовании сновидения. Самай, измученный мыслями, видит страшный сон, еле дыша просыпается. Проснувшись, без колебания исправляет ошибку жены. Герой рассказа размышляет. Автор для читателя создает спорные ситуации, которые сплошь и рядом возникают в жизни:

  1. Украсть украденное – это грех?
  2. Многие Европейские народы не знают, что значит воровать. У чувашей тоже не было таких особенностей, без спроса брать чужое. А почему сегодня воруют?
  3. Как жить с чистой душой в обществе воров?

 При всем многообразии творческой проблематики и художественных решений, критики, писатели, литературоведы дают единую оценку творчеству Ефрема Васильевича Еллиева. Это поистине своеобразный талантливый писатель. Всякое начало скрывается в великом педагоге Еллиеве. В канун столетия земляка нужно говорить, что многие творения Ефрема Васильевича остаются неизвестными широкому кругу читателей. Остается без внимания «Без бахвальства…» («Мухтанмасёр: =\ле в.=мес.р»: 1932). Н. В. Шобуссинни свое время считал возможным его публикацию с комментариями.

 Интересна для исследования нелегкая жизнь писателя. Но потеряны связи с родными Еллиева, нет опубликованных их воспоминаний. Доброе дело дает свои плоды. Начиная В. П. Станьяла и А. А. Трофимова, литераторы и краеведы совершают открытия, объявляя результаты. Отрадно то, что ЧНКА Аксубаевского района, во главе Н. В. Чентаевой, в апреле 2006 года, на чувашской конференции, приняла решение поставить памятник во дворе бывшего педагогического училища в поселке Аксубаево, писателю и педагогу.  Это лучшая память для предков, для истории.

 При ознакомлении  вариативными особенностями творчества Ефрема Еллиева важно учитывать все дидактические принципы педагогики. Особая ориентировка делается на научность, доступность, наглядность изучаемого материала. Для учителей чувашского языка и литературы предлагаю примерные разработки внеклассных мероприятий, а также некоторые дидактические материалы, которые составлены с учетом современных педагогических технологий в преподавании конкретно чувашской литературы.

                                                                             г. Чебоксары, ЧГГИ, 2006



Предварительный просмотр:

Методическая разработка сценарий проведения праздника «УЯВ».

 Учитель чувашского языка и литературы Васикова И. С.

(концертная часть)

1вед. Ырё кун пултёр хаклё хёнасемпе ял-йышсем! Хамёр ентеш: Петр Гаврилов-Меречен: =апла калать%

Чёваш уяв. – чун илем.?

М.не тёрать юрри-ташши!

Ч.рем.рте – х.вел ёшши:

Хёйне кура – телей =.клем.?

Эпир сире икс.лми телей с.нетп.р? Паянхи уявра юрласа- ташласа савёнма килн. артистсен концертне у=ма ир.к парёр?

2 вед? Кив. Саврёш сцени =ине----------------------------------------------ч.нетп.р? Алё =упса к.тсе ил.р?

1 вед? Курсам: епле хитре пир.н тавралёх

     Епле хитре: епле таса т.нче

     Х.рсен карти тата тёванлёх:

     Ырё янрать-=ке кашнин ч.ринче?

2 вед? Тёвансем? паян эпир Саврёшён хёйтытёмлёх =.р. =инче йёлана к.н. Уяв тёватпёр? Ерт\=и – Кузьмин Андрей Георгиевич? Хёйтытёмлёх тёватё яла п.рлештерсе тёрать% (хал. ял ятне илтсен пурте Уяв тесе кёшкёрёр) Кив. Саврёш: Васильевка: Х.рл. Шур? Саврёш сали? Пур. кунта пин ытла =ын пурёнать?

 Пурне те саламласа__________________________________________ юралать?  

1 вед?

Ч.в.л кёна ч.в.л

Ч.ке= пулаясч.

Сир.н кантёк ум.нче

Юр юрласч.?

2 вед?

Эпир сире пурне те =ак туслёх Уяв картинче тёракансене сума суса килн. чаплё хёнасене «Кив. Саврёш вётам шкул.» муниципаллё в.рен\ учреждений.н картинче ёшшён саламлатпёр? П.ррем.ш хут шкул 125 =ул каялла ник.сленн.? +.н. шкула - 25 =ул? Шкул директор. – Герасимова Ирина Алексеевна? Шкул =ак статусрах юлтёр тесе район пу=лёх.сен ум.нче пу= =апса тархасласах ыйтатпёр? Шанса тёрса артистсене йышёнатпёр___________________________________________?  

1 вед?

Юрла тёван: ирччен юрла

Сан сассуна итлес килет

Сар кайёкла ёмёртмалла

Юрла тёван: татах юрла?

2 вед? М.н авалтан чёвашсем пысёк уявсенче ватёсене чысланё: =амрёксене пиллен.? Эпир те ку йёларан юлмаспёр? Паян сире Кив. Саврёшри чи аслё =ынпа паллаштартпёр? Вёл -  Пильщикова Софья Алексеевна? Ёна тата нумай =ул ырё пурёнма сывлёх сунатпёр? Чи =амрёкки вара - -------------------------------------------------? П.ч.к пепкене ашш.-амёш пек тёрёшуллё та маттур \сме с.нетп.р? Хал. саламлама ятарласа килн. _________________________________сёмах паратпёр? К.тсе ил.р?

1 вед?

Сире савса-=ке пу= тая==.

+ул х.ррнче Шур хурёнсем

Сире савса =е= саламла==.

Чун-ч.ререн тус-тёвансем?

2 вед? Тус-тёван тесен чи пултаруллисене аса илер? Саврёшра =уралса \сн.: халёх академик.: историк-таврап.л\=. пулма ёсталёх =итерн.: 80 =ул  тултаракан Николай Яковлевич Пильщикова чун-ч.ререн саламлатпёр? Сире сумласа: чёвашлёха упраса----------------------------------------кил.?

1 вед?

Чёваш Уяв.н юрри

Ян-янраса шёранса

Вёй-хал парса

Ай: тётёр-и?

