Тувинские сказки
картотека

Норбу Айлан Буяновна

...

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл 3_chuul_ertemnig_ool.docx18.99 КБ
Файл mednyy_kozlik.docx13.92 КБ
Файл mudryy_filin.docx13.78 КБ
Файл tool_kyshtaglaashkyn.docx16.5 КБ

Предварительный просмотр:

Үш чүүл эртемниг оол

Кырган адалыг, үжен шаа өшкүлүг, үжен шаа инектиг, үжен шаа чылгылыг чаңгыс оол чурттап чораан чүве-дир. Оолдуң кырган адазы назылап кырааш, өлүп калган. – Кады төрээн акы-дуңмазы чок, эр чаңгыс кижи мынча хөй малды канчаар мен. Шынап-даа болза, кедилиг эвес, кара чааскаан канчап азырап, күш чедер мен. Үш чүзүн малым-биле үш чүүл эртемге өөренип алыйн __ дээш, оол чиге соңгу чүкче чоруп каап-тыр эвеспе. Ол бар чыдарга, орук аксында үш өг турган. Бир өгге кире бээрге, хөй улус шыдыраа салып олурган. – Кайыын келдиң, чүү дугайлыг чор сен, оглум? – дишкеннер. – Чиге мурнуу чүктен келдим. Бот болза, эр чаңгыс, кырган ада, ие-даа өлген, үш чүзүн малым-биле үш чүүл эртемге өөренип алыйын дээш, чор мен. Мени шыдырааңарга өөредип каап көрүңер, үжен өшкүмнү алыр силер – дээн. Олурган улус чөпсүнгеш, оолдуң үжен өшкүзүн алгаш, ай иштинде шыдыраага өөредип каан. Оол дээрге, олурган улустуң шуптузун шүүп турар болуп-тур. Күжүр эр: – Үш эртемниң бирээзин өөренип алдым, ам ийи чүүл эртемниң кырында тур мен – дээш, үжен инээн, үжен чылгызын сүрүп алгаш, чиге соңгу чүкче чоруп-ла каан. Ол бар чыдарга, орук аксында бир өг турган. Кире бээрге, үш кижи илби кылып олурган. – Кайыын келдиң, чүү дугайлыг чор сен, оглум? – дишкен. – Чиге мурнуу чүктен келдим. Бот болза, эр чаңгыс, кырган ада, ие-даа өлген, үш чүзүн малым-биле үш чүүл эртемге өөренип алыйн дээш, бирээзин өөренип алдым, ам ийизи арты. Мени илбиңерге өөредип каап көрүңер, үжен инээмни алыр сидер – деп-тир. Олурган улус чөпсүнгеш, илбиге өөредип каан. Оол-даа чүү боор: – Ийи чүүл эртемни өөренип алдым, ам бир чүүл эртемниң кырында тур мен – дээш, үжен чылгызын сүрүп алгаш, чиге соңгу чүкче чоруп-ла каан. Ол-ла чоруп олурага, бир өг турган. Кире бээрге, үш кижи санга өөренип турган. – Кайыын келдиң, чүү дугайлыг чор сен, оглум? – дишкен. – Чиге мурнуу чүктен келдим. Бот болза, эр чаңгыс, кырган ада, ие-даа өлген, үш чүзүн малым-биле үш чүүл эртемге өөренип алыр дээш, ийизин өөренип алдым, ам бирээзи  арты. Мени саныңарга  өөредип каап көрүңер, үжен чылгымны  алыр сидер – деп-тир. Олар-даа чөпсүнгеш, оолду ай иштинде санга өөредип каан. Оол-даа чүзү боор, үжен чылгызын берипкеш, чылгызының эң эки аъдын тудуп мунуп алгаш, аал кезип чоруп турарга, чиге мурнуу чүктү эжелей төрээн Караты-Хаан деп кижи шыдыраа мөөрейин чарлаан: ол хаанны үш улай шүгген кижи – хаанның орнунга хаан болуп, ол төрении тудар, бир эвес шүгдүрген болза, – хаанга бажын кестирип, шаажыладыр __ деп, мындыг болган. – Кады төрээн акы-дуңмам бар эвес, эр чаңгыс бодум, бир болза хаанны-ла шүггей мен, хаан орнунга хаан-на болгай мен, бир болза, хаан-на шүггей, хаанга бажым-на кестиргей мен __ дээш, чиге мурнуу чүкче хапта-ла берген. Хап-хап келирге, бир арт кырында хөй кижи бажын дизип каан турган. Санга өөренип алган эр чүзү боор, санаарга – тозан тос кижи бажы, чүске бирээ тудуу болган. – Хаанны шүүр