Родной (тувинский) язык Родная (тувинская) литература
календарно-тематическое планирование (3 класс)

Тайылбыр бижик

           3-кү класстыӊ   «Литературлуг номчулга» эртеминге тургускан ажылчын программаны Россия Федерациязыныӊ «Россияныӊ Школазы» деп өөредилге-методиктиг бөлүкке, Тыва Республиканыӊ ниити өөредилгезиниӊ эге школага 1- 4 класстарга тыва дыл болгаш номчулга талазы-биле күрүне стандарттарынга дүүштүр,  2011 чылдыӊ Э. Д. Ондарныӊ 2- 4 класстарга номчулга программазынга болгаш 2013 чылда үндүргени 3-кү класстарныӊ Л.С.Кара-оолдуӊ  «Литературлуг номчулга» номунга даянып тургускан. Бо ажылчын программа эге школаныӊ Федералдыг күрүне стандартарынын сорулгаларын чедип алырынче угланган.

        Номчулгага чылда 70 шак көрдүнүп турар,  неделяда 2 шакка санаттынган. Класстан дашкаар номчулганы 1 улдуӊда-ла 1 шак кылдыр киирген.     Бир чылда  көрдүнген 68 өөредилге шагын улдуӊ аайы-биле чижек  хуваалдазы :

Бирги  улдунда- 18 шак

Ийиги улдунда-  18 шак

Үшкү улдунда-    20 шак

Дөрткү улдунда- 18 шак.

         Ажылчын программада  кирип  турар  номчулганыӊ  тематиказы кол программада кирип турар чыл дургузунда өөредир темаларныӊ бөлүктер аайы-биле чижек хуваалдазынга дүгжүп турар:

         Бо бердинген чижек тематикаларга хамаарыштыр номчуур ужурлуг чогаалдар иштинден уруглар төрээн чериниӊ, долгандыр турар хүрээлелдиӊ; эш-өөр болгаш үе-чергелериниӊ, оларныӊ чуртталгазыныӊ, оюн-тоглаазыныӊ, ужуралдарыныӊ; бойдус болгаш ооӊ камгалалыныӊ; тыва чоннуӊ чаагай чаӊчылдарыныӊ; төрээн чуртунуӊ төөгүзүнден барымдааларыныӊ (дээш оон-даа ыӊай)  дугайында билиглерни шиӊгээдип алырлар. «Солун ужуралдар» деп бөлүкте чогаалдарны класстан дашкаар немелде болгаш бот-номчулгага ажыглап болур.

        Эге школаныӊ 2- 4 класстарынга чечен чогаал курузунуӊ утказы «Төрээн чугаа» номнарыныӊ дузазы-биле илереттинер болгаш боттаныр.

Чечен чогаал номчулгазы деп курузунуӊ ниити тайылбыры

        Номчулга кичээлдери дээрге эге школада өөренип турар кол  эртемнерниӊ бирээзи деп санаттынып турар. Ол уругларныӊ шын медерелдиг номчулгазын болгаш сөзүглел-биле ажылдап билирин, уран-чечен номчулгага сонуургалын оттуруп, уругнуӊ ниити  сайзыралынче, эстетиктиг болгаш мөзү-шынар кижизидилгезинче кичээнгейни угландырып турар.

       Чечен чогаал  номчулгазы деп курузун чедиишкинниг өөренип алыр болза, ол эге школаныӊ өске-даа эртемнериниӊ түӊнелдерин хандырар. Эге школага чечен чогаал номчулгазыныӊ программазы уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгейни угландырып турар. Ооӊ иштинде бир онзагай черни өөреникчилерниӊ шын чугаалап өөредириниӊ кол хевири (аргазы) - номчулганыӊ чаӊчылдарын хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган ажылдарны чорудары ээлеп турар.      

     Бердинген курс дараазында сорулгаларны чедип алырынче угланган:

- ыыткыр (дыӊналдыр) номчуурунуӊ хевиринден эгелээш, ханы, медерелдиг иштинде номчууруӊ, литературлуг шын адаашкын езугаар болгаш рольдар аайы-биле аянныг номчууру; номчаан чогаалыныӊ утказын сайгарып, ында кол чүүлдү илередип, оон чогуур түӊнелдер кылыры, номчаан  сөзүглелдерин кезектерге чарып, оларга тус-тузунда ат тыварынга, абзац дузазы-биле  план тургузарынга, номчаан чүүлүнүӊ утказын делгереӊгей (долу) азы допчу кылдыр чугаалап өөрениринге чаӊчыктырар;

- уругларны бичиизинден эгелеп коллективтиг езуга, бот-боттарынга негелделиг, шынчы, ак сеткилдиг, быжыг туруштуг, эрес-дидим болурунга, мөзүлүг аажы-чаӊга, күш-ажылга кижизидер;

- уругларныӊ ном-биле ажылдап, оон билиг тыварынга номну үргүлчү номчуурунга негелделиг, чечен чогаалга сундулуг, уран сөстүӊ тургузукчулары - чогаалчыларныӊ чогаадыкчы ажыл-херектеринге сонуургалдыг болурун чедип алыр;

- хемчээл, утка, тематика, жанр талазы-биле аӊгы-аӊгы  чогаалдарны ханы, шын билиндирер;

- уругларныӊ чугаазын сайзырадыр болгаш оларга чугаалап, номчуп, дыӊнап билириниӊ база сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлерин сайгарып шыдаптарыныӊ чаӊчылдарын шиӊгээттирер;

- уругларныӊ өөренген чогаалдарыныӊ утказын, ооӊ маадырларыныӊ хөделиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шиӊгээдип ап, аӊаа хамаарыштыр чогуур үнелелди берип, боттарыныӊ сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарыныӊ, чечен чогаалды долузу-биле шиӊгээдип алырынга аргаларын сайзырадыр;

- чечен чогаалдыӊ уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир кылдыр уругларны өөредир;оларны боданыр аргаларын болгаш чогаадыкчы бодалын сайзырадыр;

- шүлүк чогаалын кичээнгейлиг дыӊнап билириниӊ аргаларын сайзыратпышаан, ооӊ уран сөзүн чарашсынар болгаш ханы шиӊгээдип алырыныӊ дуржулгазын мөөӊнеп, аӊаа уран-чечен хөөннүг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер;

- долгандыр турар хүрээлел болгаш бойдус дугайында уругларныӊ боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билириниӊ дуржулгазын байыдар;

         Номчулганы эге школаныӊ өөредилге эртеми кылдыр киирген болганда, ол чүгле өөредиглиг эвес, а кижизидиглиг сорулгаларны шиитпирлээр улуг ужур уткалыг. Хар – назынынга дүгжүп турар уран-чечен чогаалдар-биле таныжылганыӊ мөзү-бүдүш болгаш эстетиктиг ужур-утказы уругларныӊ миниишкиннеринге, угаан-медерелинге  болгаш номчукчунуӊ тура-соруунга салдарлыг, национал болгаш бүгү кижи төрелгетенниӊ үнелиг чүүлдеринге тааржыр хууда шынарларныӊ хевирлеттинеринге дузалаар. Өөреникчилерниӊ моральдыг нормаларже  уг-шиин тып билири, оларныӊ боттарыныӊ херектери биле культурлуг кижиниӊ аажы-чаӊыныӊ этиктиг принциптеринге  хамаарыштырып билирин сайзырадыр; эки сеткилдиг кады ажылдажылганыӊ чаӊчылдарын кижизидер. Чечен чогаал номчулгазы деп курсту шиӊгээдип ап турар үеде эге школаныӊ өөреникчилериниӊ коммуникативтиг культуразыныӊ деӊнели бедиир: диалогтар тургузар билиглери; бодунуӊ үзел-бодалын дамчыдып билири; бердинген чугааларныӊ сорулгаларыныӊ аайы-биле монологтарны тургузуп билири; сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлери-биле ажылдап билири; номнуӊ тайылбыр аппарады-биле бот ажылдап билири; словарьлардан, справочниктерден, энциклопедиялардан чогуур ужурлуг медээлерни тып билири хевирлеттинер.

      Номчулга кичээлдеринге өөреникчи бодун шыырак билиглиг номчукчу мен деп чүүлдү билип алырынга дузалап турар номчукчунуӊ харыылап билир айтырыглары хевирлеттинер. Билиглиг номчукчу үргүлчү ном номчуурунга, сөзүглел-биле ажылдаарыныӊ аргаларын болгаш номчулганыӊ техниказын, номчаан болгаш дыӊнаан чогаалдарыныӊ утказын билип алырынга, номнарда бар билиглерни боттары тып болгаш үнелеп билиринче чүткүлдүг болур.  

       Бердинген курс уругларныӊ чечен чогаалдарны номчуурунче сонуургалын бедидер. Чечен чогаал эртеминге хамаарыштыр 3-4 класстарга дараазында бөдүүн билиглер-биле база таныштырып болур: автор дугайында бөдүүн дыӊнадыглар, номчаан чогаалыныӊ жанры, темазы, улустуӊ аас чогаалыныӊ бичии жанрлары – тывызыктар, үлегер домактар, дүрген-чугаалар, янзы-бүрү тывызыктыг бодалгалар дээш оон-даа өске.

      Чечен чогаал номчуп, чечен овур-хевирлер-биле танышкан тудум, уругларныӊ ниити сайзыралы, чүвени угаап, медереп билири, сагыш-сеткилдиӊ бодалдары улам делгемчиир, ханылаар, байлакшыыр. Авторнуӊ сөзүглелинге дүүштүр уругларныӊ аас-биле харыылары, чечен овур-хевиринге хамаарыштыр билип алган бүгү-ле ажыктыг чүүлдери- оларныӊ чечен чогаалды шиӊгээдип ап турарыныӊ херечизи болур.  

