рабочие программы

Рабочая программа

«Родной (башкирский) язык и литература»

8 класс

Гимазова Альмира Фанисовна

                           8-се  класс өсөн туған (башҡорт) теле һәм әҙәбиәтенән эш программаһы.

              Эш программаһы 70 сәғәткә бүленгән (

аҙнаға 2 сәғәт).

Дәреслек:  Туған әҙәбиәт: Урта мәктәптең 8 класс уҡыусылары өсөн дәреслек-хрестоматия/  Хөсәйенов Ғ.Б., Ғималова М. Өфө, Китап, 2008.  

Программа кимәле:   базалы

Программа үҙенсәлектәренең характеристикаһы: Эш программаһы Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланған «Башҡорт әҙәбиәтенән программа» (5-11-се кластар өсөн). Төҙөүселәре: М.Ғималова, Ғ.Хөсәйенов, А.Байғарин/ Өфө,2003, нигеҙендә төҙөлдө. Башҡортостан Мәғариф Министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән программалар Илеш районы муниципаль район муниципаль бюджет дөйөм белем биреү учреждениеһы Үрмәт ауылы төп дөйөм белем биреү мәктәбе «Уҡыу планы»на ярашлы рәүештә тормошҡа ашырыла.

Был эш программаһында федераль һәм республика закондары талаптары тормошҡа ашырыла:

«Рәсәй Федерацияһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы, Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф тураһында» Законы, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтары телдәре тураһында» Законы, Башҡортостан Республикаһының «Мәғариф тураһында» Законы, Башҡортостан Республикаһында Милли мәғарифты үҫтереү концепцияһы.

1.Аңлатма яҙыу

Башҡорт теле – башҡорт халҡының туған теле, Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле.

        Туған телдең предмет-ара белем биреү функцияһын «Башҡорт теле һәм әҙәбиәте» предметының мәктәптә белем алыу процесында баланың шәхес булып формалашыуына предметтың универсаль, дөйөм характеры билдәләй. Башҡорт теле баланың фекер үҫешенең нигеҙе булып тора, уҡыусыларҙың интеллектуаль һәм ижади һәләттәренең үҫеше; үҙ-үҙен тормошҡа ашырыуҙың нигеҙе, яңы белем һәм күнекмәләрҙе үҙаллы үҙләштереү һәләттәрен үҫтереү, шулай уҡ уҡыу эшмәкәрлеген ойоштороу. Туған тел башҡорт мәҙәниәтен һәм әҙәбиәтенең рухи байлығын  үҙләштереү сараһы булып тора. Киләсәктә төрлө белемде үҙләштереү һәм һаҡлау формаһы булараҡ башҡорт теле бөтә предметтар менән тығыҙ бәйләнештә тора һәм профессиональ күнекмәләрҙе үҙләштереү сифатына йоғонто яһай. Аралашыуға өйрәнеү, аралашыу процесында уңыштарға өлгәшеү, юғары профессиональ һәм социаль активлыҡ шәхестең тормоштоң төрлө өлкәләрендә өлгәшелгән уңыштарын билдәләүсе характеристикаһы булып тора.  Туған тел баланың төрлө тормош ситуацияларында тәрбиә -этик нормаларының нигеҙе булып,  әхлаҡ нормалар позицияһынан сығып үҙ ҡылыҡтарына дәлилле баһа биреү мөмкинлеген үҫтерә.

Төп мәктәптә башҡорт теле һәм әҙәбиәтен уҡытыу маҡсаттары:

1. Туған телгә ҡарата һөйөү, мәҙәниәт күренеше булараҡ, уға ҡарата аңлы ҡараш тәрбиәләү, туған телдең төп аралашыу, кеше эшмәкәрлегенең төрлө сфераһынан белем алыу ҡоралы булыуын, йәмғиәттә ҡабул ителгән әхлаҡ-этик нормаларҙы үҙләштереү сараһы, туған телдең эстетик ҡиммәте булыуын аңлау.
2. Донъяла гуманистик ҡарашы, милли үҙаңы һәм дөйөм Рәсәй гражданлығы үҙаңы, патриотизм тойғоһона эйә булған, рухи үҫешкән шәхес формалаштырыу;
3. Көндәлек тормошта һәм уҡыу эшмәкәрлегендә туған телдең аралашыу сараһы булараҡ үҙләштереү, үҙ- ара аңлашыу һәм үҙ-ара фекер алышыуға әҙер һәм һәләтле булыуыбыҙҙы үҫтереү, үҙ телмәреңде камиллаштырыу, мөһим төп уҡыу белемен һәм универсаль уҡыу хәрәкәттәре (эшмәкәрлектең маҡсаттарын аныҡ итеп әйтә белеү, уны планлаштырыу, библиографик эҙләнеү үткәреү, төрлө типтағы лингвистик һүҙлектәрҙән һәм сығанаҡтарҙан киң мәғлүмәт саралары һәм Интернеттан тейешле мәғлүмәтте алыу һәм эшкәртеү һ.б.)
4. Шәхестең уңышлы социализацияһы һәм үҙ-үҙен реализациялау өсөн кәрәк булған интеллектуаль һәм ижади һәләтен үҫтереү;
5. Башҡорт , рус һәм донъя әҙәбиәтенең ҙур ҡаҙаныштарын аңлау,уларҙы уҡыу һәм анализлау.һүҙ сәнғәтенең образлы фекерләүгә нигеҙләнеүен, художесволы форма һәм йөкмәтке берлеген, сәнғәттең тормош менән бәйле, тарихи булыуын аңлау;

6.Тел системаһы төҙөлөшөн һәм уның хәрәкәттә булыу законлығын үҙләштереү, стилистик ресурстарҙы һәм төп әҙәби тел нормаларын  күҙәтергә өйрәнеү; анализлау, сағыштырыу, классификациялау  һәм тел факттарын баһалау һәләттәрен үҫтереү; яҙыу һәм һөйләү телмәрен, телмәр эшмәкәрлеге төрҙәрен, аралашыуҙың төрлө ситуацияларында телде ҡулланыу ҡағиҙәләрен, телмәр этикет нормаларын, актив һәм потенциаль һүҙлек запасын байытыу; телмәрҙә грамматик сараларҙы ҡулланыу күләмен киңәйтеү: алынған белемде, күнекмәне аралашыу процесында, уҡыу эшмәкәрлегендә һәм көндәлек тормошта  ҡулланыу һәләтлеген камиллаштырыу.

7.Дөйөм уҡыу күнекмәләренә һәм универсаль уҡыу эшмәкәрлегенә эйә булыу(эшмәкәрлектең маҡсатын билдәләү,уны камиллаштырыу,библиографик эҙләнеүҙәрҙе тормошҡа ашырыу, төрлө сығанаҡтарҙан кәрәкле мәғлүмәттәрҙе табыу һәм уны эшкәртеү, интернет менән файҙаланыу һ.б.)