болзумза, хаанның бажы-биле чүс боор ыйнаан, мен шүгдүрер болзумза, мээң бажым-биле чүс болур ыйнаан – дээш, эртте халды берген. Караты-Хаанга баргаш, күдүк базып,  бараалгаан. Хаандан: – Кайыын келдиң, чүге чор сен, оол? – дээн. – Чиге соңгу чүктен келдим, мурнуу чүктү эжелей төрээн Караты-Хаан деп кижи шыдыраа  мөөрейин чарлаан дээрге, келдим – дээн. – Чоруп олургаш, арт кырында чүнү көрдүң? – Тозан тос кижи бажы азып каан-дыр. Силерни шүүр болзумза, силернии-биле чүс болзун. Мен шүгдүрзүмзе, мээңии-биле чүс болзун дээш, келдим – дээн. Хаан-даа: «Чүүлдүг-дүр!» – дээш, шыдыраазын белеткеп, сала-ла берген, шыдыраа орту кирип чорда, оол-даа хаанны шүүр дей-ле берип-тир. Хаан олургаш: – Ээ, оглум, шыдыраа салыры берге чүве болгай, бодал бодаар дээш, аштай бээр, сускай бээр, каям, кадай, аъш-чемден кыл! – деп-тир. Кадын тура халааш, аъш-чемин кыла тырткаш, чигир-чимистиг чемин ийи алдын тавакка ийи тус  салып берген. Демги оол илбизи-биле көрүп олурарга, хаанның баарында – карак чырыдар, угаан селиир, кончуг эки шынарлыг чемин салып каан турган, оолдуң баарында – карак шокараңнадыр, угаан баскырадыр багай шынарлыг чемин салып каан турган. Күжүр оол чүзү боор, хаан көрбестиң аразында, илбизи-биле, хаанның баарында чемин ап алгаш, бодунуң баарында чемин ооң орнунга салгаш, чий шаап алган, хаан-даа эскербейн чип алган. Чемненип алгаш, шыдыраазын сала берген. Оол-даа каш  көшкеш-ле, хаанны шүүп каан. – Бир шүүлде мээңии болду, ам ийиниң кырында тур бис – дээш, база сала-ла берген. Шыдыраа орту кирип чорда, оол-даа хаанны шүүр дей берген. Хаан кадайын база-ла чем кыл деп олуруп-тур. Кадын чигир-чимистиг чемин кылгаш, ийи алдын тавакка ийи тус салып берген. Демги оол илбизи-биле көрүп олурарга, база-ла хаанның баарында – демги ышкаш, эки шынарлыг чемин, оолдуң баарында – багай шынарлыг чем салып каан болган. Оол-даа чүзү боор ийик, ийи тавакты илбизи-биле солуй шапкаш, чемненип алган. Хаан база-ла эскербейн чемненип алган. Чемненген соонда хаанны каш көшкеш-ле, шүүп каан. «Ийи шүүлде  мээңии болду, бирээзиниң кырында тур бис» – дээш, база-ла сала берген. Шыдыраа орту кирип чорда, оол-даа хаанны шүүр дей берген. Хаан кадайын база-ла чем кыл деп барган. Кадын чигир-чимистиг чемин кылгаш, ийи алдын тавакка ийи тус салып берген. Демги оол илбизи-биле көрүп олурарга, хаанның баарында – кончуг эки шынарлыг чемин салгаш, оолдуң баарында – мырыңай хоран холаан чемин салып каан болуп-тур. Ону база солуп чип алган. Чемнеген соонда, каш көшкештиң,  хаанның кара шокараңайнып келген. Оол-даа шүүп-түр. – Үш удуг үжелээ мээңии болду, хаан силерниң чарлыыңар күштүг, арттың кырында тозан тос кижи бажы,  силернии-биле чүс болур эвеспе – дээрге, хаан оргаш: – Хамык алдын, мөңгүн, азыраан малым, ара албатымны шуптузун ал, чүгле мени дириг салып көр – деп, күдүк базып,  сөгүрүп, дилеп-тир. Үш чүүл эртемниг оол кандыг-даа харыы бербейн: – Че, ында сени мурнап барган тозан тос баш хаан чарлыын чөрүвээн-не болгай, арт кырынче чоруп олур – дээш, сүрүп алгаш, чоруткаш, хаанның бажын кескеш, арт кырында тозан тос кижи бажының кырынга азарга, чүс болуп-тур. Ынчангаш, үш чүүл эртемниг оол ол төрени боду тудуп чоруй барып-тыр оо!

(Чооду Симчитмаа ыткан)   



Предварительный просмотр:

Козлик - медные рожки

Было это давным-давно, когда рога козлов в небо упирались, а хвосты верблюдов по земле волочились. Жили-были семь коз с семью козлятами. Стая голодных волков съела у них всех козлят, кроме одного, с медными рожками. Он резвился на крутой высокой скале, где его нельзя был достать. Козлик - медные рожки остался один у семи коз-матерей.
Он высасывал у них молоко, а потом убегал на свою скалу, играл там, ел траву зеленую, пил воду студеную.
Повадился в эти места голодный серый волк и стал поедать одну козу за другой. Скоро ни одной козы не осталось. Заплакал козлик горючими слезами, загоревал. Подходит к нему серый волк и спрашивает:
- Ты почему плачешь?
- Как же мне не плакать? Было у меня семь матерей - ни одной не осталось, - отвечает козлик.
- Теперь и твой черед настал. Я тебя съем, - говорит волк.
- Ты всегда меня можешь съесть. Но какой тебе толк? Я еще маленький. Приходи через год -я стану большим и жирным. Вот тогда и ешь.
Согласился волк.
Прошел год, и волк вспомнил о козлике - медные рожки. Прибежал и увидел, что тот стал большим, рога у него сверкали на солнце, а борода стлалась по земле.
- Что это у тебя на голове сверкает? - спросил волк.
- Это мои мечи. Могу распороть брюхо любому медведю.
- А что у тебя на подбородке? - спрашивает опять волк.
- Это мой платок. Им я утираюсь после обеда, когда наемся медвежьего сала и волчьих почек. Выходи на бой, вставай перед моими рогами! - закричал козлик.
Серый волк от страха так припустил, что не заметил острых колючек в лесу.
А козлик кричал ему вслед:
- Я распорю тебя, я проглочу тебя, проклятого!
Бежит навстречу перепуганному волку рыжая лиса.
- От кого бежишь, храбрый серый волк?
- Ой, лиса, хотел съесть козлика - медные рожки, но он меня чуть не убил своими рогами.
- Ну и трус же ты, братец! Нашел кого бояться. Пошли вместе, - говорит лиса.
- Я туда больше ни за что не пойду, - ответил волк и побежал дальше.
Навстречу ему шагает черный медведь.
- Кого испугался, волк?
- Ой, хозяин, хотел я съесть козлика - медные рожки, но он меня чуть не убил.
- Пойдем вместе, посмотрим, - говорит медведь.
- Нет, не пойду. Лучше с голоду подохну, - ответил волк.
- Ну нет, храбрец, ты покажи мне этого зверя. - И медведь ловко поймал волка и привязал к своей лапе гибким тальником.
Подошли они к высокой скале. А там козлик со звоном точит о камни свои медные рожки.
- Что это у тебя на голове сверкает? - спрашивает медведь.
- Вот тебя-то мне и надо! Выходи на бой, вставай перед моими рогами-мечами! - закричал храбрый козлик и кинулся на медведя.
Тот пустился бежать без оглядки и придушил привязанного волка. С разбега налетел на большой черный пень и разбился насмерть.
А козлик - медные рожки целый день грелся на своей скале, ел траву зеленую, пил воду студеную. И никому не давал себя в обиду.



Предварительный просмотр:

Сказка «Мудрый филин»

