Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий «Эки чуул бээр-ле турзунам курай - курай»
учебно-методический материал (младшая группа)

Барыын-Хемчик кожуунун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг

бюджеттиг школа назы четпээн «Аленушка» уруглар сады

Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий
«Эки чуул бээр-ле турзунам курай - курай»

Ийиги  бичии  болуктун 
кижизидикчи башкызы:

Сарыглар Чимис
Алдын-ооловна.

2018 чыл февраль ай.

Шагаа байырлалынга тураскааткан сценарий.

Темазы: «Эки чуул бээр-ле турзунам курай-курай»

Сорулгазы: Шагаа - деп чул дээрзи - биле уругларны таныштырары; Тыва улустун чаагай чанчылдарын, ёзулалдарын, йорээлдерин уругларга  дамчыдар. Уругларнын аас чугаазын сайзырадыр;

Дерилгези: Тыва огнун чартыы, огнун эт- херексели (тос карак, артыш, аяктар, хонек, тавактарда тыва далган, саржаг, боорзак, суттен кылган ак чем).

Топ ханада чылдын 12 эргилдезинин чуруктары астынган.
Хогжум каасталгазы: Хоомей, каргыраа, мал-маган даажы дынналып турар.
Киржикчилери: Башкарыкчы – Сарыглар Ч. А.

                                Кырган-авазы – Иргит Д. А.

                                Ак-Сал ирей: - Домур А.О.
                               I – ги оол - Саша
                               II – ги оол – Найдан
                               Уруг - Аселя

Байырлалдын чорудуу:

Уруглар башкарыкчы-биле музыка аайы-биле кирип кээрлер (сандайга оруп аар).

Башкарыкчы: Эргим уруглар, ада - иелер силерге унуп олурар ыт чылы таварыштыр ог- буленерге аас - кежикти, кадыкшылды, тайбынны, оорушкуну, чедиишкиннерни кузээр-дир мен.
    Сценка ийи оол база кырган-ачай, кырган-авай база уруу ог иштинде чугаалажып орарлар.
Башкарыкчы: Шагаа дээрге (уе) болгаш «аа» (аа сут) деп ийи состен тургустунган ундезин тыва сос болур. Шагаа душкен уеден эгелеп.  Ие Чер частып, бодунун чулуун (аа судун) оран-делегейге, дириг амытаннарга, кижилерге харам чокка эккеп берип эгелээни ол. Ынчангаш Шагаа айы «ак» (эки)-деп билиишкин-биле холбалыг бооп, кижилерни Дээр Ада-биле Ие чернин ачызында, чаа шагнын душкени-биле бот-боттарынга, бойдуска, куш-ажылга, даштыкы хурээлелдин херекселдеринге, культурага болгаш ниитилелдерге ак-сеткилдиг хамаарылгалыг болурун алгап йорээген сузуктуг уе болур. Чаа уенин дужуп кээрин чаш толдун чаларап бодарааны-биле домей кылдыр коргузуп турары дыка унелиг чуул боор.

Кырган-ачай: (аргамчы ууштап олурар ийи оол-биле)

Бирги оол: Моон мурнунда чайын сыдымны кылып турдувус чоп кырган-ачай.

Ийиги оол: Кежээни мурнунда хунду чалгаанын кижинин мурнунда кочу дээр ийикпе мон.

Кырган-ача: Аксы-биле аал кожурбес, дылы-биле дыт ужурбас дээр чоор оолдарым аас былаажып олурбайн аргамчынар чаза ууштанар. Шагаанын буду айында белеткел ажылывыс-тыр.

Кырган-ава: (дааранып органы тоннун уруунга  кедирип коруп олурар), а сен кызым оогунун дижизин дара ма (аайтып берип олурар).

1-уруг: (хендирип сыптап даараны бээр).

Кырган-ава: Будуу айында черле мындыг Шагаада чаа хептиг болур ужурлуг чуве болбас ийикпе уругларым.

Кырган-ача: Будуу хун дээрге-ле «чук ундурер деп байрлал бар чоор. Ол дээрге кижинин ол чылда чогумчалыг чугунге ис баштап каарын ынча дээр».

Кырган-ава: Будуу хуннун бертинче хамык улус чуннар арыгланыр суг-биле саартынар сагыш сеткилин сузуктээр.