        3 - кү класстыӊ   «Литературлуг номчулга» эртеминге тургускан чижек ажылчын программа чечен-эстетиктиг болгаш литература шинчилелдиг  принциптерге үндезилеттингеш,  «Литературлуг номчулга»  номнарыныӊ  тургузуун болгаш утказын тодарадыр. Оон аӊгыда чижек программада  чаа федералдыг күрүне стандарттарыныӊ негелделерин езугаар уругларныӊ номчулгага хамаарышкан билииниӊ деӊнелдери, номчулга кичээлериниӊ сорулгалары, өөредириниӊ чамдык аргалары, планнатынган түӊнелдери, чижек хыналда ажылдары кирген.

        Ажылчын программаны тургузарда  дараазында литератураны ажыглаан:

- 1- 4 класстарга тыва дыл болгаш номчулга программазы. (Тываныӊ ном үндүрер чери, Кызыл -2000).

- 3-кү класстыӊ Л.С. Кара-оолдуӊ  «Литературлуг номчулга» ному (Тываныӊ ном үндүрер чери, 2002 )

- Н. С. Конгар. Класстан дашкаар номчулга ному  (Тываныӊ ном үндүрер чери, 2005)

- Э. Д. Ондар Методиктиг сүмелер. Эге школаныӊ 3-кү клазыныӊ «Төрээн чугаа» ному – биле ажылдаар башкыларга дузаламчы- Кызыл: Тываныӊ ном үндүрер чери, 2003.

- 1 – 4 класска диктантылар болгаш эдертиглер чыындызы.

Номчулгага болгаш чугаа сайзырадылгазынга өөреникчилерниӊ билир ужурлуг кол билиглери, мергежилдери болгаш чаӊчылдары

3-кү классты доозуп тургаш, өөреникчилер дараазында чүүлдерни шиӊгээдип алган турар.

     Номчулганын чаӊчылдары:

     2-ги класска алган билиглерин улам ханыладыр болгаш быжыглаар.

     Утка болгаш дыл-домааныӊ талазы-биле чедингир сөзүглелди пауза, интонация болгаш номчулганыӊ темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру. Номчулга үезинде нарын сөстерни, ылаӊгыя кылыг сөстерин, чүве аттарын, утка талазы-биле тудуш холбаалыг сөстерни (чүве ады – биле эдеренчи, демдек ады – биле чүве адынын каттышканы) бот – боттарындан адырбайн, тудуштуруп номчууру. Сөзүглелде чугула утка илередир сөстү ылгап билири. Баштай иштинде номчааш, оон соонда аянныг, ыыткыр номчууру. Диалогту аянныг рольдап номчууру. Иштинде оожум болгаш шилилгелиг номчулганыӊ аргаларын шиӊгээдип алганы. Номчулганыӊ темпизин сагып шыдаары. Таныш эвес сөзүглелди номчуурунуӊ дүргени 1 минутада 65-70 хире сөс.

       Сөзүглел-биле ажыл. Сөзүглелдиӊ кезектерин чогаалда болуушкуннарныӊ дес дараалашкаан болгаш утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билир.

       Улуг эвес сөзүглелди аӊгы-аӊгы кезектерге чарып, кезек бүрүзүнге ат (эге) чогаадыры; башкыныӊ дузазы-биле сөзүглелдиӊ планын тургузары.

       Номчаан чүүлүнүӊ утказын делгередир болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары. Чогаалдыӊ кол бодалын илередип, боттарыныӊ сөстери-биле ону бадыткаары.  Чогаалдыӊ киржикчилериниӊ чугаазын барымдаалап, оларга үнелел бээри.

        Болуушкуннуӊ чылдагаанын тайылбырлап шыдаары. Хайгаараан, көрген-билген чүүлдериниӊ дугайында, башкыныӊ дузазы-биле сайгарган чуруктарга хамаарыштыр кыска чугаалар тургузары.

        Делгереӊгей болгаш кыска план езугаар нгомчаан чүүлүнүӊ утказын дес-дараалаштыр үшкү арындан чугаалап билири. Сөзүглелде билидинмес болгаш чаа сөстерни, сөстүӊ чамдык уран аргаларын боттарыныӊ билир шаа-биле тайылбырлап шыдаары.

        Чогаалдыӊ кол темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (үзүндүлер, абзацтар) дыӊналдыр номчууру, доктаадып алыры. Чогаалдыӊ маадырларыныӊ бирээзиниӊ өмүнээзинден делгереӊгей азы допчу чугаа кылып билири. Аас чогаалдарыныӊ болгаш чечен чогаалдыӊ хевирлери-биле (жанрлар) практиктиг таныжылга. Басня, ооӊ онзагай талазы.

3 -кү класстыӊ өөреникчилериниӊ шиӊгээдип алыр билиглери:

• медерелдии-биле шын номчуп, бижип болгаш чугаалаарынга өөренир;
• төрээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни алыр;
• ном ажыглаарынга чаӊчыгар болгаш дылга сонуургалы, номчулгага болгаш билиглерже чүткүлү хайныгар;
• мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизитинер;
• өөренип турар чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деӊнеп, түӊнеп билиринге, оларныӊ иштинден кол болгаш чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга чаӊчыгар.

3- кү классты доозуп тура номчулга программазын шиӊгээдип алганыныӊ планнаттынган  түӊнелдери

Личностуг (личностные результаты)

 Өөреникчилер чүнү билир ужурлугул:

- өөредилгениӊ чедиишкинниг болурунуӊ чылдагаанын тып билири;

- бодунуӊ ажылын туӊнеп, үнелеп билири;

-бодунуӊ төрээн чуртунга болгаш чонунга, ооӊ амыдырал-чуртталгазыныӊ хамаарылгазын шингээдип алыры;

- өске чоннарныӊ ниити мөзү-шынарыныӊ, моральдыг нормаларыныӊ талаларын билип алыры;

- бодунуӊ-даа, өске чоннуӊ кижилериниӊ кылган эки, багай талаларыныӊ уг- шиин тып билири;

- моральдыг нормаларга болгаш этиктиг негелделерге дүүштүр аажы- чаӊын таарыштырары;

- өске кижилерниӊ сагыш-сеткилин, ишти-хөӊнүн билири болгаш олар-биле кады сагыш-човаары;

- уран-чечен культура-биле таныжып тура эстетиктиг овур –хевирлерниӊ кижизиттинери;

- өөредилгеже, эртем-билигже чүткүлдүү;

Өөреникчилер чүнү билип алырыл:

- долгандыр турар бойдуска хумагалыг, камныг, ынак болуру;

- аажы- чаӊы моральдыг мөзү – шынарга, ужур-чурумга чагыртыры;

- өске чоннарныӊ хамаатыларынга деӊ хамаарылгалыг болуру.

Предметтиг (предметные результаты)

 (Раздел «Виды речевой и читательской деятельности»)

Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- утка болгаш дыл-домааныӊ талазы-биле чедингир сөзүглелди пауза, интонация болгаш номчулганыӊ темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру;

- таныш эвес сөзүглелди номчуурунуӊ дүргени 1 минутада 65 – 70 хире сөс;

- чогаалдыӊ адынга болгаш аӊаа чураан чуруктарга даянып алгаш, чогаалдыӊ кол утказын тодарадып билири;

- чогаалдыӊ темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (үзүндүлерни, абзацтарны) дыӊналдыр номчууру, доктаадып алыры;

- сөзүглелдиӊ кезектерин чогаалда болуушкуннарныӊ дес-дараалашкаан болгаш утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билири;

- улуг эвес сөзүглелди аӊгы-аӊгы кезектерге чарып, кезек бүрүзүнге ат (эге) чогаадыры; башкыныӊ дузазы-биле сөзүглелдиӊ планын тургузары база сөзүглелге болгаш ооӊ кезектеринге хамаарышкан  айтырыгларны тургузуп билири;

- номчаан чүүлүнүӊ  утказын делгередир болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары;

- уруглар библиотеказында бар  номнар-биле, алфавиттиг каталог аайы-биле номнарны тып билири;

- номчаан номнарыныӊ кыска тайылбырын тургузуп билири; справочниктер, энциклопедиялар болгаш уругларнын периодиктиг журналдары- биле ажылдап билири;

- чогаалдыӊ кол маадырларыныӊ чугаазын, чүнү кылып турарын барымдаалап оларга үнелел бээри;

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- номчаан чогаалынга хамаарышкан бодунуӊ үзел-бодалын бодунуӊ сөстери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;

- номчаан чогаалыныӊ эстетиктиг болгаш мөзү-шынар талазы-биле бодунуӊ бодалдарын  чугаалап билири;

- номчаан чогаалыныӊ кол маадырларынга болгаш чогаалды бижээн авторнуӊ позициязынга хамаарыштыр бодунуӊ үзел – бодалын бодунуӊ сөстери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;

- дөмей сөзүглелдерни болгаш айтырыгларга харыыларны бижимел хевирге тургузуп билири;

Чогаадыкчы ажылдар (Раздел «Творческая деятельность»)

 Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- диалогту аянныг рольдап номчууру;

- план езугаар сөзүглелди тургузуп билири;

- хайгааралдыӊ туннелинде бижимел чугааныӊ хевирлерин (тодарадып бижиир, угаап-бодаар), болган болуушкуннуӊчылдагаанын тодарадып тургаш, чугааларны тургузуп билири;

- бердинген тема езугаар чогаадыгларны, номчаан номунга, көрген кинозунга, теледамчыдылгага, сөзүглелдерниӊ үзүндүлеринге үнелээшкиннерни  бижип билири;

- номчаан чугаазынга шиижиткен көргүзүглерге киржири, шээжи-биле доктаадып алган шүлүктерин, чогаалдыӊ үзүндүлерин аянныг номчуп билири;

- бердинген чуруктар езугаар чогаадыгларны тургузуп чогаадып билири.

 Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- чогаалдыӊ маадырларыныӊ бирээзиниӊ өмүнээзинден делгереӊгей азы допчу чугаа кылып билири; чугааныӊ сюжедин болгаш кол маадырларыныӊ болуушкуннарын  улаштыр чогаадыры;

- номчаан чогаалдарынга чуруктарны чуруп билири;

- бөлүк- биле ажылдап тура сценарийни болгаш проектилерни тургузуп билири;

 (Раздел «Литературоведческая пропедевтика»)

Литература эртеминге  баштайгы өөредилге

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- сөзүглелде чугула утка илередир сөстү ылгап билири; баштай иштинде номчааш, ооӊ соонда аянныг ыыткыр номчууру;

- аас чогаалдарынын болгаш чечен чогаалдарынын хевирлери-биле (жанрлар) практиктиг таныжылга; басня, ооӊ онзагай талалары- биле таныжары;

- авторнуӊ, кол маадырларныӊ сөзүн, пейзажтыӊ, маадырларныӊ хевир дүрзүзүн, оларныӊ чүнү кылып турарын, амыдырал-чуртталгазын тодарадып ылгап билири;

- авторнуӊ кол маадырларга хамаарылгазын тодарадып, чугаалап билири;

- жанрларны деӊнеп тургаш ылгап билири ( тоол – басня, тоол – тоолчургу чугаа, - тоол – чечен чугаа о. ө.);

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- аянныг уран номчулганыӊ аргаларын (деӊнелге, диригжидилге, метафора) ажыглап тургаш, сөзүглелдерниӊ анализин кылып өөренири;

- аналогия езугаар, аянныг уран номчулганыӊ аргаларын (деӊнелге, диригжидилге, метафора) ажыглап тургаш сөзүглелдерни, шүлүктерни чогаадып тургузуп өөренири.

Метапредметтиг (метапредметные результаты)

Регулятивтиг (Регулятивные)

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- бодунуӊ кылыр ужурлуг ажылын планап болгаш салып алган сорулгалары-биле оларны дүүштүрүп билири;

- чаа өөренген уран – чечен чугаада башкыныӊ айтып кааны езугаар чүнү кылырын сагыыры;

- өөредиглиг кылдыныгларны аас болгаш бижимел хевирге кылып билири;

- болуушкун төнчүзүнде , ооӊ түӊнелдерин анализтеп болгаш демдээн салган соонда эдилгелерни кылып билири;

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- башкы-биле демниг ажылдажыышкын үезинде чечен чогаалды өөренип шиӊгээдип алырда чаа-чаа сорулгаларны салып билири;

- кылган ажылдарын ажыл үезинде болгаш ажыл соонда шын кылып турарын бот сайгарып шинчилеп билири;

- бодунуӊ номчулга ажылын планап билири.

Билип алыышкын (Познавательные)

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- херек билиглерни словарьларны ажыглап тургаш тып билири;

- чогаалдарны болгаш ооӊ кол маадырларын деӊнеп болгаш үнелел барымдаазын езугаар аӊгылап билири;

- чогаалдыӊ кол маадырларыныӊ сөстери, сагыш- сеткили, кылып турар чүүлдерин, аразында харылзааларын шиӊгээдип алыры.

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- херек билиглерни библиотекалардан, өөредиглиг литературадан болгаш Интернеттен тып билири;

- амыдыралдыӊ болуушкуннарын, чечен чогаалдын хевирлерин, кол маадырларын деӊнеп болгаш аӊгылап билири;

- чогаалды сайгарып турар үеде болгаш бодунуӊ амыдыралынга даянып алгаш чылдагаан айтып турар харылзааларны, логиктиг угаан- бодалын аас болгаш бижимел хевирге шын тургузуп билири;

- бердинген статья-биле ажылдап билири (статьяныӊ кол бодалын тодарадып, планын тургузары).

Коммуникативтиг (Коммуникативные)

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- бөлүкке ажылдап өөренири; бодунуӊ бодалындан аӊгыда эжиниӊ үзел-бодалын база дыӊнап үнелеп билири;

- түӊнел үндүрерде бодунуӊ бодалын тайылбырлап билири болгаш эшөооруннун узел-бодалы- биле деӊнештирип билири;

- эжинге херек медээни шын тода дамчыдып билири;

- демниг ажыл үезинде эжинге дузаны чедирери, бот-боттарын хынажып билири;

- диалог чугааны чорудуп билири;

- салдынган сорулгаларны чедип алырда чугааны шын тургузуп билири;

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- салып алган сорулгаларны чедип алырда, өске кижилерниӊ үзел-бодалдарын база дыӊнап билири;

- бөлүк-биле ажыл үезинде чогуур айтырыгларны салып билири.

Шиӊгээдип алырынга планнаттынган  түӊнелдерни түӊнээр чижек даалгалар

Номчулгага берген сөзүглел

Арылар

__ Мен  аъдым оъткарып каайн, сен хоюӊну суггаргаш, дөө дыттар хөлегезинге эккел, оглум — деп, ачазы айбылаан.    

Эрен-оол халып-ла каан. Ол аъттыг кижи өттүнүп,  адыжы-биле чаяазынче алагадай каап, бирде даалыктадып, бирде саяктадып каап чоруп орган. Хоюнга чоокшулап чоруй, сөөскен аразында бир-ле  чараш чүве көрүп каан. Лаптуу бөмбүү дег, артында-ла хээленчек борбак куу чүве. Чоокшулап кээп  ылавылаарга, арай чемдигир-даа ышкаш болган. «Аа, дыдык боорга ээзи октапкан-дыр» кылдыр бодап, бөмбүктү кургаг сөөскен-биле илбектептер дээн: карак-ла бо, оозу хылырт дээш мыйырлы берген. «Өө-аа»   дизе-ле –арылар! Сан-түӊ чок имиӊейни-ле берген! Холун көдүрүп, чалданып чытпаже, даш-биле хапкан дег, хаваанга бир чүве чык дээн. Сегирип аары билек, чаагынга база бирээ чым-сырт кылган. Эрен-оол саргыгылаштыр кадалы берген арыны чылча тудупкаш, шаашкактаан молдурга дег, ыдып ыӊай-ла болган. Ажыырынга шыдавайн, доӊгайып чыдыпкаш, доозунналдыр тепкиленмишаан, ыглап бадырыпкан.  Карак чажындан Эрен-оолдуӊ чаагы улам ажып, кижип эгелээн. Ам кээп оваарнып, ыызын тыртып алган. Аарып-ажаан черлерни нугугулап, өндейиптерге, хойлары үстү берген, чамдыы дагже үнүп бар чораан. «Чаӊгыс-даа башты ышкынмас» деп ава-ачазыныӊ сөзүнүӊ утказын Эрен-оол эки билир. Ынчангаш дегийт-ле тура халаан. Ырап бар чораан хоюн дайгырып чорааш, кыӊчыктырбайн дозуп, суггарып алгаш, дыттар хөлегезинге бөлүп, чыттырып алган.

193 сөс                                                         Көк-оол  Чамыяӊ

3-кү класска чыл төнчүзүнде чорудар хыналда

чижек даалгаларныӊ планнаттынган түӊнелдери

1-ги «Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы» деп бөлүктүӊ

 планнаттынган түӊнелдери

 Планнатынган түӊнел:

- аӊгы-аӊгы сөзүглелдерни ыыткыр дыӊзыг аянныг номчулга, иштинде номчулга болгаш дыӊнап турар уеде уткаларын шын медерелдиг билип алыры; оларныӊ онзагай шынарларын (уран-чечен, эртем-популярлыг, тайылбырныӊ), сөзүглелдерниӊ кол уткаларын болгаш кол маадырларын; утка аайы-биле айтырыгларга харыылап билири; болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири; номчаан азы дыӊнаан өөредиглиг, эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

 Бердинген түӊнелдерниӊ чедип алырыныӊ билии:

- сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлериниӊ шынарларын тодарадыры;

- номчаан азы дыӊнаан сөзүглелиниӊ кол утказын, кол маадырларын, сөзүглелдиӊ утказынга хамаарышкан айтырыгларга харыылап тургаш, болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири;

-  эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

2-ги  «Чогаадыкчы ажыл» деп бөлүктүӊ планнаттынган түӊнелдери

Планнатынган түӊнел:  сөзүглелди рольдап номчууру.

Билген турар ужурлуг билиглери:

- сөзүглелден авторнуӊ болгаш маадырныӊ сөзүн тып билири.

- сөзүглелдиӊ маадырыныӊ аажы-чаӊын болгаш сагыш-сеткилиниӊ байдалын көргүскен одуругларны ун аянын сагып тургаш, аянныг номчууру.

3-кү «Литературлуг пропедевтика» деп бөлүктүӊ планнаттынган түӊнелдери (литературоведческая пропедевтика)

Планаттынган түӊнел: өөренип турар чүүлдерни сайгарып, бөлүктеп, деӊнеп, түӊнеп билиринге, оларныӊ иштинден чугула болгаш кол чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга өөреникчилерни чаӊчыктырар.

Билген турар ужурлуг билиглери:  

- чогаалдарныӊ жанрын тодарадыры;

- чогаалдыӊ темазын, идеязын тодарадыры;

- аӊгы-аӊгы чогаалдарны янзы-бүрү барымдааларыныӊ( темазын, авторун, жанрын) аайы-биле бөлүктеп өөренири.