Жил-был хан птиц, и была у него сердитая, властная жена. Что захочет она, то и делает, а хан и слова сказать не может. Вздумала раз злая ханша испробовать птичье мясо. Приказал хан исполнить волю жены. Всякого птичьего мяса отведала ханша, а всё ей мало.
- Хочу теперь попробовать мяса филина,- сказала она мужу.
Послал хан за филином быстрого ястреба. Разыскал ястреб филина и передал приказание хана:
- Тебя хан зовёт к себе. Задумала ханша твоё мясо отведать.
Подумал филин и говорит:
- Не могу днём лететь, глаза ничего не видят. Ты иди, а ночью и я явлюсь к хану.
Улетел ястреб, передал хану слова филина. Прошла ночь, прошёл день, а филина всё нет. Ханша сердится и хана попрекает:
- Какой же ты птичий хан, раз к тебе филин не является! Скоро ли я попробую его мяса?
- Скоро, скоро,- отвечает ей хан.- Вот наступит ночь, он и прилетит.
Прошёл день, и прошла ночь, а филина всё нет как нет.
Переполох в стойбище хана. Птицы-прислужницы пищат, боятся на глаза ханше попадаться, не ровен час, заклюёт злая ханша.
Наконец, на исходе третьей ночи, явился к хану филин. Спрашивает его разгневанный хан:
- Почему ты, лупоглазый, медлил, когда я тебя звал?
- В первую ночь я попал на большую сходку. Вот потому и задержался, хан мой,- отвечает спокойно филин.
- А что там было?-заинтересовался хан.
- Спорили - каких деревьев после бури больше бывает: сваленных или устоявших.
- И каких же деревьев больше? - продолжает любопытствовать хан.
- Сваленных больше, хан мой.
- А почему больше?
- Потому что ветер согнул много деревьев, и они тоже считаются сваленными, хан мой.
- Ну хорошо, а где ты был во вторую ночь? - спрашивает филина хан.
- Задержался я на большой сходке, хан мой.
- О чём же там спорили? - опять заинтересовался хан.
- Спорили о том, чего в году больше бывает: дней или ночей., Решили, что ночей в году больше, чем дней.
- А почему?
- Потому что в пасмурный день солнца не видно, и он тоже считается ночью, хан мой.
- Ну хорошо, а где ты был этой ночью?
- Уже вблизи от вашего аала задержался я ещё на одной большой сходке, хан мой.
- О чём же там спорили? - полюбопытствовал хан.
- Спорили - кого на земле больше: мужчин или женщин. Решили, что женщин больше, чем мужчин.
- А почему женщин больше?-удивился хан.
- Потому что мужчины, которые выполняют глупые прихоти, не могут считать себя мужчинами, хан мой.
- А к ханам это тоже относится?
- Относится, хан мой,- смиренно ответил филин и закрыл в знак покорности свои круглые, как плошки, глаза.
Засопел хан и стал думать:
«Зря я подчинился своей жене и истребил много птиц».
И запретил хан своей ханше с тех пор убивать птиц. А птицы радовались и благодарили мудрого филина.



Предварительный просмотр:

Тоол «Кыштаглаашкын»

Бирле катап Буга, хой, хаван, диис база аскыр дагаа аргага чурттар деп шиитпирлеп алганнар.

Чайын аргага оларга хостуг шолээн, дыштыг болган! Оът-сиген буга биле хойга хой болган, хаван теректер адаандан чочагайлар казып чип, диис куске тудуп чип, аскыр дагаа –даа чуу боор кат-чимис, курт – кымыскаяк тып чип чайлаанар. Оларга чугле чъас чай бээрге берге болган.

Ынчаар чай-даа эрткен, орай кус душкен, арга ишти сооп эгелээн. Кыжын чурттар казанак тудуп алыр деп, Буга сактып келген. Оон соонда Буга-даа чуу боор аргага Хойга ужуражы бериптир.

- Кады денге, кыжын чурттаар казанактан тудуп алыылам, мен аргадан чудук соортур мен, а сен Хой чудуктарнын картын  картаар сен. – деп Буга чугаалаан.

- Ынчаалы харын, - деп, Хой чопшээрешкен.

Буга биле Хой,  Хаванга ужуражы бергеннер.

- Че, хаван бистин биле кыжын чурттаар казанактан тудуп алыр бис бе, бис чудуктар дажып, чудуктун картын картаар бис, а сен дой-довурак чугудуп, тууйбу (кирпич) кылып, изиг – демир сугууну (печка)  кылыр сен.

Хаван база чопшээрешкеш Буга, Хой биле кады чорупкаан.

Буга, Хой база Хаван Диисти коруп каанар.

- Экии, Диис! Че  кыжын чурттаар казанактан тудуп алыр бис бе, бис чудуктар дажып, чудуктун картын  картап,  дой-довурак чугудуп, тууйбу  кылып, изиг - демир (печка)  кылыр бис, а сен чингис дажып, казанактын ханазын сыскыыр сен.

Диис база оларнын биле кады чорупла каан.

Олар аргага Аскыр-дагаага ужуражы бергеннер.

- Экии, Аскыр-дагаа, че кыжын чурттаар казанактан тудуп алыр бис бе, бис чудуктар дажып, чудуктарнын картын  картап,  дой-довурак чугудуп, тууйбу кылып, изиг - демир (печка)  кылып, чингис дажып, казанактын ханазын сыскыр бис, а сен казанактын кырында серизин (патолок) дуглаар сен.

Дагаа база-ла чопшээрешкен.

Олар шупту эжешкилер, аргага  казанак тудар, кургаг, черни тып алгаш, чудуктарын соорткеш, чудуктарынын картын картааш, тууйбунну кылгаш, чингисти база соортуп алгаш – казанагын кылып тудуп эгелээннер.

