Шагаа байырлалы «Сагылгалыг ак сут чемим» (ийиги бичии болук)
план-конспект занятия (подготовительная группа)

Барыын-Хемчик кожуунун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн холушкак хевирнин «Чечек» уруглар сады

Шагаа байырлалы

«Сагылгалыг ак сут чемим»

(ийиги бичии болук)

Эттирген башкы: Сарыглар А.А

Кызыл-Мажалык- 2018

Сагылгалыг ак сут чемим

(2-ги бичии болукке Шагаа байырлалын эртиреринин байырлалы)

Сорулгазы: Ыдыктыг хундуткелдиг чемивис сут дугайында, суттен кандыг чемнер кылырынын дугайында билигни уругларга дамчыдары;

Улустун аас-чогаалын ажыглавышаан, уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры;

Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак эки чанчылдарга кижизидер;

Дерилгези: Азырал дириг-амытаннар чуруу, сут, суттуг  шай, артыш.

Байырлалдын чорудуу

Тыва аялга- биле башкарыкчы уруглар- биле кырган- аванын аалынга келир.

Башкарыкчы: Уруглар! Шагаа байылалын эртирер аалывыс чедип келди. Кырган-ава- биле мендилежиилинер.

Уруглар: Амыр- ла Амыр!

Башкарыкчы: Шагаа будуузунде мынчаар мендилежиир, чолукшуур чуве-дир уруглар. (чолукшуурун коргузер). Шагаа байырлалын силернин аалынарга байырлаар дээш келдивис кырган-авай.

Кырган-ава: Шын кылган- дыр силер уругларым, аалга Шагаа байырлаарга кончуг солун болур чуве, дорже эртип сааданар уругларым. (сандайларга олуруптар).

Башкарыкчы: Ынчаарга Шагаа деп чогум чуну байырлаар байырлал чувел уруглар? Шагаа дугайында кым чугаалай кааптарыл?

Айслан

Шагаа дээрге тыва чоннун                                   

Чаагай сузук байыры дыр                                   

Дарима

Айнын чаазын хуннун эртенин                           

Алгап йорээн байыры-дыр   

Мелани

Шагдан тура манаанывыс

Шагаа хуну чедип келди

Урансай

Шагаа хуну уругларга

Шагнын чаагай байыры-дыр      

Ыры «Шагаа»

Башкарыкчы: Шагаа хунунде артыжанып арыгланып алыылынар уруглар. Кырган-ававыс бисти артыжап бээр-дир.

Кырган-ава: Шын- дыр уруум, Шагаалап келген уругларымны артыжаайын.

                                          Аарыг-ажык чагдавазын ,

Айыыл-халап турбас болзун .

Бурган башкы ыдыктап каан,

                                Буян Кежии бодаразын! (уругларны артыжаар)

Кырган-ава: Даштын инээм эде берди барып судун саап алыйн уруглар, шай сутээр судум чок–дур.

 (Инек кирер, кырган-ава инээн саар)

Башкарыкчы: Сут дээрге эн- не хундуткелдиг чемнернин бирээзи (сутту аякка куткаш уругларга коргузер)

-Сут кандыг оннуг-дур уруглар? (Ак)

-Сутту бис чуудеп азырал дириг- амытаннардан саап ижип турар ийик бис?

Уруглар: Инек

Башкарыкчы: Инек бызаазын база суду- биле эмзирип остуруп турар.

 - Сут-биле янзы- буру чемнерни кылып чип турар бис.

- Чуу деп чемнерни суттен кылыр ийик бис уруглар?

 Уруглар: Суттуг шай, суттуг кашалар, ааржы, ореме, саржаг, быштак, хойтпак.

Кырган-авай: Шын-дыр, эр- хейлер ! Сут дугайында дыка-ла эки билир, угаанныг уруглар - дыр, уругларымнын чараштарын.

Ол чемнерни ижип ,чииривиске биске кандыг ажыктыг болурул?   Ынчангаш сутту хундулээр, токпес. Суттен кылган чемнерни эки чиир.

Башкарыкчы: Инек кандыг дириг-амытаныл уруглар? Оон кандыг азырал–дириг амытанар билир силер?

Кырган-авай: Ыдым ээрип тур уруглар, силернин–биле ойнаксаптурар-дыр ойнаптаалынарам.  