8.Әҫәрҙәрҙе өйрәнеүҙең эҙмә-эҙлелеген тәьмин итеүсе тематик,хронологик һәм жанр принциптары алынған.Улар мәктәп практикаһында оҙаҡ йылдар ҡулланыу осоронда үҙ-үҙен аҡлай килә.

 Шулай уҡ яңы Федераль дәүләт стандарттарын тормошҡа ашырып яңы төҙөлгән өлгө программа 5-9 кластарҙа башҡорт яҙыусыларының йөкмәткеле әҫәрҙәре менән таныштырыуҙы, нәфис әҙәбиәт  әҫәрҙәрен уҡыуға ихыяж тыуҙырыуҙы, дөрөҫ, грамоталы һөйләүҙе һәм яҙыуҙы ғына бурыс итеп ҡуймай.Әҙәби әҫәрҙең темаһын һәм идеяһын аңлау,геройҙарҙың эштәренә, ҡылыҡтарына дөрөҫ баһа биреү,художестволы әҫәрҙе айыра уларҙың теле менән һоҡлана белеү, образлы һөйләү һәм яҙма  телмәр формалаштырыу,әҙәбиәт фәне өлкәһенә белем биреү, шәхес булараҡ тейешле кешелек сифаттары тәрбиәләү, универсаль уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәтеү программаның төп йүнәлештәре булып тора.

    Ошо талаптарҙы тормошҡа ашыра барып, башҡорт әҙәбиәте дәресендә уҡыусыларҙың  алған белем күнекмәләре, һығымта яһай,урынлы бәхәс алып бара, төрлө сығанаҡтарҙан мәғлүмәт таба белеүҙәре икенсе фәндәрҙе өйрәнгәндә лә ярҙам итергә тейеш.

 Уҡыу предметына дөйөм характеристика

Төп мәктәптә башҡорт теле һәм әҙәбиәте  курсының йөкмәткеһе белем биреү процесында  метапредметлы һәм предметлы уҡытыуҙың маҡсаттарына өлгәшеүгә йүнәлдерелгән. Был үҙ йәһәтендә коммуникатив, тел, лингвистик һәм мәҙәни компетенцияны формалаштырыуҙы һәм үҫтереүҙе күҙ уңында тота.

 Коммуникатив компетенция телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре, һөйләү һәм яҙма телмәр төрҙәрен  үҙләштереүҙе иҫәптә тота, телде төп белем һәм күнекмәләрҙе кәрәкле ситуацияларҙа ҡуллана алыу. Коммуникатив компетенция коммуникациянының маҡсатын билдәләй белеүҙә, телмәр ситуацияһын баһалай белеү, аралашыусының коммуникация ысулдарын һәм ниәттәрен иҫәпкә алыу, стратегик адекват аралашыуҙы һайлауҙы һәм үҙ телмәреңде аңлы рәүештә үҙгәртеүгә әҙер булыуҙы күҙ уңында тота.

Тел һәм лингвистик компетенция тамға системаһы һәм йәмғиәт күренеше булараҡ тел тураһында тейешле белемде үҙләштереү нигеҙендә уның үҫешен, хәрәкәттә булыуын формалаштырыуҙы аңлата; башҡорт әҙәби теленең төп нормаларын үҙләштереү; һүҙлек запасын һәм уҡыусы телмәренең грамматик төҙөлөшөн байытыу; фән булараҡ лингвистика тураһында тейешле белем, уның төп разделдары һәм аңлатмаларына кәрәкле булған тел күренешен һәм факттарын анализлау һәм баһалау мөмкинлеге формалаштырыу; төрлө төрҙәге лингвистик һүҙлектәр менән ҡуллана белеү,һүҙлек менән эшләү,әҫәрҙең йөкмәткеһе буйынса һәм яҙма эштәргә план төҙөү,әҙәби изложение,инша яҙыу,һәм башҡа төрлө ижади эштәр башҡарыу күҙ уңында тота.

Мәҙәни компетенция туған телдең мәҙәни культураны сағылдырыусы форма булараҡ аңлауҙы күҙ уңында тота, тел һәм халыҡ тарихының бәйләнештә булыуын, башҡорт теленең милли-мәҙәни үҙенсәлеген аңлау, башҡорт телмәр этикет нормаларын  үҙләштереү, халыҡ-ара аралашыу мәҙәниәтен  үҙләштереү; милли-мәҙәни компонентлы һүҙҙәр мәғәнәһен аңлатыу,әҙәби текстарҙың идея-тематик , жанр,композиция һәм тел үҙенсәлектәренә нигеҙләнеп, әҫәрҙе өйрәнеү.

Башҡорт теле һәм әҙәбиәте курсының коммуникатив – эшмәкәрлекле йүнәлешен көсәйтеү, уны белем алыуға предмет –ара һөҙөмтәләргә йүнәлтеү функциональ грамоталыҡты формалаштырыуҙың мөһим шарттары булып тора һәм кешенең  тышҡы мөхиткә тиҙ яраҡлашыуға һәләтле һәм унда актив эшмәкәрлекте дауам итеүҙән ғибәрәт.

Функциональ грамоталыҡтың мөһим индикаторы – предмет-ара статус: коммуникатив универсаль уҡыу эшмәкәрлеге (телмәр эшмәкәрлегенең бөтә төрҙәре менән эш итеү, тиңдәштәрең һәм оло кешеләр менән аралашыуҙы ҡороу; телдән һәм яҙма телмәрҙе адекват ҡабул итеү; ҡуйылған проблема буйынса үҙ ҡарашыңды теүәл, дөрөҫ, логик яҡтан төҙөк һәм тасуири әйтеп биреү, аралашыу процесында яҙма һәм телдән телмәр нормаларын һәм башҡорт телмәр этикетын һаҡлау); танып-белеү универсаль уҡыу эшмәкәрлеге (проблеманы аныҡлау, аргументты ҡуя белеү, логик яҡтан төҙөк фекер йөрөтөү, иҫбатлауҙы табыу, раҫлаусы йә кире ҡағыусы тезис; библиорафик эҙләнеүҙе тормошҡа ашырыу, төрлө сығанаҡтарҙан кәрәкле мәғлүмәтте алыу, төп һәм өҫтәмә мәғлүмәтте билдәләү, уҡыу маҡсатын асыҡлау, аралашыу маҡсатынан сығып уҡыу төрөн һайлау; мәғлүмәти- эҙләнеү методын, шулай уҡ компьютер саралары ҡулланыу; мәғлүмәтте системаға килтереү һәм киренән эшкәртеү һәм уны төрлө ысулдар менән күрһәтеү һ.б.); регулятив универсаль уҡыу хәрәкәте (эшмәкәрлек маҡсатын ҡуя һәм аныҡ итеп әйтә белеү, эшмәкәрлекте эҙмә-эҙлекле планлаштыра һәм кәрәк саҡта үҙгәртә белеү; үҙ контроль, үҙ баһалау, үҙ коррекциялау һ.б. тормошҡа ашырыу.)