2 вед? Аслё уявра .= тата вёр=ё ветеран.сене-п.л.шсене чысласан аванчч.? Саврёшра ветерансен совеч. .=лет? Паян ёна Яковлев Вячеслав Николаевич ертсе пырать? Маларах Пильщиков Сергей Андреевич й.ркелесе пынё? Ветерансен ум.нче эпир пу= таятпёр: =ир.п сывлёх сунса юрёпа саламлатпёр? К.тсе ил.р---------------------------------------------------

1 вед?

Тёвансемпе паллашнё чух

М.н пур чёваш туслашнё чух

Чун савёнать: ч.ре сикет

Тата та хастар пулас килет?

2 вед? Вёйё-юррён хёй.н хастар ачисем пур: .=ре чапа тухнисем паян сир.н умёрта пур? мухтав сире =.р .=чен.сем: .=ре вёй хуракансем: халёха тёрантаракансем? Сир.н ятёрпа уявра юрё янёрать----------------------------------------------------------------------------------------Атёр-ха п.рле ал =упар?

1 вед?

Ем-еш.л тумлё Уяв кун.

Таврана ыталасан

+арана вёййа туха==.

Тантёшсем карталанса?

2 вед? Уяв м.н .м.ртен ял-йышра спортпа туслисене палёртма пулёшнё? Тупёшу-ёмёрту =амрёксем хушшинче пулнах? Ик. Мишша пур ялта? Водышев тесен шахматист: Григорьев тесен – чупма ёста =ын: икк.ш те республикипех паллё? Хал. юрёпа ёмёртма ----------------------------------туха==.? Ёшшён к.тсе ил.р?

1 вед?

Паян Уяв чёваш Уяв.

Янра эс: юррём: янра

Тавралёха халь юхтёр юрё

Шёрантёр: в.=т.р аякка?

2 вед? Халёхён .м.ртен пыракан йёли-й.рки: илемлё ч.лхи =емьере: пухусенче: уявсенче мёна=лён янёратёр? Сёвви-юрри: асамлё халап-юмахю тата ытларах сарёлтёр? Авалтан пыракан ташё-кулё: вёйё-йёла чёваш ятне тата =\лерех =.клет.р? Пир.н патра хёнара------------------------------------------------------------------------------------------------------

1 вед?

+\р=.ртен те кёнтёртан

Анё=ран та тухё=ран

Аякран та =ывёхран

Килсе =итр. тус-тёван?

2 вед? Эпир хаваспах к.тсе илетп.р-------------------------------------------------------

1 вед?

Савёк купёс к.м.л саслён

Илёртет сар х.рсене

Выляма-кулма хаваслён

Аслё =аран варрине?

2 вед? Аслё Уяв ытамне-------------------------------------------ч.нетп.р?

1 вед?

Юрла чёваш

Юрла саркаланса?

Уяв юрри чун-ч.рене хускаттёр?

Аки-сухи п.тсен

Ал пушансан?

2 вед? Сцена =инче-------------------------------------------------------Тёрёшса алё =упатпёр?

1 вед? Ял урам.пе утсассён

+.н. =уртсене курсассён

Пур ял-йышём савёнать

Уяв =итн.н туйёнать?

2 вед? Паянхи уява----------------------------------------------------хутшёнать?

1 вед? Ял =ум.нче .шнере

Х.рсем Уяв тёва==.?

В.сен =еп.= юррисем

Вёрман тёрёх юха==.?

2 вед? Паянхи район шай.нче Саврёшра иртекен чёваш Уяв. кашнин чун-ч.ринче =унат хуштёр: =акё =утё т.нчере п.р-п.ринпе туслён кил.штерсе: п.р-п.рне хисеплесе пурёнма хистет.р? Сцена =ине----------------------------------------------------ч.нетп.р?



Предварительный просмотр:

 

Урок  теми% Чёваш фразеологий.

Урок  т.ллев.сем%

  1. Фразеологи =инчен в.реннине аса илсе  

 =ир.плетсе хёварасси: сёмах  =аврёнёш.сен  

 п.лтер.ш.сене  хёвёрт  тупса  палёртма  

 хёнёхтарасси?

            2) Тёван  ч.лхене  хисеплеме:  юратма  

             в.рентесси

            3) Ч.лхе кёткёслёхне туйма: сёнама хёнёхтарасси;

             ч.лхем.р.н сёнарлёхне тишкерсе: илемл. те

             янравлё: =еп.= те таса кала=ма в.рентесси?

Урок  т.с.%  практикум-мозайка урок.?

Урокра  усё  курмалли  меслетсемпе  мелсем%

            1) учитель  сёмах.

            2) ачасен  кала=ёв.

            3) ХП  .=лени

            4) ыйту- хурав

            5) слайдсене ёнлантарни

            6) карточкёпа  .=лени

            7) словарь  .=.

            8) физкультминутка

Курёмлёх хат.р.сем% 1) Учебник

                2) Фразеологи  словар.сем

                3) Проектор: слайдсем: компьютер?

Урок юхём.

I?        Й.ркел\ тапхёр.? Урок т.ллев.сене ёнлантарни?

II?   Power Point компьютер программипе хат.рлен. слайсене ёнлантарса парса лекци ирттерни? 1  слайд

1? Иртн. =улсенче в.реннине аса илсе сёмах майлашёв.н паллисене тупатпёр%

Т.сл.хрен% х.рл. тутёр           тутёр к.тес.

        пысёк тутёр           тутёр в.=.

        =.н. тутёр       тутёр т.с.

Слайд №2

Сёмах майлашёв.н паллисем%

1) сёмах майлашёв.нчи кирек хёш сёмаха та теп.р сёмахпа ылмаштарма май пур: м.нш.н тесен в.сем ир.кл. =ыхёнура тёра==.?

2) Сёмах майлашёв.нчи кирек хёш сёмаха улёштарсан та: унён п.лтер.ш. уйрём каланё чухнехи пекех юлать?

3) сёмах майлашёв.нчи сёмахсем п.лтер.шне кура ир.кл. =ыхёнса пула==.?