Казанаандаа чуу боор тудуп, суугуузун кылгаш, ханаларын сыскааш, серизин база дуглап алганнар. Кыжын оттулар токпак ыяштарын белеткеп алганнар чувен иргин.

Кадыг – дошкун соок кыш келген, арга ишти соой берген, а эжишкилернин дириг-амытаннарнын казанагы чылыг болган. Буга биле Хой шалада удуп, хаван шала адаанда удуп, а диис суугуу кырында ырызын ырлап каап, аскыр-дагаа адагашка турумчуп алганнар чувен игрин.

Эжишкилер – найыралдыг чурттап турганнар.

Арга иштинге чеди аштангы борулер тояп чорраш, чаа казанакты эскерип кааннар. Борулернин бирээзи мынча деп –тир:

- Мен баргаш коруптейн, бо казанакта кымнар чуртап турар эвес. Удавайн колбейн барзымза, менээ дузалажыр силер, -деп – тир.

Казанакче кире бергеш Хойга таваржы беген. Хой кайнаар баарын билбейн, азыга сынны бергенш, коргунчуг уну-биле  эде берген:

- Бэ-э-э!... Бэ-э-э! Бэ-э-э!

Боруну корупкаан Аскыр-дагаа адагаштан ужуп келгеш чалгыннары – биле часкай бээр.

- Ку-ка-ре-ку-у!..

Диис сугуудан дуже халааш, алгыра берген:

- Мяу-мяу! Мяу-мяу!

Ол аразында Буга боруну бир ускен.

Хаван дыннап кааш шала адаандан унуп келгеш эде берген:

- Хрю!.. Хрю! Хрю!.. Мында кымны чыптейн?

Боргу корканындан, арай деп-ле казанактан уне халааш, эштери борулерни:

- Дурген моон ырап чоруулунар, дурген дезиннер!

Ону борулер дыннааш, дезип ырадыр халчып чорупла каанар.

Олар таа чежеге дээр халаан, шаа тонуп шылай бергеннер. Дыштанып алыр дээш турутканнар. Оларнын аразында кырган бору айтырып тыр:

-    Казанакка кире бээримге – мени дыка кончуг дуктуг бирле дириг амытан кайгап тур, кырындан часкагылап, адандан дырбактанып! Оон бир азыгдан улуг мыйыстары-биле мени би русту! А оон эн адаандан мынча деп алгыра-дыр: Мында кымны чиптейн?  Мен оортан арай депле унуп келдим! – деп бору чугаалап тур эвес бе.  Ол олчаан борулер казанакче чоокшулавас апарганнар.

А казанакта дириг-амытаннар оон-даа улаштыр эп-найыралдыг чурттап артканнар.

 


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Конспект образовательной деятельности ("Чтение художественной литературы") Пересказ тувинской народной сказки "Как верблюд стал некрасивым"

 Данное занятие учит детей связно, последовательно и выразительно рассказывать сказку с опорой на схему, воспитывает интерес к устному тувинскому народному творчеству. Произведение народно...

Тувинские сказки для детей ДОУ

Тувинские сказки"Тувинские народные сказки", Москва, 1984 г. Пересказ и литературнаяобработка для детей М. Хадаханэ.Как верблюд стал некрасивымКозлик - медные рожкиЛенивая соваПочему птицы не говорятС...

Тувинская сказка "Дон-Хоожук"

Сказка Дон-Хоожук  о смышленном мальчике по имени Дон-Хоожук. Волшебная сказка о  проделках Бабы-Яги в отношении Дон-Хоожука. Но мальчик благодаря своему сообразительному уму мог вырва...

"Тувинские сказки"

Тувинские сказки"Тувинские народные сказки", Москва, 1984 г. Пересказ и литературнаяобработка для детей М. Хадаханэ.Как верблюд стал некрасивымКозлик - медные рожкиЛенивая соваПочему птицы н...

Сценарий для постановки тувинской сказки " Как Оскус-оол спас родную Тайгу!"

Сценарий для постановки тувинской сказки " Как Оскус-оол спас родную Тайгу!"...

Тувинские сказки для дошкольников

Перечень детской художественной литературы для средней группы...

Тувинская сказка Хайындырыңмай-оол

(Соян Наадың Сарыгбаевич ыткан)Чаа, арыг кызыгаарын чурттаан, арга-садаадын уян кылган, бажының коңкураа* арываан, балдырының хорлаңгызы арываан, Алаадай-Ашак, Чөлээдей-кадайның ноян уктуг ному у...