«Башҡорт (туған) теле һәм әҙәбиәте” предметының өйрәнеү һөҙөмтәләре

        Төп мәктәп сығарылыш уҡыусыларының башҡорт (туған) теле һәм әҙәбиәте программаһын үҙләштереүҙең шәхси һөҙөмтәләре булып:

1. башҡорт телен башҡорт халҡының төп милли -мәҙәни ҡиммәте булараҡ аңлау, интеллектуаль, ижади һәләтлектәрен һәм шәхестең мораль сифаттарын үҫтереүҙә туған телдең ролен, уның мәктәптә белем алыу процесындағы әһәмиәтен билдәләү;
2. башҡорт теленең эстетик ҡиммәтен аңлау; туған телгә ҡарата ихтирам, уның менән ғорурланыу; милли-мәҙәни сағылыш булараҡ, башҡорт теленең таҙалығын һаҡлау тураһында хәстәрлек күреү;  үҙ телмәрде  камиллаштырыуға ынтылыу;
3. аралашыу процесында  кәрәкле һүҙлек запасына эйә булыу һәм үҙ фекереңде иркен еткереү өсөн тейешле грамматик сараларҙы үҙләштереү; үҙ телмәреңде күҙәтеү һәм уны баһалау һәләтлеген үҫтереү.

Төп мәктәп сығарылыш уҡыусыларының башҡорт (туған) теле һәм әҙәбиәтенән программаһын үҙләштереүҙең  метапредмет һөҙөмтәләре булып:

1. телмәр эшмәкәрлегенең бөтә төрҙәрен үҙләштереү:

аудирование һәм уҡыу:

• телдән һәм яҙма хәбәр иткән мәғлүмәтте (коммуникатив йүнәлеш, текст темаһы, төп фекер; төп һәм өҫтәмә мәғлүмәт) адекват ҡабул итеү;

• төрлө төрҙәге уҡыуҙы (эҙләнеү, ҡарап сығыу, танышыу, өйрәнеү), төрлө стилдәге, жанрҙағы текстарҙы үҙләштереү;

• төрлө стилдәге һәм жанрҙағы тексты ишетеп адекват ҡабул итеү; төрлө төрҙәге аудирование (һайлап алыу, танышыу) менән эш итеү;

• төрлө сығанаҡтарҙан мәғлүмәтте һайлап алыу һәләтлеге, шулай уҡ матбуғат  сараларынан, уҡыу өсөн тәғәйенләнгән компакт-дискаларҙан, Интернет ресурстарҙан; төрлө типтағы һүҙлектәр менән иркен ҡулланыу, белешмә өсөн әҙәбиәт, шулай уҡ электрон ҡулланмаларҙан һайлап алыу һәләтлеге;

• һайлап алыу алымдары менән эш итә белеү һәм тәғәйен темаға материалды системаға килтереү; уҡыу йә аудирование һөҙөмтәһендә алынған мәғлүмәтте үҙ аллы эҙләй алыу күнекмәләренә эйә булыу; мәғлүмәтте ҡайтанан эшләй алыу, еткерә белеү;

• йөкмәткенән, стилистик үҙенсәлектәрҙән һәм ҡулланылған тел сараларынан сығып, фекерҙе сағыштыра алыу;

һөйләү һәм яҙыу:

• алдағы уҡыу эшмәкәлегенең (индивидуаль һәм коллектив) маҡсатын билдәләү һәләтлеге, хәрәкәттең эҙмә-эҙлелеге, өлгәшелгән һөҙөмтәләрҙе баһалау һәм уларҙы телдән һәм яҙма формала адекват аныҡ итеп әйтеү;

• тыңланған йә уҡылған тексты тәҡдим ителгән кимәлдә (план, һөйләү, конспект, аннотация) һөйләй алыу;

• төрлө телмәр стилендә һәм жанрҙа. адресланыуға ҡарап һәм аралашыу ситуация буйынса мәғәнәне телдән һәм яҙма төҙөй алыу;

• телдән һәм яҙма формала үҙ фекереңде иркен еткерә белеү, тексты (логик яҡтан төҙөк, эҙмә-эҙлекле) төҙөү нормаһын һаҡлау;

• төрлө төрҙәге монологты (хәбәрләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү; төрлө төрҙәге монологтарҙың берләшеүе) һәм диалог (этикетты һүҙ  эсенә алған, диалог-һорашыу, диалог-аралашыуға өндәү, диалог-фекер алышыу һ.б; төрлө төрҙәге  диалогтың берләшеүен) үҙләштереү;

• ғәмәлдә төрлө телмәрҙәге аралшыуҙың орфоэпик, лексик, грамматик, хәҙерге башҡорт әҙәби теленең стилистик нормаларын һаҡлау; яҙма телдә төп орфографик һәм пунктуацион ҡағиҙәләрҙе һаҡлау;

• телмәр этикет нормаларын һаҡлап, аралаша алыу, телмәр аралашыу процесында жест, мимиканы адекват ҡулланыу;

• уҡыу процесында һәм көндәлек аралашыуҙа үҙ телмәреңде контролдә тота алыу; йөкмәткенән, һүҙҙәрҙе урынлы ҡулланыуҙан сығып, үҙ телмәреңде баһалай белеү; грамматик һәм телмәр хаталарын таба һәм уларҙы төҙәтә алыу; үҙ тексыңды редакторлау һәм камиллаштыра белеү;

• үҙ тиңдәштәрең аудиторияһында ҙур булмаған доклад, реферат менән сығыш яһай алыу; бәхәстә төрлө аргументтар ҡулланып, көнүҙәк проблемалар буйынса сығыштарҙа  ҡатнаша алыу;

2. алынған белем һәм күнекмәләрҙе көндәлек тормошта ҡуллана белеү; туған телде башҡа предметтарҙан белем алыу сараһы булараҡ ҡуллана белеү һәләтлеге; тел күренештәрен анализлау буйынса алған белем һәм күнекмәләрен предмет-ара (сит тел, әҙәбиәт һ.б. дәрестәрҙә) ҡулланыу;
3. телмәр аралашыу процесында тирә-яҡтағы  кешеләр менән коммуникатив маҡсатлы бәйләнеш, ниндәйҙер эш төрөн бергә эшләү, бәхәстә, көнүҙәк тема күтәрелгән фекер алышыуҙа ҡатнашыу; формаль һәм формаль булмаған шәхес, мәҙәни-ара аралашыу барышындағы төрлө ситуацияларҙа телмәр этикетының милли-мәҙәни нормаларын үҙләштреү.