2? Хал. хуп турттарать сёмах =ыхёнёвне илетп.р? Унён п.лтер.ш.% пит. вёйлё харлаттарса (сас кёларса) =ывёрни? Хуп сёмахён та: турттар сёмахён та ахаль чухнехи (ир.кл. =ыхёнури) п.лтер.ш. =ухалнё? +ак сёмахсем: п.р-п.ринпе тачё =ыхёнса: хёйсен п.лтер.шне =ухатнё та урёх п.лтер.ш туяннё? Ун пек сёмах =ыхёнёв.сене сёмах =аврёнёш. е фразеологизм те==.? Сёмах =аврёнёш.сене ч.лхе наукин уйрём пай. – фразеологии т.пчет? Фразис – грек сёмах.: чёвашла каласан «сёмах: сёмах =аврёнёш.» тени пулать: логос – «в.рент\»?        

Слайд №3

3? Ачасем учитель хы==ён доска =ине сёмах =аврёнёш.сем =ырса: в.сен п.лтер.ш.сене тупа==.: предложенисем тёва==.? 

  Шалчи тулч.: пу= ват: пу=а =.м.р: й.п чиксен те ку= курмасть: =уламан пёру: ку= ш(ё)тарса кайр.: к.р.к арки йёвала: патак =и: хёлхуна тёрат?

 4? Сёмах майлашёв.семпе сёмах =аврёнёш.сен уйрёмлёх.сене палёртса таблица сёнар?

  Сёмах майлашёв.%

  1. Ир.кл. =ыхёнура тёра==.: сёмахсене улёштарсан та: в.сен п.лтер.ш. улшёнмасть?

   х.рл. тутёр   х.рл. панулми

   тутёр к.тес.   панулми йывё==и

  1. Сёмах майлашёв.нчи сёмахсем предложенире т.рл. членсем пулма пултара==.?

Хулара т.рл. тутёр туянтём?

  1. Сёмах майлашёв.сем пуплевре ир.кл. пулса пыра==.?

Сёмах =аврёнёш.%

 Тачё: =ир.п =ыхёнура тёрать? Сёмахсене ылмаштарма: улёштарма =ук? Ылмаштарсан: улёштарсан п.лтер.ш. улшёнать?

 Патак =и «ватнине: =апнине чёт» п.лтер.шпе =\рет?

 Турпас =и: турат =и теме==.( яшка =и: =ёкёр =и те==.): малтанхи п.лтер.ш. улшёнать?

 

Сёмах =аврёнёш.нчи кашни сёмах. член пулмасть? Сёмах =аврёнёш.нчи сёмахсем яланах п.р п.лтер.шл.?

 Вёл кашни кун патак =иет?

 Фразеологизмсем хёйсем т.лл.н пулса пыма==.? В.сем =ир.пленсе ларнё хат.р сёмах =аврёнёш.сем? Кала=упа =ыру ч.лхинче п.р улшёнмасёр усё кура==.?

4 слайд

 

 

5? Ачасем хёйсем п.лекен фразеологизмсене аса иле==.? Предложенисем тёва==.?

5 слайд

6? Асёрхаттарни% фразеологизмсем нумай п.лтер.шл. тата п.р п.лтер.шл. пула==.:

6 слайд

синонимлё (тим.р пёр=а: хыт кукар) 

7 слайд

 антонимлё (=ине тёр – алё сул):

8 слайд

 омонимлё (кукёр алё – сусёр: алли кукёр =ын) пула==.?

9 слайд

7? +.н. материал =ир.плетме учитель качасене тетрадь =инее сёмах майлашёв.семпе фразеологизмсем =ыртарать: ушкёнлаттарать% =ёкёр =и: яшка =и: патак =и: ас ил: турти к.ске: к.пи к.ске: хёлхи юпл.: юпл. сен.к: тём пёшал: тём куршанак: тырё авёрт: сёмах авёрт?

 8? Фразеологизмсен предложенири вырённе палёртни? В.сем предложенин пур член. те пулма пултара==.?

  Каллех ёна ку=ран пёхса (танл?% хёраса: пёхёнса – м.нле?) пурён вара: ёнах итле (обст?)?

  +апла вара вёл: п.р .= патне пымасть: .=пе лутёрканмасёр: т\р. пил.кл. (танл?% канл.: лайёх: .=лемес.р – м.нле?) \ср. (обст?)?

  Пурте хаваслён кулса яч.=? Салампи =.= шёл шурри те кётартмар. (сказ?)?

 Пухура манн пит пи=. (сказ?)?

9? Чёвашла-вырёсла фразеологи: чёваш сёмах.сен словар.семпе .=лени? 10 слайд

III.   П.л.ве =ир.плетни? «Фразеологизмсем» темёпа тест ирттерни?

IV? Урока п.т.млемлетни?

V? Киле .=%

+ак ыйтусем =ине хуравлёр%

  1? Фразеологизмпа сёмах хушшинче м.нле уйрёмлёх пур?

  2? Фразеологизмсемпе =.= усё курса м.н =инчен-т.р каласа

    пама пулать-и?        

  3?  Фразеологизмсем ч.лхере м.нле вырён йышёна==.?      

   Уйрём .=сем%

1? «Чёваш ч.лхинчи фразеологизмсем» ятлё к.ске сочинении =ырмалла?

2? Е тухса кала=ма хат.рленсе килмелле?

Усё курнё литература

1? Н?И?Ашмарин? Чёваш сёмах.сен к.неки? Чёваш к.неки издательстви? – Шупашкар: 2001?

2? М?Ф?Чернов? Современный чувашский язык? Слово:фразеологизм и свободное сочетание слов? – Чебоксары: 1988?

7? Народная школа? №2: 1992? с? 74 – 77?



Предварительный просмотр:

Тема% Тутарпа чёваш .л.крен юлташ?

Урок т.с.% шыравпа тишкер\?

П.л\ т.ллев.% Ачасен шухёшне: кала=ёвне аталантарасси?

           60-70-м.ш =улсенчи сёвё=сен пултарулёх.пе

           паллаштарасси? Сёвёсене тишкерес й.ркене

           хёнёхтарасси?

Сапёрлёх т.ллев.% Тутарпа чёваш туслёхне туйма

              в.рентесси? Тёванла халёхсен

              литературине ёнланма в.рентесси? Вёхёт

              т.ллевне кура чётёмлёха аталантарасси?