3-кү класска чыл төнчүзүнде чорудар хыналда чижек даалгалары

1. - ги бөлүк

«Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы» деп бөлүктүӊ чижек даалгалары

Планнатынган түӊнел:

- аӊгы-аӊгы сөзүглелдерни ыыткыр дыӊзыг аянныг номчулга, иштинде номчулга болгаш дыӊнап турар уеде уткаларын шын медерелдиг билип алыры; оларныӊ онзагай шынарларын (уран-чечен, эртем-популярлыг, тайылбырныӊ), сөзүглелдерниӊ кол уткаларын болгаш кол маадырларын; утка аайы-биле айтырыгларга харыылап билири; болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири; номчаан азы дыӊнаан өөредиглиг, эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

 Бердинген түӊнелдерниӊ чедип алырыныӊ билии

- сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлериниӊ шынарларын тодарадыры;

- номчаан азы дыӊнаан сөзүглелиниӊ кол утказын, кол маадырларын, сөзүглелдиӊ утказынга хамаарышкан айтырыгларга харыылап тургаш, болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири;

-  эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

Чижек даалгалар

Даалга №1

      Билии: сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлериниӊ тускай шынарларын тодарадыры.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

Сөзүглелди номчааш, айтырыгларга харыыны бээр.

  1.    Бо чугаа чогаалдыӊ кандыг хевирлеринге  хамааржырыл?

      а) эртем-популярлыг                   в) уран-чечен

       б) өөредиглиг                            г) тайылбырлыг

     Сөзүглелди ажыглап тургаш бодуӊнуӊ харыыӊны шынзыдып бижи.

Харыы:___________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ  даалгазы

1. Сөзүглелдиӊ үш кол шынарларын айтып турар харыыларны тыпкаш, харыыӊны тайылбырлап бижи.

1. ____________________________________________________
2. ____________________________________________________
3. ____________________________________________________

Даалга №2

    Билии:  номчаан азы дыӊнаан сөзүглелиниӊ кол утказын, кол маадырларын, сөзүглелдиӊ утказынга хамаарышкан айтырыгларга харыылап тургаш, болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири;

Ортумак деӊнелдиг  билигниӊ  даалгазы

1. Сөзүглелге аттан бээр.

_______________________________________________________

2.  Чугааныӊ кол утказынга тааржыр домакты демдегле.

    а) Эрен-оол хой кадарып чораан.

    б) Арылар Эрен-оолду көрүп каан.

    в) Ачазы хой кадарып чораан.

    г) Эрен-оол арыларны дүвүредипкеш, шактырып алган.

3. Домактарны утказыныӊ аайы-биле дугаарла. 1 деп сан бар, 2. 3, 4 деп саннарны салыр.

         а) «Өө-аа»  дизе-ле _ арылар!

         б) Лаптуу бөмбүү дег, артында-ла борбак куу чүве.         1

         в) Ынчангаш дегийт-ле тура халаан.

         г) Ам кээп оваарнып, ыызын тыртып алган.

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ даалгазы

1. Сөзүглелди кезектерге чарар. Кезек бүрүзүнге аттан бээр.

Харыы:

1)_____________________________________________________

2)_____________________________________________________

3)_____________________________________________________

2. «Чаӊгыс-даа башты ышкынмас» деп домакта чүлерниӊ дугайында чугаалап турарыл?

а) хойлар дугайында                         в) бөмбүктер дугайында

б) арылар дугайында                         г) сөөскеннер дугайында

Даалга №3.

      Билии: өөредиглиг, эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Номчаан сөзүглелге айтырыглар тургузуп бижи. Айтырыгларны дараазында сөстер-биле  эгеле.

Кым _________________________________________________________

Чүге _________________________________________________________

Чүү _________________________________________________________

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ  даалгазы

1. Номчаан сөзүглелиӊге тывызык-айтырыгдан чогааткаш бижи.

2-ги бөлүк

 «Чогаадыкчы ажыл» деп бөлүктүӊ чижек даалгалары

Планнатынган түӊнел:  сөзүглелди рольдап номчууру.

Билген турар ужурлуг билиглери:

- сөзүглелден авторнуӊ болгаш маадырныӊ сөзүн тып билири.

- сөзүглелдиӊ маадырыныӊ аажы-чаӊын болгаш сагыш-сеткилиниӊ байдалын көргүскен одуругларны ун аянын сагып тургаш, аянныг номчууру.

Чижек даалгалар

Даалга № 1

Билген турар ужурлуг билиглери: сөзүглелден маадырныӊ болгаш авторнуӊ сөстерин тывары.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Сөзүглелди эгезинден эгелээш «сылдысчыгашка» чедир номчу. Аянныг номчуурунга белеткен.

 Эки шиӊгээдип алган билигниӊ даалгазы

1. Сөзүглелден ачазыныӊ чугаазын тыпкаш, ушта бижи. Ону аянныг номчу.

__________________________________________________________________________________________________________________

Даалга № 2.

Билген турар ужурлуг билиглери:  сөзуглелдиӊ маадырыныӊ аажы-чаӊын болгаш сагыш-сеткилиниӊ байдалын көргускен одуругларны ун аянын сагып тургаш, аянныг номчууру.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Үзүндүден оолдуӊ харыысаалгалыын көргүскен домакты тыпкаш, адаан шый.

       Карак чажындан Эрен-оолдуӊ чаагы улам ажып, кижип эгелээн. Ам кээп оваарнып, ыызын тыртып алган. Аарып-ажаан черлерни нугугулап, өндейип кээрге, хойлары үстү берген, чамдыы дагже үнүп бар чораан. «Чаӊгыс-даа башты ышкынмас» деп ава-ачазыныӊ сөзүнүӊ утказын Эрен-оол эки билир. Ынчангаш дегийт-ле тура халаан. Ырап бар чораан хоюн дайгырып чорааш, кыӊчыктырбайн дозуп, суггарып алгаш, дыттар хөлегезинге бөлүп, чыттырып алган.

2. Адаанда үзүндүден кол маадырныӊ арыларга ызыртып турарын көргүскен одуругларны тыпкаш, кандыг аян-биле ону номчуурун тодараткаш, үн аянын сагып тургаш, номчу.

         Холун көдүрүп, чалданып чытпаже, даш-биле хапкан дег, хаваанга бир чүве чык дээн. Сегирип аары билек, чаагынга база бирээ чым-сырт кылган. Эрен-оол саргыгылаштыр кадалы берген арыны чылча тудупкаш, шаашкактаан молдурга дег, ыдып ыӊай-ла болган. Ажыырынга шыдавайн, доӊгайып чыдыпкаш, доозунналдыр тепкиленмишаан, ыглап бадырыпкан.

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ даалгазы

1. Үзүндүнү номчааш, чүнүӊ дугайында чугаалап турарын тодараткаш, бижи. Ол домакты тыпкаш, аянныг номчу.

«Аа, дыдык боорга ээзи октапкан-дыр» кылдыр бодап, бөмбүктү кургаг сөөскен-биле илбектептер дээн: карак-ла бо, оозу хылырт дээш мыйырлы берген. «Өө-аа»   дизе-ле –арылар! Сан-түӊ чок имиӊейни-ле берген!

_________________________________________________________

3-кү бөлүк

«Литературлуг пропедевтика» деп бөлүктүӊ чижек даалгалары (литературоведческая пропедевтика)

Планаттынган түӊнел: өөренип турар чүүлдерни сайгарып, бөлүктеп, деӊнеп, түӊнеп билиринге, оларныӊ иштинден чугула болгаш кол чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга өөреникчилерни чаӊчыктырар.

Билген турар ужурлуг билиглери:  

- чогаалдарныӊ жанрын тодарадыры;

- чогаалдыӊ темазын, идеязын тодарадыры;

- аӊгы-аӊгы чогаалдарны янзы-бүрү барымдааларыныӊ( темазын, авторун, жанрын) аайы-биле бөлүктеп өөренири.

Чижек даалгалар

Билген турар ужурлуг билиглери:  чогаалдыӊ жанрын тодарадып билири.

Даалга № 1.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Бо чугаа чогаалдыӊ кандыг жанрынга хамааржырыл? Харыыны демдегле.

 а) чечен чугаа                                         в) шүлүк

 б) тоол                                                    г) шии

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ  даалгазы

1. Номчаан чогаалдарыӊ (сөзүглелдериӊ) аразындан бо чогаалдыӊ (сөзүглелдиӊ) жанрынга (хевиринге) дүгжүп турар чогаалдыӊ (сөзүглелдиӊ) адын бижи:

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Даалга № 2

Билген турар ужурлуг билиглери:  чогаалдыӊ (сөзүглелдиӊ) темазын тодарадып билири.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Номчаан сөзүглелиӊ кандыг темага хамааржып турарыл?

а) Төрээн чурт                          в) Ажыл-иш, амыдырал

б) Экология, кадыкшыл              г) Чылдыӊ үелери

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ  даалгазы

1. Эрен-оол ышкаш оолдарга чүнү чагыыр сен?

а) Арыларга шактыргаш, эки ыглаар.

б) Дириг амытаннарны эки дүвүредир.

в) Ары бүрүзүнге бөмбүк-биле өг кылып бээр.

г) Кандыг-даа амытанныӊ оран-савазынга дээп болбас.

2. Автор эӊ-не кол чүнү чугаалаксааныл?

а) Эрен-оолдуӊ ачазыныӊ дугайында

б) тенек оол дугайында

в) хойлар дугайында        

г) бойдуска камныг болурунуӊ дугайында        

Чижек хыналда даалгаларныӊ шын харыылары

Даалгаларныӊ түӊнелин үнелээри:

28-32 балл. Эки шиӊгээдип алган («5»)

21-27 балл. Эки шиӊгээдип алган («4»)

16-20 балл. Шиӊгээдип алган («3»)

15 баллдан куду. Шиӊгээдип албаан («2»)

3-ку класстын  календарь-тематиктиг планы.