Предмет һөҙөмтәләре:

1. телдең төп функцияһы, башҡорт халының милли теле булараҡ башҡорт теленең ролен, Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булараҡ, тел менән халыҡ мәҙәниәттең бәйләнеше, кеше һәм йәмғиәт тормошонда туған телдең ролен күҙаллау;
2. гуманитар фәндәр системаһында туған телдең урынын һәм мәғарифта тулыһынса уның ролен аңлау;
3.   туған тел тураһһында төп ғилми белемде үҙләштереү; уның кимәл һәм берәмектәр бәйләнешен аңлау;
4. лингвистиканың төп аңлатмаларын үҙләштереү: лингвистика һәм уның төп разделдары; тел һәм телмәр, телмәр аралашыуы, телдән һәм яҙма телмәр, монолог, диалог һәм уларҙың төрҙәре; аралашыу ситуациялары, һөйләү телмәре, ғилми, публицистик, официаль-эшлекле стилдәр, матур әҙәбиәт теле; ғилми, публицистик, официаль-эшлекле стилдәр жанры һәм һөйләү телмәре; функциональ-мәғәнәүи телмәр төрҙәре (хәбәрләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү); текст, текст төрҙәре; телдең төп берәмектәре, уларҙың билдәләре һәм телмәрҙә ҡулланыу үҙенсәлектәре;
5. башҡорт теленең лексик һәм фразеологияның төп стилистик ресурстарын үҙләштереү, башҡорт әҙәби теленең төп нормаларын (орфоэпик, лексик, грамматик, орфографик, пуктуацион), телмәр этикет нормалары  телдән һәм яҙма фекерҙе ғәмәлдә ҡулланыу;
6. телдең төп берәмектәрен, телдең грамматик категорияларын анализлау һәм таныу, тел берәмектәрен аралашыу шарттарына ярашлы ҡулланыу;
7. һүҙгә төрлө анализ төрҙәрен үткәреү (фонетик, морфематик, һүҙьяһалыш, лексик, морфологик), һөйләм һәм һүҙбәйләнешкә синтаксик анализ, текстың төп билдә һәм структура күҙлегенән  күп аспектлы анализ, тел - һүрәтләү сараларын ҡулланыуын иҫәпкә алыу һ.б.;
8. лексик һәм грамматик синонимдарҙың коммуникатив-эстетик мөмкинлектәрен аңлау һәм  уларҙы үҙ телмәреңдә ҡулланыу;
9. туған телдең эстетик фукцияһын таныу, матур әҙәбиәт текстарын анализлағанда телмәрҙең эстетик кимәлен баһалау.

Төп йөкмәткеле йүнәлеш

                Башҡорт теле курсының  төп йөкмәткеле  йүнәлеше:

        • коммуникатив компетенцияны формалаштырыуҙы тәьмин итеүсе йөкмәтке;

        • тел һәм лингвистик компетенцияны формалаштырыуҙы тәьмин итеүсе йөкмәтке;

           • мәҙәни компетенцияны формалаштырыуҙы тәьмин итеүсе йөкмәтке.

                Беренсе йөкмәткеле йүнәлеш: «Телмәр һәм аралашыу телмәре», «Телмәр эшмәкәрлеге», «Текст», Телдең функциональ төрлөлөгө».

                Икенсе йөкмәткеле йүнәлеш: «Тел тураһында дөйөм белешмә», «Фонетика һәм орфоэпия», «Графика», «Морфемика һәм һүҙьяһалыш», «Лексикология һәм фразеология», «Морфология», «Синтаксис», «Телмәр мәҙәниәте», «Дөрөҫ яҙыу: орфография һәм пунктуация».

                 өсөнсө йөкмәткеле йүнәлеш: «Тел һәм мәҙәниәт», уны өйрәнеү телдең тарих һәм халыҡтың мәҙәниәте бәйләнештә булыуын асыҡларға ярҙам итәсәк.

                Уҡыу процесында күрһәтелгән йөкмәткеле йүнәлештәр бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә һәм интеграцияланған.Һәр бер разделды өйрәнеүҙә уҡыусылар тейешле белем алыу һәм тейешле белем һәм күнекмәләр генә үҙләштереп ҡалмай, ә телмәр эшмәкәрлек төрҙәрен камиллаштыра, төрлө коммуникатив күнекмәләрҙе үҫтерә, туған тел тураһында  белемдәрен тәрәнәйтә.

2.Уҡытыу предметының төп йөкмәткеһе

 Ә. Моратов. «Башҡортлоҡ». Р.Бикбаев. «Берләшегеҙ,бөтә донъя башҡорттары!»  шиғырҙары. (1 сәғәт)

Шиғырҙарҙа халыҡ характерына хас ыңғай сифаттарҙы сағылдырыу, халыҡты йәмғиәтте яңыртыуға, демократик нигеҙҙә үҙгәртеп ҡороуға, был көрәштә берҙәмлеккә саҡырыу идеяһы.

Ҡобайырзар.(1 сәғәт)

Башҡорт халыҡ поэзияһының эпик жанры — ҡобайыр. Унда халыҡтың фантазияһы, тапҡыр аҡылы һәм тормош тураһында фәлсәфәһе сағылышы. Уның сәсәндәр тарафынан ижад ителеүе. 'Ҡобайырҙарҙа, нигеҙҙә, XVI-XVIII быуаттарҙағы ваҡиғаларҙың сағылышы.

Әҙәбиәт теорияһы. Ҡобайыр тураһында төшөнсә. Жанр үҙенсәлеге, шиғыр төҙөлөшө. Әйтеш тураһында.

Шафиҡ Әминев-Тамъяни. «Урал», «Башҡорт бабаларының тарихы».

Сәсәндең биографияһы.(1 сәғәт)

«Урал», «Башҡорт бабаларының тарихы» шиғырҙарында үҙе йәшәгән ырыуы, Тыуған илен һаҡлаған ир-егеттәрҙе данлау.

Мөхәммәт пәйғәмбәр. «Ҡөрьән китабы».(1 сәғәт)

Хәҙистәр тураһында.

Р. Бикбаев. «Хәҙистәр».(1 сәғәт)

Ғ. Ибраһимов. «Кинйә» (романдан өҙөк). Романда сағылдырылған осор, социаль-тарихи шарттар, халыҡ тормошо һәм көрәшенең сағылышы.(1 сәғәт)

Б. Бикбай. «Ер», «Ҡаһым түрә» .(2 сәғәт)

Яҙыусының ҡыҫҡаса биографияһы. «Ер» поэмаһында халыҡтың азатлыҡ өсөн быуаттар буйы алып барған көрәшен һәм азатлыҡ яулауын һүрәтләү. Лирик герой образы. Поэманың художество,композиция үҙенсәлектәре.