Илемл.х т.ллев.% Сёвёсене у=ёмлё вулама в.рентесси?

              Илемл.хе туйма хёнёхтарасси?

Словарь .=.% п.р-п.рне саламлакан сёмахсене% тутарла тата чёвашла калани: сёмах =аврёнёш.сен п.лтер.ш.сене ёнлантарасси% «нанизаны мы на единую нить»: « тус юлташна эс пи=иххи ан пул»: «пурнё= шеп. юнел.»?

Урок меслеч.семпе мел.сем% шырав: ир.кл.н тухса кала=ни: ха=ат-журналти материалпа =ир.плетни: тишкер\ туни: шухёша п.т.млетни?

 Пуплеве аталантарас хёнёхусем% 

  • илемл. вулав:
  • тухса кала=ни:
  • п.р-п.рне ыйтусем пани:
  • ыйтёва туллин тата к.скен хуравлани:
  •  =ырав=ёсем =инчен каласа пани:
  • сёмах =аврёнёш.сене ёнлантарни:
  • шухёша п.т.млетни?

 Теори  ыйтёв.сем% сёвё теми: жанр.: лирикёлла герой: рифма ритм: автор шухёш.?

 Курёмлёх хат.р.сем% =ырав=ёсем каланё сёмахсем: сён-\керч.ксем: ха=атри статьясем: тишкер\ план.: учебник: И? Патмар к.неки?

 Киле .=% 60-70-м.ш =улсенчи сёвё=сен п.р хайлавне пёхмасёр в.ренмелле е тёванлёх: туслёх =инчен ачасен 3-4 куплетлё сёвё =ырмалла?

Урок юхём.

1? Класа й.ркелени?

Ачасем урока хат.ррине пёхса =аврённи?

2? Урок темипе: т.ллев.семпе паллаштарни?

  1. Учитель сёмах.?

Г? Тукай сёввине вулани%

На русской земле проложили мы след:

Мы – чистое зеркало прожитых лет?

С народом России мы песни певали:

Есть общее в нашем быту и морали:

Один за другим проходили года:-

Шутили: трудились мы вместе всегда?

Вовеки нельзя нашу дружбу разбить:

Нанизаны мы на единую нить? ( Тутарларан С? Липкин ку=арнё)

  • Ачасем: м.нле шутлатёр: кам =ырнё ку сёвва?
  • М.н =инчен вёл?
  • Паян урокра эпир чён та туслёх =инчен кала=ёпёр? +ынсен: халёхсен туслёх. паян кун пит. актуаллё?
  • М.н вёл туслёх? Юлташлёх?
  • Туслёх м.нре е камсем хушшинче пулма пултарать?
  • Вёл пулмасан м.н пулать?
  • Атьёр: урок темине палёртар? Тутарпа чёваш халёх хушшинчи туслёх =инчен кала=ар-ха?

3? Шыравпа тишкер\? Ик. халёх туслёх. м.нре курёнать-ши?

  • +апла тутарсемпе чёвашсем туслё пурёнасшён пулнине =ир.плетекен т.сл.х =ител.клех? Туслёх литературёра та палёрать? Итлесе пёхар-ха: интересл. шухёшсене тетраде =ырса пырёр?
  • Доска =инчи сёмахсене вуласа парёр-ха? Кам ку?
  • М.н тесш.н вёл? Хёш вёхётра =ырнё =ак сёмахсене?

Учитель сёмах.% М? Джалиль ик. халёх туслёх.ш.н нумай тёрёшнё? Вёл уйрёмах Я? Ухсайпа: П? Хусанкайпа: С? Шавлипе туслё пулнё? С? Шавли тутар поэч.н 14 сёввине 1975 =улта чёвашла ку=арнё? Акё тата маларах асённё Габдулла Тукая илер: вёл м.н каланё туслёх =инчен? Вуласа парёр? Нумай пулмасть вёл =уралнёранпа ми=е =ул =итр. .нт.? Ун сёмах.сене м.нле ёнланатёр?

  • Ачасем: ик. тёванла халёхсен туслёхне тата м.нпе =ир.плетме пулать? (К\рш. ялта чёваш тата тутар =ыннисем пурёна=.: сёвё=исем Г? Тяманов-Акташпа Хасан Туфан – п.р ялтан: ик. сёвё=: туслёха упракансем?)

Учитель сёмах.% 1954 =улта Хусанта «Чувашские рассказы» к.неке тухать ? Ёна А? Кёлкан пухса кёларнё? 1967 =улта Пет.р Хусанкай тёрёшнипе «Туслёх к.неки» тухать? 1974 =улта чёваш калав.сене =.н. «Подарок соседям» ятлё к.некепе Г? Ефимовпа Г? Краснов кёлара==.? Унтан Шупашкарта тутар калав.сен «Белая сирень» к.некене Г? Минский хушаматлё =ын кёларать? Акё 60-70-м.ш =улсенчи =ырав=ёсем халёх туслёхне тупта==.?

  • Ачасем: туслёх м.нрен пу=ланать?

  Физминутка? Вёйё «+.н. вырён йышён»? Условий.% кам т.р.с саламлё: ёшё сёмах калать: =ав .=н. вырён йышёнать? Теми=е хут калама юрамасть? Тутарла каланисем те шута ил.не==.?

4? Учебникпа .=лени? -  М.нле нумай ыр сёмах эсир п.лет.р? В.семпе пуплевре яланах усё курмалла .нт.?

  • Калёр-ха пур сёмах та ырё та ёшё пулать-и? М.нш.н?
  • Чёваш =ырав=исем те саламлё сёмахсем =ыра==.? Хал. к.некесене 263 стр? у=ёр-ха? Саспа илемл. вуласа парёр?
  • Кам =инчен кунта сёмах пырать?
  1. +ырав=ё пурнё=.пе пултарулёх.? 

- Алексей Воробьев =инчен м.н п.лет.р? (Ачасем хуравла==.?) Тавта пу=!

  • Хал. унён сёввипе паллашар-ха? Илемл. кёна вуласа парёр? Маттур: аван вуларён?
  1. Сёвё тишкер.в.? 