1-ги уруг: Будуу хун дээрге кандаай хунул кырган-авай.

Кырган-авай: Будуу хунну дээрге эрги чылдын, эн соолгу хуннун ынча дээр. Бурун ай санаашкыны-биле будуу дунезинде ай унмес.

Кырган-ача: Будуу хунунде арыгланыр аржаанны мынчаар кылыр коруп алынар оолдарым чылбай сугну база сутту чалбай тавакка кудар, оон артышты ургаш холуй былгап аар болу бээрге баштай-ла аскынын иштин чуур, арны бажын чуп бажынын тейин хаваандан чушкууга чедир суйбап оттурер (оон артыжаныр уругларын артыжап турар коргузер).

Кырган-ача: «Ог карактадыр»-деп езулал база бар. Аал одээн арыглап айдызаар, оон кажаанын эжиинге тенниг хараган, кызыл сооскенни артышты азар чоор уругларым.

2-ги оол: «Сооскен» деп чуу чувел кырган-ачай?

Кырган-ача: Сооскен дээрге аъттын чоруун дурге дедир аъттын саарыынче камныг кагары болур(азы кымчылаары) диин.

1-ги оол: Сооскенни кайыын ап аар чувел ынчаш?

Кырган-ача: Арга арыгнын тайга-тандынын унужун кончуг хумагалап уш баш чок сыкпас, ону ыдыктаар сут, арбай тарааны ол кезер сооскеннин доорзунче чалбарып оргээш оон кезип аар чоор оолдарым.

Тос тандым, Долаан бурганым оршээ.

Чонум хереглээрге кезип ап тур мен

Санным салып, чажыым чажып тур мен.

- Ыяштан доорзундан дуп, Кай баарын ол? Даг унерим ол, чуну канчаарын ол?, Кымчы сыптаар дээш, менээ база сенээ база шуве.

- Чок болуп читпес сен, Чочагайын унуп кээр, Барган хевээр барбас сен, Бай ыяш болуп унуп кээр сен дээш йорээлди салыр.

Кырган-ава: Кырган ачанар соондан барып аал коданын арыглаарын корээлинер че(шупту уне бээрлер).

Чоорту дан адып кээр тожек кырында калбак даш кырында артыш кыпсып алган артышты кыпсып турар.

Хогжум каасталгазы: Хоомей, каргыраа, мал-маган даажы дынналып турар.

Айым чаазы, хунум эртези. Эрги Дагаа чылын удеп.

Чаа чер олуттуг, сарыг ыт чылын, уткуп тур мен.

Эжен санным салып алган, Эки чемим дээжизин оргуп.

Чамбы дипке чажыым чажып, чалбардым оршээ.

Эртип турар эрги чылым оршээ, эртинезин хайырлазын.

Уткуп турар чаа чылым, уутунмас кежиктиг болзун.

Хак дээр хана дума, тук дээр дукпу турбазын оршээ.

Булуттуг дээрден чаннык душпезин, будуктуг ыяштан бузунду дегбезин.

Эзим аргаа орт халап болбазын, Тонум кактап довураан силгидим.

Эки чуул бээр-ле турзунам оршээ хайыракан курай, курай.

Хогжум каасталгазы: Хоомей, каргыраа, мал-маган даажы дынналып турар.

Улуг биче улус кырган ачай-биле чолукшужуп мырлажыр ол уеде хогжум каасталгада каргыраа хоомей ыыткыр эвес чоруп турар. Оон улаштыр шагаа найыр эгелээр.киирер чуулдерни киирип уламчылаар.

(Кырган-ача, 1-ги оол, 2-ги оол, уруг, унуп чоруй баар).

Башкарыкчы: Шагаа - дээрге Тыва чоннун, эрги чылды удеп, чаа чылды уткуур улуг байырлалы болур.
Башкарыкчы: Шагнын чаагай эргилдези,

                           Шагаа хунну унуп келди!

                           Шагаавысты уткуулунар

                           Сандан салып, чажыг чажып.

- Шагаа хуннунде чанчылывыс ындыг, артыжаныр, айдызанныр, чалбарыыр. Ынчангаш бо хун кырган-ачай биле кырган- ававыстын аалынга шагаалар бис.

Башкарыкчы: Мендээ, мендээ кырган - авай!Амыр-амыр кырган-ачай (Башкарыкчы, уруглар кырган-ача база кырган - ава биле чолукшуур).

Кырган-ава: (аптара кырында аякты, тос каракты ап алгаш, артыш-биле холаан суттуг шайны дорт чукче чажар).

Амыр-амыр! Оран тандым оршээ!

Эрткен чылды сураар эвес.

Аьш-чем элбек болзун,

Ажы- толу менди чорзун,

Агаар бойдус арыг турзун

Аны-мени менди болзун!

Башкарыкчы: Уруглар, Кырган-авага  хоглуг ырыдан ырлап берээлинер.
Ыры: « Харжыгаш»

Ак-кок дээрим бургеп,

Аккыр харын чагды.

Ам-даа чаг-ла! Чаг, чаг!

Амыраар мен оой-ээй!

Шанак хаагым белен,

Чалгаараскап чыдыр.

Хавак тейге чунгулап,

Хаагым кеткеш ойнаан.

Кырган-ава: Кончуг- ла чараш ыры болду, эр-хейлер.
Башкарыкчы: Хундуткелдиг кырган - авай, кырган-ачай дорже эртип, моорланар! А бис силерге аяк- шайывыс кудуп, аян ырывыс ырлап, самдан теп бээр-дир.

Тыва - сам: «Аяк- шайым» (Менди, Баина, Бадма, Вика, Света, Айыраа, Лея)

Кырган-ава: Кончуг- ла чараш танцы болду, эр-хейлер.

Башкарыкчы: Кырган- авага шулуктеривис чугаалап бээлинер.(уруглар шулуктер чугаалаар).

Кырган-ава: Дыка ла чараш шулуктээр уруглар дыр силер, эр-хейлер!
Башкарыкчы: Ам «Арбай-Хоор» деп  ырывысты кырган- авага  ырлап бээлинер.
Ыры: «Арбай-хоор»

1.Адыжынар  коргузунер

  Арбай - хоорлап ойнаалынар

  Арбай - хоор (4к)

2.Улуг-эргек уруктазын

   Башкы-салаа балыктазын

   Арбай-хоор (4к)

3.Орта-салаа одун салзын

   Кемчок сала кедээр орзун

   Арбай-хоор (4к)

4.Хеймер-салаа кежээ болзун

   Олут орлан болзун

               Арбай-хоор (4к)
Башкарыкчы: Эр- хейлер, бисти ам кырган- ава Шагаа  уткуштур артыжап арыглап бээр.(Кырган- ава уругларны артыжаар).

Кырган-ава: Шагаа - дээрге Чаа Чылды уткуурун байырлалы - дыр уруглар. Ол тыва улустун бурун шагдан чанчылы. Шагаада эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур сан-салырын ындыг тускай ёзулалын кылыр. Ол дуне оюн-тоглаа, тоолдажыыр янзы- буру оюн ойнаар  тывызыктажыр, улегер домактажыыр турган. Силерге мен  ам тыва чемни таныштырайн: (Боорзак: Саржаг: Суттуг шай: Тыва далган:).

Кырган-ава: Ам мээн-биле оюндан ойнаар силер бе?

Башкарыкчы: Чуу деп оюн чувел кырган- авай?

Кырган-ава: «Ортеннежиир» деп оюн диин уруум.

Башкарыкчы: Долгандыр орупкаш ойнаптаалынар кырган-авай биле.

 Оюн: «Ортеннежиир»
Башкарыкчы: Эр хейлер. Тыва кижи танцылаарынга ынак болгай.
              Шагаа хуну моорейлиг,

     Адыг-чарыш маргылдаалыг,

Чадан адаал, багдан кагаал,

Адааннажып тевек тевээл.

Тыва - сам: «Тевек»
Кырган-ава: Кончуг- ла чараш танцы болду, эр-хейлер.

Башкарыкчы: Кырган- авага шулуктеривис чугаалап бээлинер.(уруглар шулуктер чугаалаар).

Кырган-ава: Дыка ла чараш шулуктээр уруглар дыр силер, эр-хейлер!
Башкарыкчы: Ам «Эреспей» деп  ырывысты кырган- авага  ырлап бээлинер.
Ыры: «Эреспей»

Дуъшке чедир холестеп

Оясталбас эреспей

Дурген, дурген тура халааш

Орнун эдер эреспей.

Кожумаа:

Эреспей, эреспей

Эрес дирткен эреспей.

Козенегин ажыткаш

Хорек долдур тынгылаар

Аткаар, ишкээр эглип херлир

Авангырла эреспей.

Кожумаа:

Эреспей, эреспей

Эрес дирткен эреспей.

Сериин сугдан сезинбес

Сергээ кончуг шаптаныр

Мочек-мочек шынганарлыг

Моге кижи эреспей.

Кожумаа:

Эреспей, эреспей

Эрес дирткен эреспей.

Башкарыкчы: Кажан шагда огбелернин

                            Кажыктажыр оюну бар!

                            Канчаар ойнаарын билир бис бе?

                            Кажык бо-дур!

                            Топтап кор даан! 

Кажыктын 4 талазында 4 чүзүн малывысты дүрзүлеп, танып билип алыр бис,

мынчаар чыдар болза Хой, мынчаар чыдар болза ɵшкү, мынчаар чыдар болза аът, мынчаар чыдар болза инек. Ынчангаш мочек-мочек шынганарлыг, моге кижи эреспей дээр-ле болгай оолдарывыстын кужун шенеп чода хунаажыр деп оюнну ойнаптар бис бе?
Оюн: «Чода хунаажыр»
Башкарыкчы: Эр-хейлер, шыдаар оолдар-дыр.

Башкарыкчы: Ам «Шагаа» деп  ырывысты кырган- авага  ырлап бээлинер.
Ыры: «Шагаа»

                  «Шагаа»

Шагаа шагаа часты чала!

Чаштар, чаштар самнап хоглээр.

Кожумаа: Шагаа Шагаа
                  Шайланнар моорланар
                  Шагаа, Шагаа
                  Сеткилдерни орткээн

                   Самнап ойнап хоглээр.

Шагаа хунну чайыналды

Уруг-дарыг уткуп алды.

Кожумаа: Шагаа Шагаа
                  Шайланнар моорланар
                  Шагаа, Шагаа
                  Сеткилдерни орткээн

                   Самнап ойнап хоглээр.

Чаа-чыл унген шагаа-найыр

Оолдар кыстар ойналынар!

Кожумаа: Шагаа Шагаа
                  Шайланнар моорланар
                  Шагаа, Шагаа
                  Сеткилдерни орткээн

                   Самнап ойнап хоглээр.

Ыры: «Дагааларым» (Хуреш-оол, Менди, Вика, Тимур)

«Дагааларым»

Чинчилер дег борбаннаан

Чинге-тараам чажып бээйн

Дагааларым шуптунар

Далажынар шымданар

Кожумаа: Чыып чинер чипейлер

                  Чыып чинер чараштар

                  Тоттур тоттур чемненгеш

                  Доругунар дагааларым

Хоокуйну хокпешти

Коге-буга оннуктуг

Чемелевейн, ойлатпайын

Чеминерден беринер

Кожумаа: Чыып чинер чипейлер

                  Чыып чинер чараштар

                  Тоттур тоттур чемненгеш

                  Доругунар дагааларым

Далаш чокка улежип

Тараанарны дойланар

Аранарга мен база

Аян тудуп хоглежиийн.

Кожумаа: Чыып чинер чипейлер

                  Чыып чинер чараштар

                  Тоттур тоттур чемненгеш

                  Доругунар дагааларым.

  Кырган-ава: Шынап-ла ырлаар, танцылаар дыка-ла чараш уруглар-дыр силер.   Ынчангаш силерге чигирзиг боорзаамны хаптап берейин, улаштыр болуунерге баргаш шагаалаар силер, уругларым.

 Башкарыкчы: Чолукшуп даа, ойнап- хоглеп хоорештивис. Кырган- ававыстын Шагаа байыр- найырынга сеткил- сергек, омак- хоглуг келдивис. База катап «Шагаа- биле!»2018 чыл Чаа чер олуттуг, сарыг ыт чылы.
Кырган-ава: Байырлыг, менди чаагай!
Уруглар: Байырлыг!