Әҙәбиәт теорияһы. Художестволы әҫәрҙең, композицияһы тураһында

төшөнсә" Драмала башҡорт халҡының 1812 йылғы Ватан  һуғышында ҡатнашыуын кәүҙәләндереү. Драманың идея йөкмәткеһе. Рус  халҡы менән башҡорт халҡы араһындағы дуҫлыҡты сағылдырыу.

Әҙәбиәт теорияһы. Драма тураһындағы төшөнсәне ҡабатлау, тәрәнәйтеү.

Предмет-ара бәйләнештәр. 1812 йылғы Ватан һуғышы. Унда башҡорт ғәскәрҙәренең батырлыҡтары хаҡында тарихи мәғлүмәттәр биреү.Сәнғәт. «Башҡорттар Гамбургта», «Башҡорттар Дрезденда» гравюраларының репродукциялары.

F. Сәләм. «Шоңҡар» .(1 сәғәт)

F. Сәләмдең биографияһы.

«Шоңҡар» поэмаһының темаһы, идея йөкмәткеһе. Әҫәрҙә кешенең яңынан тыуыу темаһы. Төп образдар (Әхмәт, Гөлнур, шағир, архитектор, капитан, Миньян образдары). Композиция үҙенсәлектәре, теленең образлылығы, байлығы.

Әҙәбиәт теорияһы. Поэтик синтаксис (риторик hopay, риторик өндәү) тураһында төшөнсә.

3. Биишева «Һөнәрсе менән Өйрәнсек».(2 сәғәт)

Яҙыусының биографияһы.

«Һөнәрсе менән Өйрәнсек» әҫәренең идея-тематик йөкмәткеһе. Һөнәрсе менән Өйрәнсек образдары, художестволы эшләнеше.

Әҙәбиәт теорияһы. Хикәйәт тураһындағы төшөнсәне нығытыу, тәрәнәйтеү.

М. Кәрим. «Үлмәҫбай» поэмаһы.(3 сәғәт)

Яҙыусының биографияһы.

«Үлмәҫбай» поэмаһы. Әҫәрҙә башҡорт яугирҙарының Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы батырлыҡтарын кәүҙәләндереү. Поэманың идея йөкмәткеһе. Халыҡ ижады алымдарын оҫта файҙаланыу. Юмор һәм сатираны һуғыш картиналарын һәм башҡорт яугирҙарындағы хәрби традицияларға тоғролоҡ, уларҙы яңы шарттарҙа үҫтереүҙе сағылдырыу өсөн оҫта файҙаланыу . Поэманың оптимистик рухта булыуы, юмористик алымдарҙың әһәмиәте.

Әҙәбиәт теорияһы. Лиро-эпик поэмаларының үҙенсәлектәре тураһында.

Н.Мусин. «Йыртҡыс тиреһе» романынан өҙөҡ.(2 сәғәт)

Әҫәрҙә Һолтанбайҙың, ауыр яҙмышы. Йәмғиәттә хөкөм һөргән шәхес культы осоро эҙемтәләрен, заманыбыҙҙың законһыҙлыҡ, шәфҡәтһеҙлек күренештәрен, фажиғәлөрен тасуирлау.

Р.Ғарипов. «Урал йөрәге», «Аманат», «Уйҙарым», «Кеше ғүмере» .(3 сәғәт)

Шағирҙың биографияһы. Заман һулышы менән  һуғарылған  «Һүҙем бар», Урал йөрәге» шиғырҙында тыуған Башҡортостан, уның тарихын, бөгөнгөһөн һүрәтләү.

«Кеше ғүмере» шиғырҙарында кешенең оло йәнлелеген, кешелеклелеген рухи матурлығын сағылдырыу, гуманлыҡҡа саҡырыу.

Ғ. Хөсәйенов. «Һуңғы тарпан» .(2 сәғәт)

Хикәйәттә ҡырағай аттар — тарпандарҙың ҡырып бөтөрөлөүен күрһәтеү. Кейек - хайуандарға, аттарға рәхимле булырға, уларҙы яҡларға өндәү.

Әҙәбиәт теорияһы. Әйләнмә композицион сара.

Р. Бикбаев. «Башкортостан бында башлана», Йүкәләрҙән һығылып бал тамғанда», «Дауыл», «Барып етһен ине хаттарым», «Йәншишмәбеҙ ошо тупраҡта» .(2 сәғәт)

Шиғырҙарҙа тыуған ергә мөхәббәт, уның  именлеге, тәбиғәтте һаҡлау, халыҡ яҙмышы өсөн борсолоу, кешеләр араһындағы дуҫлыҡ, тормошҡа  әүҙем мөнәсәбәт проблемалары.

Т. Ғиниәтуллин. «Мәтрүшкә еҫе», “Әсә һәм бала” әҫәре.( 2 сәғәт)

Әҫәрҙә ябай кешеләрҙең күңел күркәмлеген, эске донъяынын, сафлығын курһәтеү. Хәбибулла образы.

«Әсә һәм бала» хикәйәһендә әсә менән бала араһындағы мөнәсәбәттәрҙе  сағылдырыу.Әҫәрҙең  йөкмәткеһе, образдары.

Н. Нәжми. «Башҡортостан», «Аҡ шишмә».(1 сәғәт)

Тыуған Ер - әсәгә һөйөү тойғоһон сағылдырыу. Лирик герой образы.

Ҡ. Аралбаев. «Беҙ — кеше».(2 сәғәт)

Ф.Туғыҙбаева. «Ҡыңғырау» поэмаһы.(2 сәғәт)

Ә. Әминев. «Ҡытай-город» .(2 сәғәт)

Әҫәрҙең йөкмәткеһе, төп образдары.

Р. Камал. «Таня-Таңһылыу». Әҫәрҙән өҙөк .Йөкмәткеһе, образдары, шәфҡәтлелеккә саҡырыу.

X. Назар. «Башҡортостан — минең баш йортом», «Аҡҡа табыныу», «Дауа» . Шиғырҙарҙа ил, телде башҡорт йырын данлау, изгелеккә, күңел сафлығына саҡырыу.(2 сәғәт)

Китап хакында хикәйәт .Китап — кешелек хәтере. Китап турында халыҡ. Башҡорт китабы.(3 сәғәт)

Әҙәбиәт теорияһы буйынса алынған төшөнсәләрҙе ҡабатлау һәм системалаштырыу.( 1 сәғәт)

Изложение-6 сәғәт

Инша-8 сәғәт

Кластан тыш уҡыу-5 сәғәт

Ятлау  өсөн әҫәрҙәр:

«Ай, Уралым, Уралым».