  (неделяда 2 шак)

Тайылбыр бижик

           3-кү класстыӊ   «Литературлуг номчулга» эртеминге тургускан ажылчын программаны Россия Федерациязыныӊ «Россияныӊ Школазы» деп өөредилге-методиктиг бөлүкке, Тыва Республиканыӊ ниити өөредилгезиниӊ эге школага 1- 4 класстарга тыва дыл болгаш номчулга талазы-биле күрүне стандарттарынга дүүштүр,  2011 чылдыӊ Э. Д. Ондарныӊ 2- 4 класстарга номчулга программазынга болгаш 2013 чылда үндүргени 3-кү класстарныӊ Л.С.Кара-оолдуӊ  «Литературлуг номчулга» номунга даянып тургускан. Бо ажылчын программа эге школаныӊ Федералдыг күрүне стандартарынын сорулгаларын чедип алырынче угланган.

        Номчулгага чылда 70 шак көрдүнүп турар,  неделяда 2 шакка санаттынган. Класстан дашкаар номчулганы 1 улдуӊда-ла 1 шак кылдыр киирген.     Бир чылда  көрдүнген 68 өөредилге шагын улдуӊ аайы-биле чижек  хуваалдазы :

Бирги  улдунда- 18 шак

Ийиги улдунда-  18 шак

Үшкү улдунда-    20 шак

Дөрткү улдунда- 18 шак.

         Ажылчын программада  кирип  турар  номчулганыӊ  тематиказы кол программада кирип турар чыл дургузунда өөредир темаларныӊ бөлүктер аайы-биле чижек хуваалдазынга дүгжүп турар:

         Бо бердинген чижек тематикаларга хамаарыштыр номчуур ужурлуг чогаалдар иштинден уруглар төрээн чериниӊ, долгандыр турар хүрээлелдиӊ; эш-өөр болгаш үе-чергелериниӊ, оларныӊ чуртталгазыныӊ, оюн-тоглаазыныӊ, ужуралдарыныӊ; бойдус болгаш ооӊ камгалалыныӊ; тыва чоннуӊ чаагай чаӊчылдарыныӊ; төрээн чуртунуӊ төөгүзүнден барымдааларыныӊ (дээш оон-даа ыӊай)  дугайында билиглерни шиӊгээдип алырлар. «Солун ужуралдар» деп бөлүкте чогаалдарны класстан дашкаар немелде болгаш бот-номчулгага ажыглап болур.

        Эге школаныӊ 2- 4 класстарынга чечен чогаал курузунуӊ утказы «Төрээн чугаа» номнарыныӊ дузазы-биле илереттинер болгаш боттаныр.

Чечен чогаал номчулгазы деп курузунуӊ ниити тайылбыры

        Номчулга кичээлдери дээрге эге школада өөренип турар кол  эртемнерниӊ бирээзи деп санаттынып турар. Ол уругларныӊ шын медерелдиг номчулгазын болгаш сөзүглел-биле ажылдап билирин, уран-чечен номчулгага сонуургалын оттуруп, уругнуӊ ниити  сайзыралынче, эстетиктиг болгаш мөзү-шынар кижизидилгезинче кичээнгейни угландырып турар.

       Чечен чогаал  номчулгазы деп курузун чедиишкинниг өөренип алыр болза, ол эге школаныӊ өске-даа эртемнериниӊ түӊнелдерин хандырар. Эге школага чечен чогаал номчулгазыныӊ программазы уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгейни угландырып турар. Ооӊ иштинде бир онзагай черни өөреникчилерниӊ шын чугаалап өөредириниӊ кол хевири (аргазы) - номчулганыӊ чаӊчылдарын хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган ажылдарны чорудары ээлеп турар.      

     Бердинген курс дараазында сорулгаларны чедип алырынче угланган:

- ыыткыр (дыӊналдыр) номчуурунуӊ хевиринден эгелээш, ханы, медерелдиг иштинде номчууруӊ, литературлуг шын адаашкын езугаар болгаш рольдар аайы-биле аянныг номчууру; номчаан чогаалыныӊ утказын сайгарып, ында кол чүүлдү илередип, оон чогуур түӊнелдер кылыры, номчаан  сөзүглелдерин кезектерге чарып, оларга тус-тузунда ат тыварынга, абзац дузазы-биле  план тургузарынга, номчаан чүүлүнүӊ утказын делгереӊгей (долу) азы допчу кылдыр чугаалап өөрениринге чаӊчыктырар;

- уругларны бичиизинден эгелеп коллективтиг езуга, бот-боттарынга негелделиг, шынчы, ак сеткилдиг, быжыг туруштуг, эрес-дидим болурунга, мөзүлүг аажы-чаӊга, күш-ажылга кижизидер;

- уругларныӊ ном-биле ажылдап, оон билиг тыварынга номну үргүлчү номчуурунга негелделиг, чечен чогаалга сундулуг, уран сөстүӊ тургузукчулары - чогаалчыларныӊ чогаадыкчы ажыл-херектеринге сонуургалдыг болурун чедип алыр;

- хемчээл, утка, тематика, жанр талазы-биле аӊгы-аӊгы  чогаалдарны ханы, шын билиндирер;

- уругларныӊ чугаазын сайзырадыр болгаш оларга чугаалап, номчуп, дыӊнап билириниӊ база сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлерин сайгарып шыдаптарыныӊ чаӊчылдарын шиӊгээттирер;

- уругларныӊ өөренген чогаалдарыныӊ утказын, ооӊ маадырларыныӊ хөделиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шиӊгээдип ап, аӊаа хамаарыштыр чогуур үнелелди берип, боттарыныӊ сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарыныӊ, чечен чогаалды долузу-биле шиӊгээдип алырынга аргаларын сайзырадыр;

- чечен чогаалдыӊ уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир кылдыр уругларны өөредир;оларны боданыр аргаларын болгаш чогаадыкчы бодалын сайзырадыр;

- шүлүк чогаалын кичээнгейлиг дыӊнап билириниӊ аргаларын сайзыратпышаан, ооӊ уран сөзүн чарашсынар болгаш ханы шиӊгээдип алырыныӊ дуржулгазын мөөӊнеп, аӊаа уран-чечен хөөннүг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер;

- долгандыр турар хүрээлел болгаш бойдус дугайында уругларныӊ боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билириниӊ дуржулгазын байыдар;

         Номчулганы эге школаныӊ өөредилге эртеми кылдыр киирген болганда, ол чүгле өөредиглиг эвес, а кижизидиглиг сорулгаларны шиитпирлээр улуг ужур уткалыг. Хар – назынынга дүгжүп турар уран-чечен чогаалдар-биле таныжылганыӊ мөзү-бүдүш болгаш эстетиктиг ужур-утказы уругларныӊ миниишкиннеринге, угаан-медерелинге  болгаш номчукчунуӊ тура-соруунга салдарлыг, национал болгаш бүгү кижи төрелгетенниӊ үнелиг чүүлдеринге тааржыр хууда шынарларныӊ хевирлеттинеринге дузалаар. Өөреникчилерниӊ моральдыг нормаларже  уг-шиин тып билири, оларныӊ боттарыныӊ херектери биле культурлуг кижиниӊ аажы-чаӊыныӊ этиктиг принциптеринге  хамаарыштырып билирин сайзырадыр; эки сеткилдиг кады ажылдажылганыӊ чаӊчылдарын кижизидер. Чечен чогаал номчулгазы деп курсту шиӊгээдип ап турар үеде эге школаныӊ өөреникчилериниӊ коммуникативтиг культуразыныӊ деӊнели бедиир: диалогтар тургузар билиглери; бодунуӊ үзел-бодалын дамчыдып билири; бердинген чугааларныӊ сорулгаларыныӊ аайы-биле монологтарны тургузуп билири; сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлери-биле ажылдап билири; номнуӊ тайылбыр аппарады-биле бот ажылдап билири; словарьлардан, справочниктерден, энциклопедиялардан чогуур ужурлуг медээлерни тып билири хевирлеттинер.

      Номчулга кичээлдеринге өөреникчи бодун шыырак билиглиг номчукчу мен деп чүүлдү билип алырынга дузалап турар номчукчунуӊ харыылап билир айтырыглары хевирлеттинер. Билиглиг номчукчу үргүлчү ном номчуурунга, сөзүглел-биле ажылдаарыныӊ аргаларын болгаш номчулганыӊ техниказын, номчаан болгаш дыӊнаан чогаалдарыныӊ утказын билип алырынга, номнарда бар билиглерни боттары тып болгаш үнелеп билиринче чүткүлдүг болур.  

       Бердинген курс уругларныӊ чечен чогаалдарны номчуурунче сонуургалын бедидер. Чечен чогаал эртеминге хамаарыштыр 3-4 класстарга дараазында бөдүүн билиглер-биле база таныштырып болур: автор дугайында бөдүүн дыӊнадыглар, номчаан чогаалыныӊ жанры, темазы, улустуӊ аас чогаалыныӊ бичии жанрлары – тывызыктар, үлегер домактар, дүрген-чугаалар, янзы-бүрү тывызыктыг бодалгалар дээш оон-даа өске.

      Чечен чогаал номчуп, чечен овур-хевирлер-биле танышкан тудум, уругларныӊ ниити сайзыралы, чүвени угаап, медереп билири, сагыш-сеткилдиӊ бодалдары улам делгемчиир, ханылаар, байлакшыыр. Авторнуӊ сөзүглелинге дүүштүр уругларныӊ аас-биле харыылары, чечен овур-хевиринге хамаарыштыр билип алган бүгү-ле ажыктыг чүүлдери- оларныӊ чечен чогаалды шиӊгээдип ап турарыныӊ херечизи болур.  

        3 - кү класстыӊ   «Литературлуг номчулга» эртеминге тургускан чижек ажылчын программа чечен-эстетиктиг болгаш литература шинчилелдиг  принциптерге үндезилеттингеш,  «Литературлуг номчулга»  номнарыныӊ  тургузуун болгаш утказын тодарадыр. Оон аӊгыда чижек программада  чаа федералдыг күрүне стандарттарыныӊ негелделерин езугаар уругларныӊ номчулгага хамаарышкан билииниӊ деӊнелдери, номчулга кичээлериниӊ сорулгалары, өөредириниӊ чамдык аргалары, планнатынган түӊнелдери, чижек хыналда ажылдары кирген.

        Ажылчын программаны тургузарда  дараазында литератураны ажыглаан:

- 1- 4 класстарга тыва дыл болгаш номчулга программазы. (Тываныӊ ном үндүрер чери, Кызыл -2000).

- 3-кү класстыӊ Л.С. Кара-оолдуӊ  «Литературлуг номчулга» ному (Тываныӊ ном үндүрер чери, 2002 )

- Н. С. Конгар. Класстан дашкаар номчулга ному  (Тываныӊ ном үндүрер чери, 2005)

- Э. Д. Ондар Методиктиг сүмелер. Эге школаныӊ 3-кү клазыныӊ «Төрээн чугаа» ному – биле ажылдаар башкыларга дузаламчы- Кызыл: Тываныӊ ном үндүрер чери, 2003.

- 1 – 4 класска диктантылар болгаш эдертиглер чыындызы.

Номчулгага болгаш чугаа сайзырадылгазынга өөреникчилерниӊ билир ужурлуг кол билиглери, мергежилдери болгаш чаӊчылдары

3-кү классты доозуп тургаш, өөреникчилер дараазында чүүлдерни шиӊгээдип алган турар.

     Номчулганын чаӊчылдары:

     2-ги класска алган билиглерин улам ханыладыр болгаш быжыглаар.

     Утка болгаш дыл-домааныӊ талазы-биле чедингир сөзүглелди пауза, интонация болгаш номчулганыӊ темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру. Номчулга үезинде нарын сөстерни, ылаӊгыя кылыг сөстерин, чүве аттарын, утка талазы-биле тудуш холбаалыг сөстерни (чүве ады – биле эдеренчи, демдек ады – биле чүве адынын каттышканы) бот – боттарындан адырбайн, тудуштуруп номчууру. Сөзүглелде чугула утка илередир сөстү ылгап билири. Баштай иштинде номчааш, оон соонда аянныг, ыыткыр номчууру. Диалогту аянныг рольдап номчууру. Иштинде оожум болгаш шилилгелиг номчулганыӊ аргаларын шиӊгээдип алганы. Номчулганыӊ темпизин сагып шыдаары. Таныш эвес сөзүглелди номчуурунуӊ дүргени 1 минутада 65-70 хире сөс.

       Сөзүглел-биле ажыл. Сөзүглелдиӊ кезектерин чогаалда болуушкуннарныӊ дес дараалашкаан болгаш утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билир.

       Улуг эвес сөзүглелди аӊгы-аӊгы кезектерге чарып, кезек бүрүзүнге ат (эге) чогаадыры; башкыныӊ дузазы-биле сөзүглелдиӊ планын тургузары.

       Номчаан чүүлүнүӊ утказын делгередир болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары. Чогаалдыӊ кол бодалын илередип, боттарыныӊ сөстери-биле ону бадыткаары.  Чогаалдыӊ киржикчилериниӊ чугаазын барымдаалап, оларга үнелел бээри.

        Болуушкуннуӊ чылдагаанын тайылбырлап шыдаары. Хайгаараан, көрген-билген чүүлдериниӊ дугайында, башкыныӊ дузазы-биле сайгарган чуруктарга хамаарыштыр кыска чугаалар тургузары.

        Делгереӊгей болгаш кыска план езугаар нгомчаан чүүлүнүӊ утказын дес-дараалаштыр үшкү арындан чугаалап билири. Сөзүглелде билидинмес болгаш чаа сөстерни, сөстүӊ чамдык уран аргаларын боттарыныӊ билир шаа-биле тайылбырлап шыдаары.

        Чогаалдыӊ кол темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (үзүндүлер, абзацтар) дыӊналдыр номчууру, доктаадып алыры. Чогаалдыӊ маадырларыныӊ бирээзиниӊ өмүнээзинден делгереӊгей азы допчу чугаа кылып билири. Аас чогаалдарыныӊ болгаш чечен чогаалдыӊ хевирлери-биле (жанрлар) практиктиг таныжылга. Басня, ооӊ онзагай талазы.

3 -кү класстыӊ өөреникчилериниӊ шиӊгээдип алыр билиглери:

• медерелдии-биле шын номчуп, бижип болгаш чугаалаарынга өөренир;
• төрээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни алыр;
• ном ажыглаарынга чаӊчыгар болгаш дылга сонуургалы, номчулгага болгаш билиглерже чүткүлү хайныгар;
• мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизитинер;
• өөренип турар чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деӊнеп, түӊнеп билиринге, оларныӊ иштинден кол болгаш чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга чаӊчыгар.

3- кү классты доозуп тура номчулга программазын шиӊгээдип алганыныӊ планнаттынган  түӊнелдери

Личностуг (личностные результаты)

 Өөреникчилер чүнү билир ужурлугул:

- өөредилгениӊ чедиишкинниг болурунуӊ чылдагаанын тып билири;

- бодунуӊ ажылын туӊнеп, үнелеп билири;

-бодунуӊ төрээн чуртунга болгаш чонунга, ооӊ амыдырал-чуртталгазыныӊ хамаарылгазын шингээдип алыры;

- өске чоннарныӊ ниити мөзү-шынарыныӊ, моральдыг нормаларыныӊ талаларын билип алыры;

- бодунуӊ-даа, өске чоннуӊ кижилериниӊ кылган эки, багай талаларыныӊ уг- шиин тып билири;

- моральдыг нормаларга болгаш этиктиг негелделерге дүүштүр аажы- чаӊын таарыштырары;

- өске кижилерниӊ сагыш-сеткилин, ишти-хөӊнүн билири болгаш олар-биле кады сагыш-човаары;

- уран-чечен культура-биле таныжып тура эстетиктиг овур –хевирлерниӊ кижизиттинери;

- өөредилгеже, эртем-билигже чүткүлдүү;

Өөреникчилер чүнү билип алырыл:

- долгандыр турар бойдуска хумагалыг, камныг, ынак болуру;

- аажы- чаӊы моральдыг мөзү – шынарга, ужур-чурумга чагыртыры;

- өске чоннарныӊ хамаатыларынга деӊ хамаарылгалыг болуру.

Предметтиг (предметные результаты)

 (Раздел «Виды речевой и читательской деятельности»)

Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- утка болгаш дыл-домааныӊ талазы-биле чедингир сөзүглелди пауза, интонация болгаш номчулганыӊ темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру;

- таныш эвес сөзүглелди номчуурунуӊ дүргени 1 минутада 65 – 70 хире сөс;

- чогаалдыӊ адынга болгаш аӊаа чураан чуруктарга даянып алгаш, чогаалдыӊ кол утказын тодарадып билири;

- чогаалдыӊ темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (үзүндүлерни, абзацтарны) дыӊналдыр номчууру, доктаадып алыры;

- сөзүглелдиӊ кезектерин чогаалда болуушкуннарныӊ дес-дараалашкаан болгаш утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билири;

- улуг эвес сөзүглелди аӊгы-аӊгы кезектерге чарып, кезек бүрүзүнге ат (эге) чогаадыры; башкыныӊ дузазы-биле сөзүглелдиӊ планын тургузары база сөзүглелге болгаш ооӊ кезектеринге хамаарышкан  айтырыгларны тургузуп билири;

- номчаан чүүлүнүӊ  утказын делгередир болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары;

- уруглар библиотеказында бар  номнар-биле, алфавиттиг каталог аайы-биле номнарны тып билири;

- номчаан номнарыныӊ кыска тайылбырын тургузуп билири; справочниктер, энциклопедиялар болгаш уругларнын периодиктиг журналдары- биле ажылдап билири;

- чогаалдыӊ кол маадырларыныӊ чугаазын, чүнү кылып турарын барымдаалап оларга үнелел бээри;

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- номчаан чогаалынга хамаарышкан бодунуӊ үзел-бодалын бодунуӊ сөстери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;

- номчаан чогаалыныӊ эстетиктиг болгаш мөзү-шынар талазы-биле бодунуӊ бодалдарын  чугаалап билири;

- номчаан чогаалыныӊ кол маадырларынга болгаш чогаалды бижээн авторнуӊ позициязынга хамаарыштыр бодунуӊ үзел – бодалын бодунуӊ сөстери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;

- дөмей сөзүглелдерни болгаш айтырыгларга харыыларны бижимел хевирге тургузуп билири;

Чогаадыкчы ажылдар (Раздел «Творческая деятельность»)

 Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- диалогту аянныг рольдап номчууру;

- план езугаар сөзүглелди тургузуп билири;

- хайгааралдыӊ туннелинде бижимел чугааныӊ хевирлерин (тодарадып бижиир, угаап-бодаар), болган болуушкуннуӊчылдагаанын тодарадып тургаш, чугааларны тургузуп билири;

- бердинген тема езугаар чогаадыгларны, номчаан номунга, көрген кинозунга, теледамчыдылгага, сөзүглелдерниӊ үзүндүлеринге үнелээшкиннерни  бижип билири;

- номчаан чугаазынга шиижиткен көргүзүглерге киржири, шээжи-биле доктаадып алган шүлүктерин, чогаалдыӊ үзүндүлерин аянныг номчуп билири;

- бердинген чуруктар езугаар чогаадыгларны тургузуп чогаадып билири.

 Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- чогаалдыӊ маадырларыныӊ бирээзиниӊ өмүнээзинден делгереӊгей азы допчу чугаа кылып билири; чугааныӊ сюжедин болгаш кол маадырларыныӊ болуушкуннарын  улаштыр чогаадыры;

- номчаан чогаалдарынга чуруктарны чуруп билири;

- бөлүк- биле ажылдап тура сценарийни болгаш проектилерни тургузуп билири;

 (Раздел «Литературоведческая пропедевтика»)

Литература эртеминге  баштайгы өөредилге

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- сөзүглелде чугула утка илередир сөстү ылгап билири; баштай иштинде номчааш, ооӊ соонда аянныг ыыткыр номчууру;

- аас чогаалдарынын болгаш чечен чогаалдарынын хевирлери-биле (жанрлар) практиктиг таныжылга; басня, ооӊ онзагай талалары- биле таныжары;

- авторнуӊ, кол маадырларныӊ сөзүн, пейзажтыӊ, маадырларныӊ хевир дүрзүзүн, оларныӊ чүнү кылып турарын, амыдырал-чуртталгазын тодарадып ылгап билири;

- авторнуӊ кол маадырларга хамаарылгазын тодарадып, чугаалап билири;

- жанрларны деӊнеп тургаш ылгап билири ( тоол – басня, тоол – тоолчургу чугаа, - тоол – чечен чугаа о. ө.);

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- аянныг уран номчулганыӊ аргаларын (деӊнелге, диригжидилге, метафора) ажыглап тургаш, сөзүглелдерниӊ анализин кылып өөренири;

- аналогия езугаар, аянныг уран номчулганыӊ аргаларын (деӊнелге, диригжидилге, метафора) ажыглап тургаш сөзүглелдерни, шүлүктерни чогаадып тургузуп өөренири.

Метапредметтиг (метапредметные результаты)

Регулятивтиг (Регулятивные)

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- бодунуӊ кылыр ужурлуг ажылын планап болгаш салып алган сорулгалары-биле оларны дүүштүрүп билири;

- чаа өөренген уран – чечен чугаада башкыныӊ айтып кааны езугаар чүнү кылырын сагыыры;

- өөредиглиг кылдыныгларны аас болгаш бижимел хевирге кылып билири;

- болуушкун төнчүзүнде , ооӊ түӊнелдерин анализтеп болгаш демдээн салган соонда эдилгелерни кылып билири;

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- башкы-биле демниг ажылдажыышкын үезинде чечен чогаалды өөренип шиӊгээдип алырда чаа-чаа сорулгаларны салып билири;

- кылган ажылдарын ажыл үезинде болгаш ажыл соонда шын кылып турарын бот сайгарып шинчилеп билири;

- бодунуӊ номчулга ажылын планап билири.

Билип алыышкын (Познавательные)

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- херек билиглерни словарьларны ажыглап тургаш тып билири;

- чогаалдарны болгаш ооӊ кол маадырларын деӊнеп болгаш үнелел барымдаазын езугаар аӊгылап билири;

- чогаалдыӊ кол маадырларыныӊ сөстери, сагыш- сеткили, кылып турар чүүлдерин, аразында харылзааларын шиӊгээдип алыры.

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- херек билиглерни библиотекалардан, өөредиглиг литературадан болгаш Интернеттен тып билири;

- амыдыралдыӊ болуушкуннарын, чечен чогаалдын хевирлерин, кол маадырларын деӊнеп болгаш аӊгылап билири;

- чогаалды сайгарып турар үеде болгаш бодунуӊ амыдыралынга даянып алгаш чылдагаан айтып турар харылзааларны, логиктиг угаан- бодалын аас болгаш бижимел хевирге шын тургузуп билири;

- бердинген статья-биле ажылдап билири (статьяныӊ кол бодалын тодарадып, планын тургузары).

Коммуникативтиг (Коммуникативные)

Өөреникчилерниӊ өөренип алган турар билиглери:

- бөлүкке ажылдап өөренири; бодунуӊ бодалындан аӊгыда эжиниӊ үзел-бодалын база дыӊнап үнелеп билири;

- түӊнел үндүрерде бодунуӊ бодалын тайылбырлап билири болгаш эшөооруннун узел-бодалы- биле деӊнештирип билири;

- эжинге херек медээни шын тода дамчыдып билири;

- демниг ажыл үезинде эжинге дузаны чедирери, бот-боттарын хынажып билири;

- диалог чугааны чорудуп билири;

- салдынган сорулгаларны чедип алырда чугааны шын тургузуп билири;

Өөреникчилерниӊ өөренип алыр аргалары:

- салып алган сорулгаларны чедип алырда, өске кижилерниӊ үзел-бодалдарын база дыӊнап билири;

- бөлүк-биле ажыл үезинде чогуур айтырыгларны салып билири.

Шиӊгээдип алырынга планнаттынган  түӊнелдерни түӊнээр чижек даалгалар

Номчулгага берген сөзүглел

Арылар

__ Мен  аъдым оъткарып каайн, сен хоюӊну суггаргаш, дөө дыттар хөлегезинге эккел, оглум — деп, ачазы айбылаан.    

Эрен-оол халып-ла каан. Ол аъттыг кижи өттүнүп,  адыжы-биле чаяазынче алагадай каап, бирде даалыктадып, бирде саяктадып каап чоруп орган. Хоюнга чоокшулап чоруй, сөөскен аразында бир-ле  чараш чүве көрүп каан. Лаптуу бөмбүү дег, артында-ла хээленчек борбак куу чүве. Чоокшулап кээп  ылавылаарга, арай чемдигир-даа ышкаш болган. «Аа, дыдык боорга ээзи октапкан-дыр» кылдыр бодап, бөмбүктү кургаг сөөскен-биле илбектептер дээн: карак-ла бо, оозу хылырт дээш мыйырлы берген. «Өө-аа»   дизе-ле –арылар! Сан-түӊ чок имиӊейни-ле берген! Холун көдүрүп, чалданып чытпаже, даш-биле хапкан дег, хаваанга бир чүве чык дээн. Сегирип аары билек, чаагынга база бирээ чым-сырт кылган. Эрен-оол саргыгылаштыр кадалы берген арыны чылча тудупкаш, шаашкактаан молдурга дег, ыдып ыӊай-ла болган. Ажыырынга шыдавайн, доӊгайып чыдыпкаш, доозунналдыр тепкиленмишаан, ыглап бадырыпкан.  Карак чажындан Эрен-оолдуӊ чаагы улам ажып, кижип эгелээн. Ам кээп оваарнып, ыызын тыртып алган. Аарып-ажаан черлерни нугугулап, өндейиптерге, хойлары үстү берген, чамдыы дагже үнүп бар чораан. «Чаӊгыс-даа башты ышкынмас» деп ава-ачазыныӊ сөзүнүӊ утказын Эрен-оол эки билир. Ынчангаш дегийт-ле тура халаан. Ырап бар чораан хоюн дайгырып чорааш, кыӊчыктырбайн дозуп, суггарып алгаш, дыттар хөлегезинге бөлүп, чыттырып алган.

193 сөс                                                         Көк-оол  Чамыяӊ

3-кү класска чыл төнчүзүнде чорудар хыналда

чижек даалгаларныӊ планнаттынган түӊнелдери

1-ги «Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы» деп бөлүктүӊ

 планнаттынган түӊнелдери

 Планнатынган түӊнел:

- аӊгы-аӊгы сөзүглелдерни ыыткыр дыӊзыг аянныг номчулга, иштинде номчулга болгаш дыӊнап турар уеде уткаларын шын медерелдиг билип алыры; оларныӊ онзагай шынарларын (уран-чечен, эртем-популярлыг, тайылбырныӊ), сөзүглелдерниӊ кол уткаларын болгаш кол маадырларын; утка аайы-биле айтырыгларга харыылап билири; болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири; номчаан азы дыӊнаан өөредиглиг, эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

 Бердинген түӊнелдерниӊ чедип алырыныӊ билии:

- сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлериниӊ шынарларын тодарадыры;

- номчаан азы дыӊнаан сөзүглелиниӊ кол утказын, кол маадырларын, сөзүглелдиӊ утказынга хамаарышкан айтырыгларга харыылап тургаш, болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири;

-  эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

2-ги  «Чогаадыкчы ажыл» деп бөлүктүӊ планнаттынган түӊнелдери

Планнатынган түӊнел:  сөзүглелди рольдап номчууру.

Билген турар ужурлуг билиглери:

- сөзүглелден авторнуӊ болгаш маадырныӊ сөзүн тып билири.

- сөзүглелдиӊ маадырыныӊ аажы-чаӊын болгаш сагыш-сеткилиниӊ байдалын көргүскен одуругларны ун аянын сагып тургаш, аянныг номчууру.

3-кү «Литературлуг пропедевтика» деп бөлүктүӊ планнаттынган түӊнелдери (литературоведческая пропедевтика)

Планаттынган түӊнел: өөренип турар чүүлдерни сайгарып, бөлүктеп, деӊнеп, түӊнеп билиринге, оларныӊ иштинден чугула болгаш кол чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга өөреникчилерни чаӊчыктырар.

Билген турар ужурлуг билиглери:  

- чогаалдарныӊ жанрын тодарадыры;

- чогаалдыӊ темазын, идеязын тодарадыры;

- аӊгы-аӊгы чогаалдарны янзы-бүрү барымдааларыныӊ( темазын, авторун, жанрын) аайы-биле бөлүктеп өөренири.