            Оюн «Семдерхава»

Башкарыкчы: Шагаа хунунде  чуг-ле ырлап, шулуктээр эвес оюн база ойнаар- дыр уруглар. Салаалар- биле матпаадырлап ойнаптаалынар.

            Оюн «Матпаадыр»                                                     

Башкарыкчы : Кырган–ававыс биле шимченгир оюнувусту ойнаптар бис бе?

           Оюн : «Аскак-кадай».

Кырган-ава: Силер кээринерге дыка ооруп- тур мен ,чараш  шулуктеринер, ырынарны сонуургап дыннадым, дыка-ла солун ойнап хоглеп алдывыс.

Башкарыкчы: Кырган–авайнын оонге, Шагаа хунунде дыка-ла солун ойнап- хогледивис уруглар, кырган- ававыс- биле байырлашкаш садиивисче чоруулунар.

Кырган-ава: Оруунар ак сут–дег ,ак болзун уругларым –дээш ,тос караа-биле судун чажып, йорээлин чугаалааш байырлажыыр.

Туннел: - Каяа Шагаалап чордувус уруглар?

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение - детский сад «Чечек» комбинированного вида  с. Кызыл-Мажалык Барун-Хемчикского кожууна Республики Тыва.

«Шагаа байырлалы-биле»

улуг болук

                                               Башкы:

                                                        Сарыглар Азиана Александровна

                            с. Кызыл-Мажалык,2021 чыл.

Шагаа байырлалы-биле!

Сорулгазы: Шагаа дугайында билиин быжыктырар. Тыва улустун сагып чораан сагылдарын, чанчылдарын уругларга билиндирер. Сагынгыр, тывынгыр болурунга, оюннарга даянып кижизитпишаан, уругнун чугаазын, сос-домаан сайзырадыр.

Дерилгези: Тыва ог тургузар (чартык ог ханазы), иштин дерип салып каан  тыва эдилелдер, суугу, тыва аъш-чем, тос карак, артыш, хонекте суттуг шай, магнитофон, тыва аялгалалар.

Киржикчилери:  Кырган ава, Башкарыкчы.

Б: (Ол уеде сыгыт-хоомей оожум ырлап турар)

     Харлыг кыштын адак айы тонгелекте

     Хамык чоннун чыглып келгеш, байырлаары

     Шагаа келди, курай-курай!

     Куске чылын удевишаан

     Инек чылын уткуулунар!

Эргим уруглар, база байырлалга келген аалчылар!

Силерни Шагаа байырлалынче чалавышаан, чаа унуп олурар Инек чылы-биле кан-дег кадыкшылды, аас-кежикти база улуг-улуг чедиишкиннерни кузедивис.

Бо хун бис шупту ийи аалга уступ алгаш, шагаалап байырлаалынар уруглар. Мээн аалым уруглары бо, бистер устуу аал-дыр бис. Бо таланын уруглары кырган ава-биле алдыы аалдын уруглары болур.  Ойнап, хоглээр кырган-аванын аалынче чоруулунар.

(мал магат алгызы)

Б – Кырган –ававыс аалында чедип келдивис. Улуг улусту мурнай экиилеп чолукшуур. Чолукшуулунар, уруглар кырган- ава- биле.

Амыр-ла кырган-авай!

Амыр-ла, амыр!

Шагаа-найыр чаагай-ла бе?

Чаагай, чаагай

Кыштан хур-ле болду бе?

 Ыт - куш сол-ла бе?

Б:  Устуу аалдын уруглары база бистин алдыы аалдын уруглары хондур-дундур, ойнап-хоглеп,  шагаалаарынын мурнунда уругларнын танцы-самын корээлинер.

                                     ТАНЦЫ УРУГЛАР

Б: Эрте бурун уелерден,

Эргилделиг чылдын бажы

Шагаа хуннун час айнын

Бир чаада уткуп чораан.

Б: Эрги чылды удеп, чаа чылды уткуп турар  байырлал-дыр. Шагааны тыва улус ыявыла байырлаар турган, ойнап-хоглеп сагыш-сеткилин байырлаар, шупту чуве эки болзун-деп, кузээр байырлалывыс-дыр уруглар.

Б: Шагаа деп чул? Улаштыр дыннаалынар уруглар?

                                 ШУЛУКТЕР

Шагаа деп чул?                            Дарима

Шаандагы огбелернин

Санын салып, чажыын чажып

Сагып келген чанчылы-дыр

Аът мунуп, шары мунуп

Аалдар кезип ойнап- хоглеп

Аралажыр байыры-дыр.

Шагаа дээрге тыва чоннун  

Чаагай кузел чанчылы-дыр       Очур

Ай чаазын, хуннун эртенин

Алгап йорээн байыры-дыр.

                                               Шулук Вика

Огбелерим ыдыы- Шагаам

Ондур бедик сузуглелим

Чанчыл, езу, ужурларын

Чангызын-даа кагбас дээн мен.

Б: Огбелернин сагып келген, салгал дамчып чедип келген чанчылдарын, сагылгаларын чугаалаптаалынарам.

Сагылгалар

Б:  – Салгал дамчып чедип келген чанчылдарын,

Откут кылдыр бадыраалы.

ЫРЫ «ЧАНЧЫЛЫВЫС ЧАРАШ»

Ажы- чемин делгей салган

Аалдарынче чалажыр-даа                 Алина

Суттуг шайын ижип ора

Судун оргуп чалбарыыр-даа

Кырган-ава – Дан атты хун унду, чаа-чыл-даа  унуп келди. Оран-тандыга чалбарып, ак шайывыс бажын чажайн. ( ак суттуг шайын бажын чажып, чалбарып, йорээп чугаалаар )

Айым чаазы,

Хуннум эртени

Уткуп турар чаа чылым,

Уттундурбас кежиктиг

Уттунмас буянныг болзун,

Эки чуве элбек болзун,

Багай чуве чок болзун,

Оршээ, хайыракан

Арат чонум, ажы толум

Аас кежиктиг-ле чоруур болзунам!

Аарык-аржык, думаа-халаа ырап-ла чоруур болзунам!

Оршээ, хайыракан!

Б:  Ындыг-ла болзунам! Оршээ!Оршээ!

Шулук  Ангыр

Артыжымнын чаагай чыдын

Айдызанып челбенир мен

Ак чум харны андаштанып

Арыгланып кактаныр мен

К-А Ам силерни база артыжап айдызаайн,  уругларым ( артыжавышаан чугаалаар).

К-А – чажыым чаштым, айдызанып, артыжанып, арыгландывыс, чум харга арыгланып кактандывыс –даа.

Б: Тыва чемнерден адаптаалынарам.

Ыры «Тыва чемни чоогланарам»

 Шулук Аяс

- Аалдардан аал дамчааш,                

Адаан моорей хайнып унер

Кырган, чалыы  бичиилер-даа

Кымнар анаа хоглевес дээр.

Б: –Шагаа будуузунде шупту улус хондур-дундур удувайын тывызыктажып, улегер-домактажып, чечен-чугаалап, дурген чугаалажып  адаанажып- моорейлежир чуве болгай. Улегер-домактажыптаалынарам че.

Б: Улегер состе нугул чок, Уер cугда балык чок

Б:  –Ам улегер домактажып каар бис бе?

Улегер домактар

Б: Бисте тывынгырлар, сагынгырлар кымнар ирги? Тывызыктарны кымнар баштай ыдыптарыл?

Тывызыктар

Шагаа хунну моорейлиг                                  Дензин

Чадаг чарыш маргылдаалыг

Шуру шуутчуп, чинчи тыпчып,

Шупту, хоглеп ойнаалынар.

Б: Дурген, дурген чугаалаптар

Дурген чугаадан дыннаалынар  

Дурген чугаа Дарима, Айслан

Б: Дыка ла чараш улегер домактаар, дурген чугаалаар уруглар дыр силер. Ам Кырган-ававыска оюндан ойнаптаалынарам уруглар

                                      Оюн «Аскак кадай»

Б - Моге шыырак оолдарнын танцы-самын корээлинер

Танцы «Аъдым»

Каргырааны-хоомейни           Ай-Херел

Картай –хаара бадыраалы

Холдарывыс туттунчупкаш

Кожамыктап бадыраалы.

                               КОЖАМЫКТАР

К-А: Кожамыктап турда –даа шыдаар уруглар –дыр кайызынга –даа алысбас.

Оюн «Ортеннежир»

«Чыл солуушкуну» Урансай, Дензин

Кырган-ава – Менээ аалдап келгеннинер дээш четтирдим, уругларым. Оруунар ажык, чоруунар чогузун. Мында силерге белектер белеткеп каан мен.