Б. Бикбай. «Ер» поэмаһынан өҙөк.

F. Сәләм. «Шоңҡар» поэмаһынан өҙөк.

М. Кәрим. «Йәшәйһе бар».

Р. Назаров. «Йәшен», «Йөрәк», «Fүмep»(һайлап).

3. Биишева. «Һөнәрсе һәм Өйрәнсек» әҫәренән өҙөк.

Р. Ғарипов. «Урал йөрәге», «Аманат», «Уйҙарым» (һайлап).

Р. Бикбаев. «Башкортостан бында башлана».

Кластан тыш уҡыу өсөн әҫәрҙәр:

      С. Юлаев шиғырҙары (йыйынтығы), Салауат тураһында башҡорт халыҡ йырҙары һәм художестволы әҫәрҙәрҙән өҙөктәр.

Р. Ниғмәти. «Ағиҙел ярында».

С. Кулибай. «Күңелле хикәйәләр», «Яҙһылыу».

Б. Бикбай. «Тере шишмәләр».

М. Кәрим. «Оҙон-оҙаҡ баласаҡ», «Ярлыҡау».

       Биишева. «Уйҙар, уйҙар...», «Мөхәббәт һәм нәфрәт».

Ж. Кейекбаев. «Туғандар һәм таныштар».

Я. Хамматов. «Башҡорттар китте һуғышҡа».

Ә. Атнабаев. «Тыуған тупраҡ», «Мөхәббәт юлы».

Р. Сафин. «Яҙҙар көтәм».

Ф. Рәхимғолова. «Тамсылар йырлай».

       Ә.Хәким. «Ҡош юлы».

     С. Айытматов. «Беренсе уҡытыусы», «Аҡ пароход».

      Ә. Вәлиди. «Хәтирәләр».

      F. Ибраһимов. Кинйә.

Н. Мусин. «Мәңгелек урман».

Н.        Нәжми. «Атай йорто», «Тарафтар».

Р. Fapипов. «Минең, антологиям», «Алырымҡош менән Бирмәмҡош».

F. Дәуләди. «Мөхәббәт ғазабы».

Й. Солтанов. «Ҡырҡбыуын».

М. Ғәли. «Ак ямғыр», «Ҡояшлы шишмә».

       Ҡ. Аралбай. Поэмалар.

Р. Бикбай. «Яҙмышым», «Һыуһаным, һыуҙар бирегеҙ».

X. Назар. «Асманға ашыу».

Ф. Туғыҙбаева. «Фатихамды бирәм һиңә».

Б. Ноғоманов. Ҡар кешеһе.

      Ә.Хәкимов .Ҡош юлы.

3.Уҡыусыларҙың белем кимәленә талаптар

1. өйрәнелгән әҫәрҙең авторын, исемен, мәғәнәһен,төп темаһын,композицион үҙенсәлектәрен, ваҡиға(сюжетын),һәм геройҙарын( геройҙар һәм ваҡиғаларҙың үҙ-ара бәйләнешен);
2. әҫәрҙең художестволы образы,темаһы, идеяһы, сюжеты,композицияһы,рифма хаҡындағы төшөнсәләрҙең билдәләре;
3. гуманитар фәндәр системаһында туған телдең урынын һәм мәғарифта тулыһынса уның ролен аңлау;
4. драматик һәм лиро-эпик әҫәрҙәрҙең характерлы үҙенсәлектәре;программа тарафынан ятлау өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәрҙең текстары;
5. яҙыусы һүрәтләгән художестволы картиналарҙы уй менән күҙ алдына баҫтырыу;
6. художестволы әҫәрҙе ,фәнни һәм публицистика әҫәрҙәрен айыра белеү;
7. контекст эсендә һүрәтләү сараларының идея-художество урынын билдәләү,уҡытыусы ҡуйған проблемалы һорау ярҙамында геройға ҡылыҡһырлама биреү;
8. эпик,лирик, лиро-эпик һәм драматик әҫәрҙәрҙе айыра белеү;
9.   туған тел тураһында төп ғилми белемде үҙләштереү; уның кимәл һәм берәмектәр бәйләнешен аңлау;
10. Өйрәнелгән әҫәр буйынса телдән йәки яҙма рәүештә фекерләү характерындағы инша яҙыу;эпик әҫәргә йәки уның өҙөгөнә план төҙөү;телдән йәки яҙма сығыш яһау өсөн план төҙөү;
11. Тел ғилеменең төп аңлатмалары: лингвистика һәм уның төп разделдары; тел һәм телмәр, телмәр аралашыуы, телдән һәм яҙма телмәр, монолог, диалог һәм уларҙың төрҙәре; аралашыу ситуациялары, һөйләү телмәре, ғилми, публицистик, официаль-эшлекле стилдәр, матур әҙәбиәт теле; ғилми, публицистик, официаль-эшлекле стилдәр жанры һәм һөйләү телмәре; функциональ-мәғәнәүи телмәр төрҙәре (хәбәрләү, һүрәтләү, фекер йөрөтөү); текст, текст төрҙәре; телдең төп берәмектәре, уларҙың билдәләре һәм телмәрҙә ҡулланыу үҙенсәлектәрен үҙләштереү;
12. башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһының төп стилистик ресурстарын, башҡорт әҙәби теленең төп нормаларын үҙләштерү;
13. телдең төп берәмектәрен, телдең грамматик категорияларын анализлау һәм таныу, тел берәмектәрен аралашыу шарттарына ярашлы  ҡулланыу;
14. үҙ аллы уҡылған әҙәби сәнғәт әҫәрҙәренә(әҫәрҙәге герой һәм ваҡиғаларға ҡарата үҙ мөнәсәбәтеңде белдереп) яҙма йәки телдән баһалама бирә белеү;
15. һүҙгә төрлө анализ төрҙәрен үткәреү (фонетик, морфематик, һүҙьяһалыш, лексик, морфологик), һөйләм һәм һүҙбәйләнешкә синтаксик анализ, текстың төп билдә һәм структура күҙлегенән  сығып, күп аспектлы анализ яһау;

мәктәптәр өсөн сығарылған фәнни-популяр китаптарҙың аңлатма аппаратынан, шулай уҡ мәктәп өсөн сығарылған әҙәбиәт ғилеме һүҙлегенән файҙалана белеү;Тел-һүрәтләү саралары һәм уларҙы уҡыусы  телмәрендә ҡулланыу;туған телдең эстетик функцияһын таныу, матур әҙәбиәт текстарын анализлағанда телмәрҙең эстетик кимәлен баһалау.