- Сёвё м.нле кёмёл =уратать? М.нш.н?

  1. Малалла план тёрёх .=летп.р? - Сёвё темине калёр?
  2.  - Сёввён хёш й.ркисем т.п шухёша палёрта==.?
  3. Сёвё жанр. м.нле?
  4. Лирика т.сне калёр-ха? М.нш.н?
  5. Лирикёлла герой кам (автор хёй е урёх =ын)? Ё=тан п.лт.р?
  6. Сёвёри имлемл.х мел.сене каласа тухёр?

Илемл.х мел.сем туслёха м.нле курма пулёша==.?

  1. Сёвё ви=ине \керсе кётартёр? (ямб: 4 тулли стопа: х.ресле рифма (абаб?)

5? Палёртуллё вулав? Хал. сёвва палёртуллё вуласа парёр-ха? Ёна эпир пёхмасёр в.ренмелле? (Вула==.?)

  6? Киле .= пани% +ак сёвва е урёххине пёхмасёр калама в.ренмелле е 3-4 =авраллё сёвё хёвёрён =ырмалла?

Учитель п.т.млет.в.?

 7? Урока п.т.млетн. самант?

- +апла ачасем: пурнё=ра тус-юлташ тупас тесен сывлёх сунса: хисеплесе: ёшё сёмахсем п.р-п.рне калама п.лмелле иккен?

   Ман алёра «Сувар» ха=ат? Унта =апла =ырнё% «Ик. тёванла халёхён туслёх. музыкёри: сёнарлё тата театр искусствинчи тачё =ыхёнусенче те аван палёрать??? +ак фактсем пурте тутарсемпе чёвашсем хушшинче литература: культура =ыхёнёв.сем =ир.ппи =инчен кала==.?

 Туслёх =инчен юрё янёрать?

Ачасем! Аса ил.р-ха: м.н =инчен паян эпир кала=рёмёр?

М.нш.н пире туслёх кирл.?

Ачасен .=не хаклани?

  • Туслё: сывлёхлё пулёр! Урокшён тав тёватёп!

ТР Муницепаллё Аксу район.нчи В.рент\ пай.

Кив. Саврёшрёшри т.п шкул

Тутарпа чёваш .л.крен юлташ

(8-м.ш класс? Литература урок.

               Васикова И? С?: аслё

               категорилл. верентекен

               

2014 – Кив. Саврёш



Предварительный просмотр:

«ТĔТРЕЛĔХРЕ ÇĂЛТĂРСЕМ ЧĂМĂРТАНАÇÇĔ»

Хисеплĕ ентешĕмĕр, сăвăç-профессионал Михаил Сениэль Çĕнĕ çул умĕн 70 çул тултарчĕ. Михаил Павлович! Сире 70 çул тултарнă ятпа Кивĕ Саврăшри вĕренекенсемпе вĕрентекенсем, ашшĕ-амăшĕсем çирĕп сывлăх, тата та ăнăçлă хайлавсем çырмашкăн вăй-хăват, хавхалану сунатпăр. Эсир çырнисене вун-вун çул кăмăлпах вулатпăр. Кулленхи пултарулăх анинче Эсир пире çул уçса пыраканĕ пулатăр. Эпир Сирĕнпе мăнаçланатпăр!

Михаил Сениэль – паллă чăваш поэчĕ. Унăн чăн хушамачĕ-ячĕ – Егоров Михаил Павлович. Хушма ячĕ героним, илемлĕ литературăри сăнар ятне илнĕ. Вăл вун пиллĕкрен те ытларах кĕнеке пичетлесе кăларнă, «Çилçунат», «Ялав», «Тăван Атăл» журналсен премийĕсен лауреачĕ.

Михаил Сениэль 1940 çулхи раштавăн 30-мĕшĕнче Тутарстанри Аксу районне кĕрекен Саврăшпуç ялĕнче колхозник çемйинче çуралнă. Вулама ăна амăшĕ пилĕк çулта чухне вĕрентнĕ. Автор «Тантăш» хаçат корреспонденчĕпе калаçнинче çакна палăртать: «Вулама-çырма мана анне эпĕ пилĕк çулта чухне вĕрентрĕ. Сăвва малтан улттă-çиччĕсенче пуçра сăвăлаттăм, каярахпа хут çине çырса хума пуçларăм. 1949 çулта, саккăрта чухне, çырнă икĕ сăвă халĕ те упранаççĕ, çав вăхăтра хут çине чернилпа çырса хунăскерсем, хăçан çырнине те кăтартма манман – типтерлĕ ача пулнă», – аса илет Михаил Павлович. Тĕслĕхрен, 1949 çулта çырнă «Тантăшсем» сăввине илер. Ку сăвă «Коммунизм ялавĕ» (хальхи «Хыпар») хаçатра 1990 çулхи чӳк уйăхĕн 11-мĕшĕнче «Поэзи кĕтесĕ» рубрикăра кун çути курнă. Сениэль асăннă сăвăра шкулта пĕрле вĕреннĕ чухнехи туслăха сăнланă. Шкул картишĕнче тĕвĕленнĕ юлташлăх «ӳлĕмрен ăçта пулсан та» иксĕлмĕ, тет çамрăк Мишша, çакна ачалла çирĕп шанса тăрать.

Михаил поэт пуласса 1952 çултах систерет. Вăл Пушкинăн «Манăн ĕмĕт» сăввине вуланăçемĕн «поэт пулас килет» тĕллеве çирĕп тытса пыма тăрăшнă.

Çамрăк Сениэлĕн сăвă çырас ăсталăхĕн ӳсĕм çул-йĕрне палăртса пынă май, унăн пултарулăхне, поэтикин хăйне евĕрлĕ пĕлтерĕшне çеç уçса пама тăрăшăп. Тĕрĕсрех каласан – Михаил Сениэлĕн кун-çулне çырса кăтартнă май, илемлĕ чĕлхипе сăнлăхсем тăвас ăсталăхне тишкерĕп. Паллах, поэт шухăш-туйăмĕсене, кĕрешӳ çулĕсене, шырав меслечĕсене ăнланмасăр пĕр хайлавне те алла тытса тишкерес теместĕп.

Михаил Сениэль Саврăшпуçĕнчи тулли мар вăтам шкултан 1954 çулта вĕренсе тухнă. 1957 çулта Аксу поселокĕнче вăтам шкул пĕтернĕ. Каярах Аксура вĕреннине аса илсе сăвăç «Тунсăхлă вальс» çырнă (М.Сениэль. Савăнăç куççулĕ. Сăвăсем. – Шупашкар. Чăваш кĕнеке издательстви, 1984, 54с.). Çак икĕ сакăр йĕркеллĕ çаврăмра автор пирвайхи савнийĕ ун патне килменни, мĕскершĕн-тĕр туслăх татăлни çинчен çырать. Çак ĕç «тӳпе хĕрри вутлă кĕрхи Аксу урамĕнче каç пулнă вăхăтра» пулса иртнĕ. Ку, чăнах, «кичем самант», ăна Сениэль икĕ çаврăмра темиçе хут каласа шухăша çирĕплетет. Анчах астăвар-ха, кĕрхи сивĕ çумăр пĕлĕчĕсем иртеççĕ – çут çанталăкăн çĕнĕ вăхăчĕ çитет – хĕлле. Хĕвел анса пытаннă, каç пулнă – кун та çĕрпе, унтан ирпе ылмашăнать. Нимĕн те яланлăха мар, пулни иртет, «тунсăхлă вальс» та иртет – çĕнĕ пурнăç, юрату килет. Автор чунра йĕр хăварса иртнĕ пулăмсемшĕн кулянать пулсан та малашлăха, ыррине, савăнăçлине шанать.

Сениэль чĕлхи ăнланмалла, вулакана ют мар, сăнлăхĕсем те вырăнлă. Автор туйăмĕсем, чун-чĕре хусканăвĕсем çыншăн вырăнлă, вĕсем пурнăçри чылай пулăмсене ăнланма пулăшаççĕ.

Михаил Сениэль вунă класс пĕтернĕ тĕлелле ик çĕр алла яхăн сăвă-поэма, новелла-калав хайланă. Вĕсене пуçласа Хусанти чăваш хаçатĕнче 1956 çулта пичетленĕ. Аслă классенче вĕреннĕ чухне «Аслатиллĕ çумăр хыççăн», «Саврăшпуçĕн, ай-хай, савăк тĕнчи», «Урокра» калавсемпе «Ял ачисем» повесть çырнă. Сăмахран, 1957 çулхи кăрлач уйăхĕнче «Хĕллехи каникулта», çав çулах ака уйăхĕнче «Вырсарни каç», 1958 çулта «Фельетонист суранĕсем» калав-новелла, «Билет сутнă чух» сценка çырнă.

1959 çулта сăвăç Чистай хулинче медицина училищи пĕтернĕ. Медицина училищинче вĕреннĕ вăхăтра Сениэль Чистай паркĕнче пĕччен çӳреме юратнă.

Эп пĕччен – чи хитри.

Талантпа та,

Чун вăйĕпе те маттур та

пуçтах…

Савăнăçпа йăлкăшать

мăшăр куçăм.

Шутламастăп та пуç усма…

Анчах ун лирики пĕччен чух çеç «çунатлă», шухăша ирĕке ярса, савăнăçлă, телейлĕ пулнă темелле. Вара каçхи эстрада, ташă площадки, «парк тулли яш ача» – Сениэле вăтантарнă. Ял ачи пулни, «катемпи пек çи-пуçĕ» мĕскĕн те пĕчĕк çын евĕр кăтартнă. Сăвва Михаил Павлович риторикăллă ыйтупа вĕçлет, «Чистай паркĕ, çакна эсĕ мĕншĕн уçса патăн-ха халĕ», – тет. Лирикăлла герой вăтанать çеç мар, çитмен пурнăç ăна кулянтарать, тарăхтарать, çынсенчен те ютшăнтарать. Çак сăвва вуласан хула ял ачисемшĕн пысăк чăрмав пулнине ăнланса илетĕн.

Фельдшер дипломне илнĕ çамрăк икĕ çул тăван Аксу районĕнчи ялсенче ĕçленĕ. Унтан Михаил Егорова Карл Маркс колхозĕнчи çамрăксен комсомол организацийĕн комитетне секретаре суйлаççĕ. Ăна колхоз правленийĕ шалу тӳлесе тăмалла пулнă, уйăхне пилĕк тенкĕ укçа та утмăл ĕç кунĕ. Поэт виç уйăх ĕçлесе те пĕр пус ĕç укçи илеймест, çавна пула колхоз парторгĕпе тата председателĕпе хирĕçĕве кĕрет. Пуçлăхсем хĕснине тӳсеймесĕр 1961 çулта кӳршĕллĕ Çарăмсан районне тухса каять, унта «По ленинскому пути» вырăсла хаçат редакцине ĕçе кĕрет. Тепĕр çул, çу уйăхĕнче, хаçата хупнă хыççăн, çамрăк поэт Саврăшпуçне таврăнать, çĕрĕн-кунĕн хăйĕн пуласлăхĕ çинчен шухăшлать, унчченхиллех нумай çырать. Хусан университетне кĕме хатĕрленнĕ хушăрах пысăк поэма хайлать – «Уяв ĕшни». 1962-1967 çулсенче Хусанти В.И.Ульянов-Ленин ячĕллĕ патшалăх университечĕн историпе филологи факультетĕнче вĕренсе диплом илнĕ. Вĕреннĕ чух стройкăра ĕçлекенсен отрядне çырăнса инçетри Казахстан çĕрĕсенче çерем уçса çӳрет, пурнăç тенине витĕрех курса ăнланма пуçлать. Михаил Сениэль çав хушăра стройотряд пурнăçĕ çинчен пĕр ушкăн сăвăсен ярăмне хайлать. Кам студент чухне стройотрядра пулса курнă, çав Сениэлĕн ку тапхăрти сăввисене ăнланма тивĕç.

Хусан университетĕнче вĕреннĕ вăхăтра вăл (сăвăç) пушшех те ăнăçлă ĕçленĕ. Ку тапхăрта Михаил Сениэль новелла хыççăн новелла шăрçалать. «Тĕллеве çирĕп тытса пытăм» асаилĕвĕнче вĕреннĕ вăхăт çинчен автор çапла калать: «Поэми иккĕ-виççĕрен ытла мар, сăввине ик çĕр алла яхăнах сармакланă. Çухалса пĕтни тепĕр аллă пуль. Калавсем, повесть, драмăллă сценăсем çырнă. Повеçĕ халĕ çухалнă. «Ял ачисем» ятлăччĕ, çирĕм тăватшар страницăллă икĕ тетрадь. Калавĕсемпе пьеса пеккисем упраннă. Хăшĕ-пĕри пичетре те тухнă. Упранса юлнă сăвăсем – ултă автор листи, тăватă пин йĕрке ытла! Ун чухне çапла талпăнса ĕçлени каярахпа йывăра килчĕ, час-часах чирлеме пуçларăм, пуç ыратнипе аптрарăм, сывлăха пула 1964 çулта чутах Хусан университетĕнчен пăрахса каймарăм, Турă сыхларĕ пулмалла, аннепе аттен вĕри кĕллине Турă илтсе хĕрхенчĕ пулĕ. Сывалтăм, вĕренсе те тухрăм, паян кунчченех пурăнатăп. Вун виçĕ кĕнеке пичетлесе кăлартăм… Çырас ĕмĕт татах та пысăк!»

1971 çулта, университетран вĕренсе тухсан, Михаил Павлович Чăваш кĕнеке издательствинче ĕçлет. Вăл вун икĕ çул хушши – малтан илемлĕ сăмахлăх редакторĕнче, унтан ача-пăча сăмахлăхĕн аслă редакторĕнче вăй хурать. Издательствăра ĕçлеме пуçласан яш чухне çырнисене пухса «Каçăн сенкер уйăхĕ çутă» проза кĕнеки кăларнă.

1974 çулта Сениэле, тăватă кĕнеке авторне, СССР Писательсен союзне илнĕ. 1979 çултанпа М.Сениэль – çыравçă-профессиона л.

1987-1989 çулсенче Михаил Павлович Мускавра литература институчĕн аслă курсĕнче ăсталăхне туптанă, халĕ литература ĕçĕпе пурăнать. Сениэль тĕрлĕ жанрпа çырать. Вăл поэт та, прозаик та, публицист та.

Çыравçă-ентеш хайлавĕсене украин, азербайджан, белорус, туркмен, поляк, еврей, тутар, пушкăрт, осетин халăхĕсен чĕлхисемпе те пичетлесе кăларнă. Михаил Павлович Сениэль хăй те чăвашларан ытти чĕлхесене куçарать. Ăна паллă куçаруçăсен шутне кĕртсен те йăнăш пулмасть. Вырăс, тутар, пăлхар, венгр, поляк чĕлхисенчен чăвашла куçарнисене те манма юрамасть.

М.Сениэлĕн тепĕр паллă енĕ – кĕвĕ ăстисем унăн сăввисемпе усă курса юрăсем хайлани. Чи паллисем çаксем: «Н-нари и к-нари» (А.Асламасăн), «Шкул вальсĕ» (Г.Маркияновăн), «Манаймастăп сана», «Хумсем», «Кам мĕн хушать» (Г.Хирбю), «Хĕвелĕм!» (О.Агакован), «Каччă» (А.Васильевăн), «Анне çинчен хывнă баллада» (Ю.Кудаковăн). Владимир Павлович Егоров композитор та, сăвăçăн шăллĕ, Сениэль сăввисемпе юрăсем ăнăçлă хывать. Аксу тăрăхĕнчи чăвашсем вĕсен юррисене питĕ ăшшăн йышăнаççĕ, концерт-уявсенче ентешсен сăвви-кĕввисене итлесе киленеççĕ.

Михаил Павлович Сениэль пурнăçра нумай хура-шурра курнă, çыравçă ĕçне алла илес тенĕ чух ăна «ура хурса тăллантаракансем», хайлавĕсене тĕрĕс тишкермесĕр чăрмантаракансем те пулнă. Автор асаилĕвĕнче «хытă хĕсрĕç» тет. Анчах чăваш çыравçисен XIV съездĕнче вăл çапла каласа тавăрнă: «Господасем! Нимех те тăваймарăр вĕт, пĕтмерĕ Сениэль!», – тенĕ. Паян кун Сениэль пултарулăхĕпе интересленекен çапла калама пултарать: «Çыравçă ăсталăхĕ, чăтăмлăхĕ, çирĕплĕхĕ çултан-çул туптанса пынă. Чăваш литература историйĕнчи вырăнне М.Сениэль хăй шыраса тупрĕ, ăна тивĕç пулчĕ. Вĕçĕ-хĕррисĕр нумай ĕçлесе вулакансен ырă сăмахне кĕтсе илчĕ, пултаруллисен шутне кĕчĕ. Ара, талант пур çынна, шанчăка çухатманскере, нимĕнле йывăрлăх та путарса хурайман». Эпĕ те çак сăмахсене каланă пулăттăм. Хамăн ентеш-çыравçă çирĕп кăмăллă, пултаруллă пулнишĕн хĕпĕртетĕп.

Сениэлĕн, темле шалти асамлă ăсталăх пур пулсан та, сăнарлă сăмах йышĕ, сăнарлăх мелĕсем, хайлавсенче тӳрех парăнасшăн пулман. Çавна пула пулас профессионал-поэт нумай вĕренме-çырма тăрăшнă. Паллах, чĕлхене илемлĕ те витĕмлĕ тумалли тӳрĕ тата куçăмлă пĕлтерĕшлĕ сăмахсене (эпитет, танлаштару, сăпатлантару, мăнлату тата ытти те) Михаил Павлович усă куракан чĕлхене 80-мĕш çулсенче пысăк хавхалану сĕмĕ кӳнине палăртмалла. Сăмахран, Юрий Артемьевăн сăмахĕсене илер: «Сăмах мехелне, фраза йывăрăшне туйса ĕçленине М.Сениэль пултарулăхĕнче сăнатăп та чылайранпа, хĕрĕхрисен ăрăвĕпе тăван литература каçалăкне тăнă сăвăç хăй тантăшĕсенчен хăш-пĕрисем суйласа илнĕ çăмăл çул сулăмĕн вăйне çĕнтерме пултарчĕ. Лешсем ылтăн сăмах-кирпĕчсенчен поэма-çуртсем васкасах купаланă хушăра поэт вĕткеленмесĕр, пуçтарăнса ларса ĕçлени сисĕнчĕ. Вăл хăй ку таранччен пултарнине тиркевлĕ сăвăрса, тепĕр хут алларĕ-хакларĕ пулас, ун сăввисем шухăш-туйăм тĕлĕшĕнчен тарăнланчĕç, вĕсене юлашки вăхăтра çынсен чун-чĕрипе шухăш-кăмăлĕнче палăрма пуçланă улшăнусем сăрхăнса кĕчĕç. Хамăр савакан, кулленхи пурнăçăн пысăк мар тапхăрти хивре пăрнăçĕ, эпир малалла шанчăклăрах утма пикенни поэта вăй хушрĕ, хавхалантарчĕ…» (Ю.Артемьев. Ирĕк шухăшсем. 1991. 86 стр.). Юрий Михайлович сăмахĕ тĕрĕсех. Çыравçă ĕçне çиелтен хаклани вырăнлă мар. Маларах Михаил Сениэль пурнăçĕ çинчен калани унăн хайлавĕсен поэтикине, илемлĕ сăнлăхсем тăвас ăсталăхне тĕрĕс ăнланса хак пама пулăшĕ. Çыравçă тĕнче курăмĕпе кун-çулне пĕлсен хăш-пĕр хайлавĕсенчи пулăмсене, тĕп геройсен шăписене ăнланма пулать.

«Поэзире, пĕтĕм литературăра чи кирли – пуян чĕлхе. Вăл – тĕп никĕс. Кăна пĕлмен сăвăç çук пулĕ… Чĕлхене хуçа пулмасăр, сăмаха мĕнле кирлĕ çапла (анчах пăсмасăр, хуçмасăр) авкалама вĕренсе çитмесĕр, пирĕн Европа культурин шайне çĕкленнĕ поэзи техникине алла илмесĕр пысăк шухăшлă та илемлĕ, уçăмлă та витĕмлĕ япала çырма çук», – тенĕ Петĕр Хусанкай. Михаил Сениэль аслă поэт сăмахĕсене ăша хывнă пулмалла. Вăл ХХ ĕмĕрĕн вĕçĕнче хăйĕн ăсталăхне, çыравçă чĕлхине туптаса çитерни палăрчĕ. Автор хăйне литературăри пĕр юхăма вырнаçтарчĕ, çул-йĕрне аталантармалли меслетсене шыраса тупрĕ. Унăн сăвви-поэмисем романтизма питĕ кăмăллаççĕ, ытти юхăмсене тиркеççĕ тесе калама çук.

Геннадий Хлебниковпа Виталий Чекушкин Михаил Сениэль пултарулăхĕ çинчен çырнă чухне унăн хăйне май сăнлăхсем туса çырма пĕлнине палăртаççĕ. Ентеш пĕррехинче çыравçăсен черетлĕ пухăвĕнче çамрăк сăвăçсене ӳпкелесе, вĕсен сăнлăхĕсем «ытла та тĕтреллĕ, уçăмсăр» тенĕ сăмахсене çапла каласа хуравланă: «Тĕтрелĕхре çăлтăрсем чăмăртанаççĕ». Ун чухне пĕрисем кулнă, теприсем алă çупнă. Вара асăннă тĕпчевçĕ-литераторс ем поэзи тĕнчишĕн, ытти ӳнер тĕсĕсенчи майлах, тĕтреллĕ сăнлăхсем ют маррине, вĕсем хăйне май илем пулма пултарнине асăннă. Мĕн вара, Михаил Сениэль сăввисенче те тĕтрелĕх, уйăх çутиллĕ е ĕнтрĕк çапнă вăхăт сăнланнă. Автор геройсене шаблона пăхăнтармасть, вĕсене, хăйне евĕр маттур хăватланакан «чăрсăр» çамрăксене ăсталать.

Михаил Павлович пурнăçри пулăма автор хайĕн идеалне кура чăн пулнă пек хавхаланса сăнлать. Вăл поэт-прозаикăн хăйне евĕрлĕ творчествăлла уйрăмлăхĕ пулса тăрать. Сениэль поэзийĕнче çын пурнăçĕ хăйне евĕр çеç шухăш-туйăмпа, илемлĕх мелĕсемпе сăнланнă.

«Михаил Павлович Егоров (Сениэль) поэтикипе илемлĕ сăнлăхсем тăвас ăсталăхне пĕтĕмлетсе тата çакна палăртас килет: ман ентешĕм пурнăçра тĕрĕслĕхшĕн çеç кĕрешсе сăмаха куçран тӳрĕ калакан çын пулнăран илемлĕ сăмахлăх анинче хăвăрт хисеплĕ ят илеймен, хăй профессионал пулса çитмесĕр те тĕрлĕ шырав çулĕпе тӳсĕмлĕн утма чарăнмарĕ, «тар тăкни вĕсен харама каймарĕ, кĕнекисем тĕшĕллĕ», – тесе çырать Ю.Артемьев.

Тĕпрен илсен поэт тăнăç пурнăçшăн çине тăрса кĕрешни курăнать. Чылай сăвăра ĕç, мир, туслăх, тăванлăх кĕввисем çĕкленӳллĕ туйăмпа янăраççĕ, пейзажпа юрату лирики те хăйне евĕрлĕ чĕрĕ, илĕртӳллĕ.

Ентешĕмĕрĕн хайлавĕсене Тутарстан чăвашĕсем, уйрăмах Аксу тăрăхĕнчисем, вулакансем, пысăка хурса хаклаççĕ.

■ Ирина ВАСИКОВА.
Аксу районĕ,
Кивĕ Саврăш ялĕ.

 

: 38, Хаçат: 1 (887)