3-кү класска чыл төнчүзүнде чорудар хыналда чижек даалгалары

1. - ги бөлүк

«Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы» деп бөлүктүӊ чижек даалгалары

Планнатынган түӊнел:

- аӊгы-аӊгы сөзүглелдерни ыыткыр дыӊзыг аянныг номчулга, иштинде номчулга болгаш дыӊнап турар уеде уткаларын шын медерелдиг билип алыры; оларныӊ онзагай шынарларын (уран-чечен, эртем-популярлыг, тайылбырныӊ), сөзүглелдерниӊ кол уткаларын болгаш кол маадырларын; утка аайы-биле айтырыгларга харыылап билири; болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири; номчаан азы дыӊнаан өөредиглиг, эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

 Бердинген түӊнелдерниӊ чедип алырыныӊ билии

- сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлериниӊ шынарларын тодарадыры;

- номчаан азы дыӊнаан сөзүглелиниӊ кол утказын, кол маадырларын, сөзүглелдиӊ утказынга хамаарышкан айтырыгларга харыылап тургаш, болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири;

-  эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

Чижек даалгалар

Даалга №1

      Билии: сөзүглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлериниӊ тускай шынарларын тодарадыры.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

Сөзүглелди номчааш, айтырыгларга харыыны бээр.

  1.    Бо чугаа чогаалдыӊ кандыг хевирлеринге  хамааржырыл?

      а) эртем-популярлыг                   в) уран-чечен

       б) өөредиглиг                            г) тайылбырлыг

     Сөзүглелди ажыглап тургаш бодуӊнуӊ харыыӊны шынзыдып бижи.

Харыы:___________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ  даалгазы

1. Сөзүглелдиӊ үш кол шынарларын айтып турар харыыларны тыпкаш, харыыӊны тайылбырлап бижи.

1. ____________________________________________________
2. ____________________________________________________
3. ____________________________________________________

Даалга №2

    Билии:  номчаан азы дыӊнаан сөзүглелиниӊ кол утказын, кол маадырларын, сөзүглелдиӊ утказынга хамаарышкан айтырыгларга харыылап тургаш, болуушкуннарныӊ чурумун тодарадып билири;

Ортумак деӊнелдиг  билигниӊ  даалгазы

1. Сөзүглелге аттан бээр.

_______________________________________________________

2.  Чугааныӊ кол утказынга тааржыр домакты демдегле.

    а) Эрен-оол хой кадарып чораан.

    б) Арылар Эрен-оолду көрүп каан.

    в) Ачазы хой кадарып чораан.

    г) Эрен-оол арыларны дүвүредипкеш, шактырып алган.

3. Домактарны утказыныӊ аайы-биле дугаарла. 1 деп сан бар, 2. 3, 4 деп саннарны салыр.

         а) «Өө-аа»  дизе-ле _ арылар!

         б) Лаптуу бөмбүү дег, артында-ла борбак куу чүве.         1

         в) Ынчангаш дегийт-ле тура халаан.

         г) Ам кээп оваарнып, ыызын тыртып алган.

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ даалгазы

1. Сөзүглелди кезектерге чарар. Кезек бүрүзүнге аттан бээр.

Харыы:

1)_____________________________________________________

2)_____________________________________________________

3)_____________________________________________________

2. «Чаӊгыс-даа башты ышкынмас» деп домакта чүлерниӊ дугайында чугаалап турарыл?

а) хойлар дугайында                         в) бөмбүктер дугайында

б) арылар дугайында                         г) сөөскеннер дугайында

Даалга №3.

      Билии: өөредиглиг, эртем- популярлыг болгаш уран-чечен сөзүглелдерге айтырыгларны салып билири.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Номчаан сөзүглелге айтырыглар тургузуп бижи. Айтырыгларны дараазында сөстер-биле  эгеле.

Кым _________________________________________________________

Чүге _________________________________________________________

Чүү _________________________________________________________

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ  даалгазы

1. Номчаан сөзүглелиӊге тывызык-айтырыгдан чогааткаш бижи.

2-ги бөлүк

 «Чогаадыкчы ажыл» деп бөлүктүӊ чижек даалгалары

Планнатынган түӊнел:  сөзүглелди рольдап номчууру.

Билген турар ужурлуг билиглери:

- сөзүглелден авторнуӊ болгаш маадырныӊ сөзүн тып билири.

- сөзүглелдиӊ маадырыныӊ аажы-чаӊын болгаш сагыш-сеткилиниӊ байдалын көргүскен одуругларны ун аянын сагып тургаш, аянныг номчууру.

Чижек даалгалар

Даалга № 1

Билген турар ужурлуг билиглери: сөзүглелден маадырныӊ болгаш авторнуӊ сөстерин тывары.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Сөзүглелди эгезинден эгелээш «сылдысчыгашка» чедир номчу. Аянныг номчуурунга белеткен.

 Эки шиӊгээдип алган билигниӊ даалгазы

1. Сөзүглелден ачазыныӊ чугаазын тыпкаш, ушта бижи. Ону аянныг номчу.

__________________________________________________________________________________________________________________

Даалга № 2.

Билген турар ужурлуг билиглери:  сөзуглелдиӊ маадырыныӊ аажы-чаӊын болгаш сагыш-сеткилиниӊ байдалын көргускен одуругларны ун аянын сагып тургаш, аянныг номчууру.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Үзүндүден оолдуӊ харыысаалгалыын көргүскен домакты тыпкаш, адаан шый.

       Карак чажындан Эрен-оолдуӊ чаагы улам ажып, кижип эгелээн. Ам кээп оваарнып, ыызын тыртып алган. Аарып-ажаан черлерни нугугулап, өндейип кээрге, хойлары үстү берген, чамдыы дагже үнүп бар чораан. «Чаӊгыс-даа башты ышкынмас» деп ава-ачазыныӊ сөзүнүӊ утказын Эрен-оол эки билир. Ынчангаш дегийт-ле тура халаан. Ырап бар чораан хоюн дайгырып чорааш, кыӊчыктырбайн дозуп, суггарып алгаш, дыттар хөлегезинге бөлүп, чыттырып алган.

2. Адаанда үзүндүден кол маадырныӊ арыларга ызыртып турарын көргүскен одуругларны тыпкаш, кандыг аян-биле ону номчуурун тодараткаш, үн аянын сагып тургаш, номчу.

         Холун көдүрүп, чалданып чытпаже, даш-биле хапкан дег, хаваанга бир чүве чык дээн. Сегирип аары билек, чаагынга база бирээ чым-сырт кылган. Эрен-оол саргыгылаштыр кадалы берген арыны чылча тудупкаш, шаашкактаан молдурга дег, ыдып ыӊай-ла болган. Ажыырынга шыдавайн, доӊгайып чыдыпкаш, доозунналдыр тепкиленмишаан, ыглап бадырыпкан.

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ даалгазы

1. Үзүндүнү номчааш, чүнүӊ дугайында чугаалап турарын тодараткаш, бижи. Ол домакты тыпкаш, аянныг номчу.

«Аа, дыдык боорга ээзи октапкан-дыр» кылдыр бодап, бөмбүктү кургаг сөөскен-биле илбектептер дээн: карак-ла бо, оозу хылырт дээш мыйырлы берген. «Өө-аа»   дизе-ле –арылар! Сан-түӊ чок имиӊейни-ле берген!

_________________________________________________________

3-кү бөлүк

«Литературлуг пропедевтика» деп бөлүктүӊ чижек даалгалары (литературоведческая пропедевтика)

Планаттынган түӊнел: өөренип турар чүүлдерни сайгарып, бөлүктеп, деӊнеп, түӊнеп билиринге, оларныӊ иштинден чугула болгаш кол чүүлдерни тып, тайылбырлаарынга өөреникчилерни чаӊчыктырар.

Билген турар ужурлуг билиглери:  

- чогаалдарныӊ жанрын тодарадыры;

- чогаалдыӊ темазын, идеязын тодарадыры;

- аӊгы-аӊгы чогаалдарны янзы-бүрү барымдааларыныӊ( темазын, авторун, жанрын) аайы-биле бөлүктеп өөренири.

Чижек даалгалар

Билген турар ужурлуг билиглери:  чогаалдыӊ жанрын тодарадып билири.

Даалга № 1.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Бо чугаа чогаалдыӊ кандыг жанрынга хамааржырыл? Харыыны демдегле.

 а) чечен чугаа                                         в) шүлүк

 б) тоол                                                    г) шии

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ  даалгазы

1. Номчаан чогаалдарыӊ (сөзүглелдериӊ) аразындан бо чогаалдыӊ (сөзүглелдиӊ) жанрынга (хевиринге) дүгжүп турар чогаалдыӊ (сөзүглелдиӊ) адын бижи:

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Даалга № 2

Билген турар ужурлуг билиглери:  чогаалдыӊ (сөзүглелдиӊ) темазын тодарадып билири.

Ортумак деӊнелдиг билигниӊ  даалгазы

1. Номчаан сөзүглелиӊ кандыг темага хамааржып турарыл?

а) Төрээн чурт                          в) Ажыл-иш, амыдырал

б) Экология, кадыкшыл              г) Чылдыӊ үелери

Эки шиӊгээдип алган билигниӊ  даалгазы

1. Эрен-оол ышкаш оолдарга чүнү чагыыр сен?

а) Арыларга шактыргаш, эки ыглаар.

б) Дириг амытаннарны эки дүвүредир.

в) Ары бүрүзүнге бөмбүк-биле өг кылып бээр.

г) Кандыг-даа амытанныӊ оран-савазынга дээп болбас.

2. Автор эӊ-не кол чүнү чугаалаксааныл?

а) Эрен-оолдуӊ ачазыныӊ дугайында

б) тенек оол дугайында

в) хойлар дугайында        

г) бойдуска камныг болурунуӊ дугайында        

Чижек хыналда даалгаларныӊ шын харыылары

Даалгаларныӊ түӊнелин үнелээри:

28-32 балл. Эки шиӊгээдип алган («5»)

21-27 балл. Эки шиӊгээдип алган («4»)

16-20 балл. Шиӊгээдип алган («3»)

15 баллдан куду. Шиӊгээдип албаан («2»)

3-ку класстын  календарь-тематиктиг планы.

  (неделяда 2 шак)