4.Уҡыу-уҡытыу программаһында планлаштырылған һөҙөмтәләрҙе үҙләштерелеүен баһалау

  !телг2нд2р6е 7абатлау, у7ыусылар6ан яуап алыу,улар6ы8 баш7орт теле буйынса белемд2рен ,беле162рен 32м к1некм2л2рен тикшере1,и92пк2 алыу,шуны8 мен2н берг2,ал4ан белемд2рг2 таянып, тел бер2мект2рен2,к1ренешт2рен2 а8латма бирерг2 0йр2те1 алымдарыны8 бере3е и92пл2н2.

У7ыусыны8 яуабын ба3ала4анда,т1б2нд2ге критерий6ар мен2н эш ителерг2 тейеш:

1. Яуапты8 тулы 32м д0р09 булыуы;
2. 1телг2нде а8лы 16л2штере1,а8лау ким2ле;
3. Яуапты8 телм2р т060л0ш0,262би тел нормаларына ярашлы булыуы.

      У7ыусыны8  телд2н бирг2н яуабы 1телг2н материалды8 у7ытыусы т27дим итк2н 0л0ш0н2 логик э6м2-э6лекле а8латманы эсен2 ал4ан б2йл2нешле телм2р булыр4а,яуап бире1се баланы8 0йр2нелг2н 7а4и62л2рг2,билд2л2м2л2рг2 таянып эш ит2 беле1ен к1р32терг2 тейеш.

     «г2р у7ыусы:

1. т27дим ителг2н теманы тулы а8лат3а,тел т0ш0нс2л2рен2 д0р09 билд2л2м2 бир32;
2. 1телг2н материалды тулы а8лауын,белемд2рен практик 7уллана беле1ен к1р32т32;
3. Материалды э6м2-э6лекле 32м 262би тел нормаларына ярашлы а8лат3а, уны8 яуабы «5» билд23е мен2н ба3алана.

    «г2р у7ыусы «5» билд23ен 7уйыу талаптарына ярашлы яуап бир32,л2кин 3ир2к я3ала тор4ан хаталар еб2реп т2 у7ытыусы и9к2рте1ен2н 3у8 улар6ы т062теп бар3а,теленд2,телм2р т060л0ш0нд2 3ир2к-3ая7 я8ылышлы7тар кит32,уны8 яуабы «4» билд23е мен2н ба3алана.

  «г2р у7ыусы т27дим ителг2н тема4а 7ара4ан т0п т0ш0нс2л2р6е а8лауын 32м беле1ен к1р32т32,л2кин

1. Материалды тулы а8лата алма3а,т0ш0нс2л2р6е8 32м 7а4и62л2р6е8 билд2л2м23енд2  хаталар еб2р32;
2. 2йтк2н фекер62рен тулы 32м и9батлау6ы ниге6л2й белм232,16 ми9алдарын килтер2 алма3а;
3. Яуабында э6м2-э6лелек  3а7ланма3а,телм2р т060л0ш0нд2 хаталар бул3а,уны8 яуабы «3» билд23е мен2н ба3алана.

   «г2р у7ыусы 3орал4ан материалды8 к1бер2к 0л0ш0н белм21ен,билд2л2м2л2р6е 32м 7а4и62л2р6е 2йтк2нд2 улар6ы8 т0п фекерен бо6оу4а килтер2 тор4ан хаталар еб2р32, материалды икел2не162р мен2н система3ы6 а8лат3а, уны8 яуабы «2» билд23е мен2н ба3алана 

Эш төрҙәре буйынса сәғәттәр бүленеше:

!телг2нд2р6е 7абатлау, у7ыусылар6ан яуап алыу,улар6ы8 баш7орт теле буйынса белемд2рен ,беле162рен 32м к1некм2л2рен тикшере1,и92пк2 алыу,шуны8 мен2н берг2,ал4ан белемд2рг2 таянып, тел бер2мект2рен2,к1ренешт2рен2 а8латма бирерг2 0йр2те1 алымдарыны8 бере3е и92пл2н2.

У7ыусыны8 яуабын ба3ала4анда,т1б2нд2ге критерий6ар мен2н эш ителерг2 тейеш:

4. Яуапты8 тулы 32м д0р09 булыуы;
5. 1телг2нде а8лы 16л2штере1,а8лау ким2ле;
6. Яуапты8 телм2р т060л0ш0,262би тел нормаларына ярашлы булыуы.

      У7ыусыны8  телд2н бирг2н яуабы 1телг2н материалды8 у7ытыусы т27дим итк2н 0л0ш0н2 логик э6м2-э6лекле а8латманы эсен2 ал4ан б2йл2нешле телм2р булыр4а,яуап бире1се баланы8 0йр2нелг2н 7а4и62л2рг2,билд2л2м2л2рг2 таянып эш ит2 беле1ен к1р32терг2 тейеш.

     «г2р у7ыусы:

4. т27дим ителг2н теманы тулы а8лат3а,тел т0ш0нс2л2рен2 д0р09 билд2л2м2 бир32;
5. 1телг2н материалды тулы а8лауын,белемд2рен практик 7уллана беле1ен к1р32т32;
6. Материалды э6м2-э6лекле 32м 262би тел нормаларына ярашлы а8лат3а, уны8 яуабы «5» билд23е мен2н ба3алана.

    «г2р у7ыусы «5» билд23ен 7уйыу талаптарына ярашлы яуап бир32,л2кин 3ир2к я3ала тор4ан хаталар еб2реп т2 у7ытыусы и9к2рте1ен2н 3у8 улар6ы т062теп бар3а,теленд2,телм2р т060л0ш0нд2 3ир2к-3ая7 я8ылышлы7тар кит32,уны8 яуабы «4» билд23е мен2н ба3алана.

  «г2р у7ыусы т27дим ителг2н тема4а 7ара4ан т0п т0ш0нс2л2р6е а8лауын 32м беле1ен к1р32т32,л2кин

4. Материалды тулы а8лата алма3а,т0ш0нс2л2р6е8 32м 7а4и62л2р6е8 билд2л2м23енд2  хаталар еб2р32;
5. 2йтк2н фекер62рен тулы 32м и9батлау6ы ниге6л2й белм232,16 ми9алдарын килтер2 алма3а;
6. Яуабында э6м2-э6лелек  3а7ланма3а,телм2р т060л0ш0нд2 хаталар бул3а,уны8 яуабы «3» билд23е мен2н ба3алана.

   «г2р у7ыусы 3орал4ан материалды8 к1бер2к 0л0ш0н белм21ен,билд2л2м2л2р6е 32м 7а4и62л2р6е 2йтк2нд2 улар6ы8 т0п фекерен бо6оу4а килтер2 тор4ан хаталар еб2р32, материалды икел2не162р мен2н система3ы6 а8лат3а, уны8 яуабы «2» билд23е мен2н ба3алана

                         Иншаларҙы һәм изложениеларҙы баһалау

Инша һәм изложениелар яҙҙырыу аша уҡыусыларҙың:

1. теманы аса белеүе,тел сараларын инша йәки изложениеның темаһына һәм уларҙағы төп фекерҙе аңлатыу бурыстарына ярашлы һайлай белеүе;
2. яҙғанда,грамматик нормаларға һәм дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләренә таянып эш итеүе тикшерелә. Шуның өсөн иншаға ла,изложениеға ла һәр ваҡыт ике билдә  ҡуйыла.Беренсе  билдә менән уларҙың  йөкмәткеһе  һәм телмәр төҙөлөшө,икенсе билдә менән грамоталылыҡ  баһалана.

      Әҙәбиәт буйынса

Әҙәбиәт буйынса ла уҡыусы белемен баһалауҙың төрлө юлдары һәм үҙенсәлектәре бар, Исеменән үк күренеүенсә, әҙәбиәт дәресе уҡыусыларҙы әҙәпкә,тәртипкә, кешелеклелеккә  өйрәтеү менән бергә      матурҙы йәмһеҙҙән, яҡшыны насарҙан

айырырға ла күнекмә бирә. Тимәк, һәр әҙәбиәт дәресе уҡыусыға тәьҫир итерлек, һоҡланып ултырырлыҡ та булырға тейеш. Шуның менән бергә һәр әҙәбиәт дәресендә  тиерлек уҡыусы белеме лә баһаланырға, сиреккә,  йыллыҡҡа билдәләр ҡуйылырға бурыслы. Хәҙер әҙәбиәт дәрестәрендә     баһалар     ҡуйылыу мөмкинлектәрен, юлдарын ҡарап үтәйек.

Уҡыу тиҙлеген тикшереү

Башланғыс кластарҙан алып, һәр бала билдәле бер кимәлдә, тиҙлектә шыма итеп уҡый белергә лә бурыслы. Ғөмүмән, етеҙ, дөрөҫ, тасуири уҡыу, уҡырға өйрәтеү әҙәбиәт дәрестәренең тәүге мөһим талаптарының береһе. Уны, йәғни   уҡыу тиҙлеген, 1 бала минутына күпме һүҙ укыуына ҡарап билдәләйҙәр. Һәр сирек һайын бер тапҡыр уҡыу тиҙлеге тикшерелә. Баһалар класс журналына ҡуйыла. Түбәндә башланғыс кластарҙан алып, уҡыусы минутына күпме һүҙ уҡырға тейеш булған һандар килтерелә. Уларға ҡарап, уҡыу тиҙлегенә ниндәй талаптар ҡуйылғанын билдәләргә мө

Баһалар

5.Тематик планлаштырыу

           5.Уҡытыусының  уҡыу- уҡытыу методик комплекты:

1.«Башҡорт әҙәбиәтенән программа» (5-11-се кластар өсөн). Төҙөүселәре: М.Ғималова, Ғ.Хөсәйенов, А.Байғарин. Өфө,2003

2.Төп дөйөм белем биреү буйынса башҡорт теле буйынса өлгө программалар/төҙ.:З.М.Ғәбитова.-Өфө:Китап,2012.-(Икенсе быуын стандарттары).

3. Ғималова М.Ғ. Рәхимова С.М.  Изложениелар өсөн текстар йыйынтығы: 5-9 кластар. -  3-сө баҫма, Өфө, Китап, 2009.

4.Бикбаева Т.Я.Ҡунафина Т.Ы..Изложениелар өсөн текстар  йыйынтығы. 5-11кластар-Өфө,”Эдвис”,2008.

5.Бикбаева Т.Я.Ҡунафина Т.Ы..Башҡорт теленән диктанттар  йыйынтығы. 5-11кластар-Өфө,”Эдвис”,2008.

6. 8-9 синыфтар өсөн “Әсә теле” дәреслегенә методик күрһәтмәләр.-Өфө:Китап,2006.

7. Исҡужина Ф.С.,Вәлиева Г.Д..Башҡорт телендә текст теорияһы һәм методикаһы. -Өфө: Китап,2011.

       8.   Псәнчин В.Ш. Телдең күркәмлек саралары. Өфө: Китап, 2003 .

9.   Әхмәтйәнов К. Әҙәбиәт теорияһы. 3-сө баҫма. - Өфө: Китап, 2004.

10. Баһауетдинова М.И.Башҡорт телен һәм әҙәбиәтен заманса уҡытыу/Уҡытыусылар өсөн ҡулланма.-Өфө: Китап,2009.

11. И.Ә.Шарапов.Башҡорт телендә тышыш билдәләре.-Өфө: Китап,2007.

Уҡыусылар өсөн  уҡыу- уҡытыу методик комплекты :

1. Дәреслек:Башҡорт теле:Дөйөм белем биреү учреждениеларының 8-се класы өсөн дәреслек.Ф.Ф.Абдуллина,С.Б. Аҡъюлова.-Өфө:Китап,2014.
2. Туған әҙәбиәт.Урта мәктәптең 8 класс уҡыусылары өсөн дәреслек-хрестоматия/  Хөсәйенов Ғ.Б., Ғималова М. Өфө, Китап, 2008.  
3. Кластан тыш уҡыу китабы.8-се класс уҡыусылары өсөн/ Авт.-төҙ.Ғ.Б.Хөсәйенов,В.У.Сафина.-Өфө:Китап,2009.
4. Башҡорт  теле  таблицаларҙа,  схемаларҙа  hәм  ҡағиҙәләрҙә.  Әүбәкирова  З.Ф.–  Өфө, 2006.
5. Агишев И.М., Биишев Ә.Г. Башҡорт теленең һүҙлеге: -2 томда, Мәскәү, 1993. – 987 б.
6. Ураҡсин З.Ғ. Урыҫса-башҡортса һүҙлек: -2 томда, Өфө, Китап, 2005. -677 б.
7. Ураҡсин З.Ғ. Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең аңлатмалы һүҙлеге: Өфө, 2004. – 527 б.
8. Ураҡсин З.Ғ. Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге: Өфө, 2006. -337 б.
9. Әхтәмов М.Х. Грамматика һүҙлеге: Өфө, 2007. – 172 б.
10. Әхтәмов М.Х. Антонимдар: Өфө, 2009. – 343 б.
11. Әхтәмов М.Х. Синонимдар һүҙлеге: Өфө, 2006. – 250 б.
12. Әхмәтов М.Х. Омонимдар (аҙаш һүҙҙәр) һүҙлеге.- Өфө:Китап, 2005.-224 с. Ураҡсин З.Ғ.Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге.-яңыртылған, 2 -се баҫма.- Өфө: Китап, 2006.-344 бит.
13. Башҡортса – русса  мәҡәлдәр  һәм  әйтемдәр  һүҙлеге. –  Өфө: