МОБУ СОШ №17 ГО “город Якутск”

                                            ПРОГРАММА АВТОРСКОГО СЕМИНАРА

Поповой Ольги Прокопьевны, победителя

 I МУНИЦИПАЛЬНОГО КОНКУРСА МЕТОДИЧЕСКИХ РАЗРАБОТОК "ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ КАК СРЕДСТВО ОБЕСПЕЧЕНИЯ КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ" по теме:

 «Интернет технологии в развитии одарённости и социальных компетенций учащихся»

        Программа-маршрут развития ученика   через участие в олимпиадах, конкурсах.

                                                   2010-2012 г.г.

Концепция:

     -современный мир требует конкурентноспособности на рынке т руда, проектного мышления, оперативности и мобильности.  Участие в конкурса обеспечивает социальную адаптированность ученика в современном мире, способствует семье быть на волне современных изменений в жизни общества. Развивается у ученика творческое мышление, улучшается качество обучения и воспитания. Обеспечивает занятость учащихся  во ВУД, привлечение  специалистов из  всех областей культуры и образования..

Предпосылки:

 -если ученики и родители  овладеют интернет-технологиями и всем будет открыт доступ к информации о положениях любых конкурсов. Родители сами могут зарегистрировать ребёнка к участию в индивидуальных конкурсах, искать положения международных конкурсов.

Цели и задачи:

 -популяризация  идеи участия в конкурсах через семейное воспитание.

Гипотеза

-развитие социальных компетенций, универсальных учебных и регулятивных умений.

Автор проекта: Попова Ольга Прокопьвена, Отличник образования РС(Я), Почётный работник общего образования РФ, победитель ПНПО-2011.

Ф.И.О. участника проекта:

Дата рождения:

Знак зодиака и гороскопа:

Родители:___________образование: ____________:место работы:___________хобби, интересы: ______________любимый писатель:______________учёный;________________________картина:

Менеджер проекта  Попова О.П.

Есть текущие конкурсы различных организаций в связи с другими датами, мероприятиями. Так же любой конкурс может найти сама семья и участвовать.

Муниципальное образовательное бюджетное учреждение «Средняя школа №17 с углубенным изучением отдельных предметов» г. Якутск РС(Я)

Проект-маршрут  ученика  по  участию в дистанционных конкурсах.

                     2010-2014 г.г.

Автор:Попова Ольга Прокопьевна

                      г. Якутск 2010

Добрый день, Ольга Прокопьевна!

Приглашаем Вас принять участие новой оригинальной, увлекательной и познавательной 
интернет-игре от организаторов Международной олимпиады «ЭРУДИТЫ ПЛАНЕТЫ»!

Первая Международная интернет-игра для школьников 
«БОЛЬШИЕ ГОНКИ - 2014»

•  Игра проводится на местах - в собственных образовательных учреждениях

•  Месяц захватывающей борьбы, 14  интересных туров по 14-ти странам мира

•  Виртуальное путешествие по всем континентам нашей планеты
•  Возраст участников от 5-ти до 23-х лет. 

                                                                                                  Координатору  

                                                                                      от родителя:

                                                                                         Конт.тел.

                                                                                Заявление

         Прошу  допустить моего сына, дочь  ученик________класса_____________  для участия  на платной основе в дистанционных  олимпиадах {выбрать из каталога  и поставить наименование)

1._______________________________________________

2._______________________________________________

Подпись родителя:

Каталог  олимпиад

Оплата организуется  и производится банк через  родкомитет. Торговкина О.В.

Отв. собирает нужную сумму, согласно таблицы , производит оплату через кассу. Квитанцию и список учащихся 1 копию сохраняет для себя, одну копию сдаёт учителю. Результаты выполненных работ забивает в эксель и отправляет оргкомитету.

Участие в дистанционных олимпиадах организована для внедрения родителей по продвижению своего ребёнка.

Т.к. задания включают творческую работу, задания будут выполнять дома с родителями. Выполненные работы собирает отв. родитель и забивает в тадицу ответов, затем отправляет.

Данная работа является  добровольным. Поэтому  в  каждой олимпиаде достаточно, чтобы участвовали по 5 человек.

Информационная карта инновационного педагогического опыта

                                           (ИК создана для Другого (т.е. пользователя)

                         По данной ИК можно начинать внедрять инновационный опыт работы Поповой О.П.

Приложение №1

Использование в методической работе информационных технологий (участие в интернет – конференциях,  онлайн – конкурсах, дистанционное обучение, разработка электронных пособий, в

видеороликов  и др)

Отчет об участии учеников 2 «В» класса в Международной интернет-олимпиаде «Эрудиты планеты»

Родкомитет 2 «В» класса МОУ СОШ №17 на 2011-2012 уч. год организовал участие детей в Международной интернет-олимпиаде «Эрудиты планеты». Это система интеллектуальных онлайн-тестов из различных областей знаний, на которые одновременно отвечают участники из разных уголков страны и мира, где в течение трех месяцев, начиная с 11 октября, команды в дни туров в любое время суток заходили на свою личную страничку и отвечали на вопросы.
Олимпиада проводилась в три этапа (18 туров). Наша команда проявила умение применять свои знания в непростых условиях конкурентной борьбы, показали свою способность работать в команде.

Команда мальчиков на олимпиаде вошла в первую лигу, заняли 28 место из 140 команд из всей России, набрали 530 баллов (к сравнению: у победителей 568 баллов). Участники из класса: Аммосов Толя, Бястинов Алеша, Иванов Кирсан, Кузнецов Сережа, Львов Саша, Мин Ян, Мордовской Эрсан, Оконешников Давид, Петров Добун, Семенов Эркэн, Торговкин Андрей, Харитонов Костя, Хатылыков Айтал.

Команда девочек 2 «В» класса также прошли все 18 туров, заняли 56 место из 112 команд, заработали 480 баллов. Участники: Дмитриева Аэлита, Иванова Катя, Исакова Айыына, Кривошапкина Аня, Попова Диана, Степанова Яна, Эверстова Аня.

                                                                                        Проект 4 «В» класса МОБУ СОШ№17 г. Якутска РС(Я)  «Прорыв-2014»

Учитель Попова О.П.  Дата: 11.01.14

Цель: формирование универсальных учебных знаний, повышение регулятивной мотивации ФГОС.

Уважаемые родители! Прошу для участия вашего ребёнка во всероссийских  дистанционных олимпиадах и конкурсах сдать свое согласие  и  сдать  на этой неделе с 13-18.01.14. Учителю-куратору  удобнее организовать комплексное участие во всем проекте и загружать работы по одному цельному  списку, чтобы не было путаницы в участии в конкурсах.

Список конкурсов:

Конкурс №1. Январь 2014

Всероссийский дистанционный конкурс«Марафон знаний математики»http://eruditez.ru/component/content/article/35-active/891-marafon-znaniy-matematiki.html    Предметная область: математика Возраст участников: школьники 1-4 класс Регистрация  участника: до 29.01.2014 Сроки отправки работ через личный кабинет: до 29.01.2014  Подведение итогов: 09.02.2014   Оплата через Сбербанк России -  100 руб.

Конкурс №2.  Февраль 2014 

III ВСЕРОССИЙСКАЯ ВИКТОРИНА «НА КРЫЛЬЯХ «СНЕЖНОГО ВИХРЯ» -

Конкурс №3.

II Всероссийский блиц-турнир «Математические ступеньки»-Регистрация до: 27.02.2014Время проведения: 25.02.2014 - 28.02.2014Загрузить работы участников не позднее: 28.02.2014 Подведение итогов, награждение: 07.03.2014

Конкурс №4.  Март 2014

ВСЕРОССИЙСКАЯ ВИКТОРИНА «ЛОГИЧЕСКИЙ ЛАБИРИНТ»Условия проведения мероприятияВремя проведения:  13.03.14 - 19.03.14

Регистрация от:  01.08.13Срок регистрации до:  17.03.14Подведение итогов:  11.04.14Дата отправки наградных материалов:  22.04.14

Конкурс №5.  Апрель 2014

 III ВСЕРОССИЙСКИЙ БЛИЦ-ТУРНИР ПО РУССКОМУ ЯЗЫКУ "ПУТЕШЕСТВИЕ ПО ЛИНГВИНИИ"

Условия проведения мероприятия  Время проведения:  08.04.14 - 11.04.14 Регистрация от:  01.08.13 Срок регистрации до:  10.04.14 Подведение итогов:  18.04.14 Дата отправки наградных материалов:  30.04.14

Образец организации участия:

Прошу оплатить за участие вашего ребёнка в конкурсе. http://eruditez.ru/component/content/article/35-active/891-marafon-znaniy-

matematiki.html

Шаг 1. Распечатать квитанцию. Отдельным файлом.

Шаг 2.Оплата через Сбербанк России -  100 руб.

Шаг 3. Зайти в сайт.  http://eruditez.ru/component/content/article/35-active/891-marafon-znaniy-

Личный кабинет: popova-1v

Popova10748

Шаг 3. Загрузить квитанцию оплаты    

Конкурс 2.    http://www.nachalka.com/horsesМы немножко лощади.Конкурс фото. Здравствуйте Уойка.Спасибо за Вашу регистрацию на сайте www.nachalka.com.Если Вы корректно заполнили поля регистрационной формы, в течение суток на Ваш e-mail будет высланоподтверждение регистрации.С уважением,Мария Смирнова,администратор сайта www.nachalka.comСб, 2014-01-11

Оплаченный чек загружайте на сайт не позднее 2-3 дней, после произведенной оплаты!!

http://www.farosta.ru/kon/%C2%ABlogicheskii-labirint%C2%BB-14.html  Фактор роста

Открытый урок в рамках презентации проекта

«Электронный учебник как элемент образовательной среды»

Авторы: Попова Ольга Прокопьевна, учитель начальных классов Никитин Тимур Георгиевич, инженер по информатизации. Лиханов Николай Константинович, техник ЭВМ

Класс:  4 «В» класс с якутским языком обучения МОБУ СОШ № 17 (с углубленным изучением отдельных предметов)  г. Якутска РС(Я)

Используемое оборудование: Мобильный класс, Интерактивная доска, Проектор, АРМ учителя, Wi-Fi роутер

Используемые программы : Classroom Management, Azbuka, MS office Power Point

Участники среды обучения "1 ученик - 1 компьютер":

Саввинов Кирилл( эксперт) -участник  обсуждении.

Предмет: русский язык. УМК: «Перспектива», « Русский язык», 4 класс, Климанова Л.Ф., Просвещение, 4 класс, Ч.2

Краткая аннотация урока:

Тема: Обобщение знаний о глаголе

•  Цель: систематизировать знание о глаголе, как части речи;

 Задачи: Обобщить знания учащихся по теме "Глагол": повторить вопросы, начальную форму, морфологические признаки  глагола( числа, рода, времени). Формирование умений правильно применять грамматические формы глагола  в речи.

Действия:

1. Запускаем программу Classroom Management. Создаем группу детей.
2. Открываем нужную страницу в электронном учебнике.
3. Выполняем упражнения по учебнику через программу Classroom management (вопрос – ответ).
4. Проведение опроса на уровень усвоения темы «Глагол».

Русский язык, 4 класс, Климанова Л.Ф., Просвещение (Стр. 79 )

Упражнение № 128. Выбрать ответ из вариантов на доске. Обосновать свой ответ.

Демонстрация видео ролика Е.Благининой «Мама»

Упражнение №129. Выразительно прочитать стих. Выполнить задания.

Организация контроля знаний учащихся путем опроса «Узелки на память»

Презентация:

Упражнение №128

Варианты ответов на вопрос  №1

1. Предлог
2. Имя существительное
3. Глагол

Варианты ответов на вопрос №2

1. Глагол
2. Союз
3. Имя прилагательное

Варианты ответов на вопрос №3

1. Имя существительное
2. Имя прилагательное
3. Глагол

Упражнение №129

Варианты ответов на вопрос  №1.

1. Ед.ч., прошедшее, настоящее, будущее время

2. Мн.ч., будущее, настоящее время

3. Ед.ч., Будущее время

 Варианты ответов на вопрос №2

1. погасло
2. прийти
3. стынет

Варианты ответов на вопрос №3

1. Начальная форма
2. Падежная форма
3. Школьная форма

Варианты ответов на вопрос №4

1. Глагол настоящего времени
2. Глагол будущего времени
3. Глагол прошедшего времени

Издательство «ДРОФА»,

Компания федеральной системы дистрибуции электронных учебников «Азбука»,

Центр дополнительного образования в РС(Я) «Образование. Плюс»

Проектный семинар школьных команд

для апробации и использования электронных учебников

в образовательных учреждениях

Тема: Методика использования электронного учебного контента в образовательной  среде школы (ФЗ - 273, ФГОС)

Федеральный закон №273 «Об образовании в Российской Федерации»:

Статья 13. Общие требования к реализации образовательных программ:

«…При реализации образовательных программ используются различные образовательные технологии,

в том числе дистанционные образовательные технологии, электронное обучение».

Статья 18. Печатный и электронные образовательные и информационные ресурсы:

«…Библиотечный фонд образовательного учреждения должен быть укомплектован

печатными и (или) электронными учебными изданиями (включая учебники и учебные пособия).

Федеральные государственные образовательные стандарты основного общего образования.

Часть IV. Требования к условиям реализации основной образовательной программы основного общего образования:

«…укомплектованность печатными и электронными информационно-образовательными ресурсами по всем предметам учебного плана: учебниками, в том числе учебниками с электронными приложениями, являющимися их составной частью, учебно-методической литературой и материалами по всем учебным предметам основной образовательной программы основного общего образования».

Продолжительность непрерывного использования технических средств обучения в образовательном процессе устанавливается согласно требованиям СанПиН 2.4.2.2821-10 «Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях». Это не более 15, 20 или 25 минут, в зависимости от возраста, непрерывной работы. Как правило, непрерывная работа с учебником на уроке не превышает 15 минут.

Профессиональный стандарт педагога: «Организация образовательного процесса, при которой учащиеся систематически в соответствии с целями образования: ведут деятельность и достигают результатов в открытом контролируемом информационном пространстве, следуют нормам цитирования и ссылок (при умении учителя использовать системы антиплагиата), используют предоставленные им инструменты информационной деятельности».

Участниками проектного семинара могут быть: школьные команды (от 2 до 5 человек) или представители ОУ, включая руководителей и их заместителей, специалистов в области ИКТ, учителей (всех областей) и педагогов ОУ. Состав  и количество школьной команды для дальнейшей работы по внедрению электронных учебников определяет руководитель ОУ.

Сроки проведения: с  26  по 28 июня 2015 года (48 часов).

Место проведения: МОБУ СОШ №5 г.Якутска.

Время начала семинара: 26 июня с 15.00 часов.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    

Цель программы:  обучение проектных школьных команд для апробации электронных учебников издательства «Дрофа» в ОУ с 1.09.2016г.

Задачи проектного семинара:

- подготовить педагогов к апробации электронных учебников в ОУ Якутии;

- обеспечить площадки – апробации электронными учебниками издательства на 2016 г.;

- определить школьные проектные команды для работы по электронным учебникам;

- коррекция методических аспектов использования электронного образовательного контента при эффективном внедрении электронных учебников в педагогическую практику;

- научить работать с электронными учебниками, расширяя возможности информационно-образовательной среды школы;

- изучить специфику создания технологических  карт урока с использованием электронных учебников по требованиям ФГОС;

- обеспечить условия конструирования интерактивных уроков с использованием электронного образовательного контента.

Координаторы  проекта:

Представители Издательства ДРОФА, представитель компании Азбука, Шилова Надежда, региональный представитель издательства «Дрофа».

Специфика программы: определение школ-пилотов на поставку электронных учебников для их апробации в 2015 – 2016 уч.г.; работа с электронным учебником по предмету; конструирование технологической карты урока с учетом всех норм и требований законодательства; мастер-классы разработчиков электронного образовательного контента;  прямой диалог с авторами разработчиками электронных учебников; определение плана действий по проекту апробации электронных учебников.

По окончанию работы выдается сертификат установленного образца и удостоверение установленного образца по стандартам ИСО с высокой степенью защиты о прохождении программы повышения квалификации.

Обязательное требование к участникам - наличие ноутбука.

Внимание! В ходе обучения  используются демоучетные записи компании Азбука с выдачей годовых лицензий на все учебники. В один из дней обучения будет организована работа с порталом компании Азбука, во время которой школьные команды будут  регистрировать свои образовательные организации и научаться создавать пользователей, выдавать лицензии и т.д., полностью освоив этот механизм.

В содержании компетенций программы: выбираем электронный образовательный контент для работы. Корректируем методики и приемы современных педагогических технологий (смешанное обучение, дистанционное обучение, проектный подход). Осваиваем работу с электронным учебником и его компонентами (рабочими тетрадями, интерактивными заданиями, тестами и т.д). Учимся использовать электронные учебники вместе с интерактивными досками и проекторами. Рассматриваем возможность планировать и организовывать обучение класса по новой, интерактивной модели. Учимся проводить разъяснительную работу с родителями и учениками по использованию электронных учебников, технике безопасности. Разрабатываем в школьных проектных командах тематическое планирование с учетом активного использования электронных учебников, возможности реализации межпредметных связей и требований ФГОС.  Разрабатываем систему мониторинга эффективности работы учеников с электронными учебниками и др.

Стоимость обучения составляет 2500 рублей. Проездные и командировочные расходы за счет направляющей стороны. При формировании расходов следует учесть возможность (по желанию дополнительно) проведения закрытия программы в национальном природном парке РС(Я) Ленские столбы.

Заявки для участия в работе с пометкой «Электронный учебник» принимаются по адресу: nshilova2003@list.ru или по телефону 89241734838.      

Контентые модули программы:

Модуль 1. ФГОС: особенности реализации в школе.

Модуль 2. Приемы работы с электронными учебниками (смешанное обучение, перевернутый класс).

Модуль 3. Возможности ЭУ для реализации технологии личностно-ориентированного обучения.

Модуль 4. Проектирование урока с использованием электронного учебника и ресурсов технических устройств и сети Интернет.

Модуль 5. Разработка технологической карты урока с использованием электронных учебников.

Модуль 6. Управление электронным контентом на портале Азбука.

Модуль 7. Управление процессом внедрения электронных учебников в информационно-образовательную среду школы.

Модуль 8. Разработка технологической карты.

Проект «Умная книга»  образовательной среды «1 ученик: 1 компьютер» с использованием системы ЭУ «Азбука»

 Попова Ольга Прокопьевна,

                                                                                учитель начальных классов

 МОБУ СОШ № 17 г. Якутска

     На сегодняшний день преподаватель  должен уметь хорошо ориентироваться в огромном количестве Интернет-ресурсов, которые, обеспечивают качество преподавания.

     Наша школа получила статус углубленного  изучения физико-математических предметов.   В начальном классе  оборудован один мобильный кабинет на 36 рабочих мест. Работа в  мобильном  кабинете – это интерактивность и наглядность, которая превращает обучение в увлекательную, интересную игру. Эффективность учебных занятий повышается при использовании таких мультимедийных учебных пособий на электронных носителях. Программное обеспечение предоставляет агенство «Статус-Про» через специальные ключи доступа к электронным учебникам через вай-фай систему. На уроке учитель выдает ключи от программы каждому ученику. Хранение ноутбуков и ключей в кабинете в специальном ящике. Подписывается  договор с каждым родителем о материальной ответственности.  Введено такое новшество как: стационарные нетбуки учеников, которые  подключены к сети Интернет. Интернет – важное и интересное для ребенка место виртуальных путешествий  Использование World Wide Web сайтов помогает развивать межкультурную компетенцию учащихся.      

Наш проект «Умная книга»  образовательной среды «1 ученик: 1 компьютер» с использованием системы ЭУ «Азбука» представляет:

1.Оборудование проекта:

• Ноутбук учителя ASUS X51RL + Microsoft Windows XP Professional + Microsoft Office 2007 standard;
• Ученический ноутбук ASUS EeePC + пакет MSIS + Intel e-Learning;
• Беспроводная точка доступа Wi-Fi b/g стандарт

 2. Образовательный контент:

• интерактив – использование учебных объектов, которыми можно манипулировать, и процессов, в которые можно вмешиваться;
• мультимедиа - представление учебных объектов множеством способом (графика, фото, видео, анимация, звук);
• коммуникативность – возможность быстрого доступа к образовательным ресурсам, расположенном на удаленном сервере, а также возможность on-line коммуникаций удаленных пользователей при выполнении коллективного учебного задания;
• производительность – повышение эффективности учебной деятельности за счет расширения творческой компоненты в силу автоматизации нетворческих рутинных операций.

3.Разработка  и распространение интерактивных мониторинговых  заданий.

    Деятельность  класса организуем следующим образом: устанавливается роутер, настраивается сеть, в которую подключаются 1 учительский ноутбук и 36 ученических ноутбуков.

 Организация обучения:

1. Рабочее пространство для работы  организует учитель.
2. Мобильный  компьютер выдается   на уроке.  Хранится в кабинете №12, где есть охранная сигнализация.
3. Мобильный  класс  оборудован стационарным компьютером и ноутбуком учителя, нетбуками учащихся  и установлено оборудование для организации локальной компьютерной сети.
4. Мобильный класс имеет доступ к сети Интернет (скорость 100мbit\сек) по беспроводному протоколу Wi-Fi и по оптоволоконному соединению. Доступ в Интернет осуществляется под контролем учителя  и тьютора проекта.
5. За соблюдение техники безопасности на уроке отвечает учитель. Ведется журнал по технике безопасности и правилах поведения в компьютерном классе.
6. Техническая поддержка: зарядка аккумуляторов, установка программного обеспечения, мелкий ремонт, устранение элементарных системных сбоев, будет проводиться специалистом обслуживающим школьные компьютеры.
7. На компьютерах  планируется установка Антивирусной и офисных программ, предоставленных Электронным образованием Республики Саха(Якутия).
8. Одновременно предусмотрено заключение договоренности между учащимися, их родителями (законными представителями), населением  и ОУ об обеспечении сохранности компьютерной техники.

10.С родителями учащихся проводятся беседы о значимости владения информационными технологиями в современном мире.

   Для участников проекта  организован портал, который находится по адресу http://school17.yaguo.ru/ . Портал состоит из двух частей: открытой и закрытой. Для входа на закрытую часть, предназначенную для учительского сообщества, работающего по проекту, выданы логины и пароли. На страницах портала выкладывается оперативно информация по всем интересующим вопросам.

    Апробация  проекта  «Умная книга» осуществляется по нескольким направлениям. Управление учебным процессом происходит за счет взаимодействия мобильных устройств учащихся и учителя, а также с другими средствами обучения на базе ИКТ. Организуются индивидуальная поддержка каждого ученика на основании информации о результатах его продвижения по учебному материалу, сетевое взаимодействие участников для формирования навыков учебного сотрудничества, коммуникативной компетентности. Ноутбуки  обучающихся расставляются на столах и объединяются в беспроводную сеть, которая позволяет учителю со своего ноутбука легко управлять информацией, передаваемой на ноутбуки учеников. Учитель может в режиме он-лайн наблюдать за работой учеников и в индивидуальном порядке корректировать задания, ориентируясь на темп и уровень успеваемости каждого ребенка, транслировать изображения с экрана одного обучающегося другим детям, передавать на компьютеры учеников файлы и собирать выполненные задания, проводить тестирование и многое другое. При наличии в кабинете сети Интернет ноутбуки имеют возможность выхода в Интернет по Wi-Fi. После завершения занятия ноутбуки аккуратно складываются на полку шкафа, в которой не предусмотрено централизованное подключение к электросети и внутренняя разводка для подзарядки аккумуляторов ноутбуков во время хранения. Если на уроке необходим Wi-Fi, то проводится предварительная проверка связи. Постоянный контроль за установленными программами, состоянием ноутбуков осуществляют ответственный учитель  и тьютор.

Направлениями мониторинговых исследований могут стать:

влияние на уровень компетенции и мотивация учащихся к содержанию и разнообразии видов деятельности при использовании ЭУ на уроке или внеурочной деятельности; использование смешанных моделей обучения, дополнительных сервисов и инструментарий; мониторинг развития компетенций учителя при деятельностном обучении учащихся (рост самооценки учителя, рост авторитета педагога или его фасилитаторских качеств и др.).

Мы применяем следующие формы организации групповой работы для создания совместных учебных проектов :

-Парную работу

-Пары сменного состава

-Групповую работу по 3-5 человек

 Преимущество такой работы заключается в полной вовлеченности всего класса в сочетании с дифференциацией заданий: сильные ученики могут заняться исследованием более трудных ОЭР, в то время как более слабым можно поручить самообучение по тренажерам, тестам, упражнения по отработке.

       Мобильное обучение «1 ученик: 1 компьютер» дает возможность  получать доступ к электронным учебникам ученикам на их индивидуальных

персональных устройствах; позволяет организовать дистанционное

взаимодействие учителя и ученика при решении учебных задач; смешанное

 обучение. А так же позволяет совместить процесс очного обучения в классе с

 онлайн обучением,  что наиболее подходит к использованию ЭУ, включая

 модель перевернутого класса. Модель перевернутого класса предполагает

       самостоятельное изучение учебного материала учениками до урока,

 например дома. Урок же, в свою очередь, становится практическим. Учитель

 больше времени уделяет работе с учениками, в том числе индивидуальной

 работе.      

     Система позволяет использовать электронные образовательные ресурсы по всем предметам учебного плана: электронные учебники и материалы основной образовательной программы в соответствии с требованиями ФГОС. Включает удобную систему управления классом, которая поддерживает подключение до 50 учеников. Система позволяет транслировать экраны учителя и ученика, проводить тестирование, обмениваться текстовыми сообщениями и файлами. В системе «Азбука» представлен наиболее полный каталог электронных учебников из Федерального перечня. Пользователям «Азбуки» предоставляется бесплатный доступ к электронным версиям книг классической литературы по школьной программе. Система «Азбука» обладает штатными средствами для интеграции с ИОС школы.

    Существуют сотни обучающих программ, которые могут пригодиться и учителям, и ученикам. Слушая объяснение учителя, ученики отмечают для себя наиболее важные моменты, а также пишут электронные комментарии, или задают вопросы преподавателю в режиме онлайн. Например, изучая математику, они могут использовать для решения задач различные приложения и рисовать диаграммы и графики в специальных программах. Нетбуки  помогают ученикам общаться и сотрудничать в процессе урока, создавать он-лайн учебные проекты по теме урока в команде и собрать в единое целое. Веб-сайты, приложения, аудиокниги и другие ресурсы помогают ученикам ответить на поставленные вопросы и выработать решение. Специальное приложение предоставляет возможность моментального доступа к электронным учебника УМК «Перспектива».

     В примерный перечень содержания компетентности педагога входят следующие умения:

• Эффективная навигация и организация эффективного поиска ресурсов и информации в ЭУ добавление закладок

• Работа в режиме интерактивного взаимодействия с компонентами ЭУ (рабочие тетради, интерактивные задания, тесты и пр.)

• Работа с демонстрациями и мультимедийными объектами

• Сохранение фрагментов заданий и необходимых ресурсов ЭУ

• Использование инструментов накопления дополнительных ресурсов в среде ЭУ, если она(среда) это позволяет;

• Разработка ресурсов для урока  в интерактивной мультимедийной среде    моделирования (при наличии таковой в ЭУ).

Помимо этого, учителю данная система позволяет:

• Планировать и организовывать обучение в модели «1 ученик: 1 компьютер, поскольку ученики работают с ЭУ индивидуально на своем устройстве.

• Использовать системы управления учебным процессом в классе

• Владеть методиками и приемами современных педагогических технологий (смешанное обучение, дистанционное обучение, проектный подход.)

  Мы надеемся, что проект «Умная книга»  образовательной среды «1 ученик: 1компьютер» с использованием системы ЭУ «Азбука» откроет новые возможности взаимодействия учеников  с учителем   и между собой, и вскоре станет частью обычного школьного дня.

   XIV республиканской научно-методической конференции  «ЫСЫАХ ОЛОНХО В АМГЕ: ЭПОС, ДИАЛОГ ПОКОЛЕНИЙ, ВЗГЛЯД В БУДУЩЕЕ»

678600

Амга, ул.Партизанская, «Управление культуры и народного творчества»,начальнику  Иванову Ивану Фёдоровичу.sitimamga@mail.ru,

amga_kultura@mail.ru

Секция 15. Традиционная медицина в жизни народа саха

15 олук. Сахалыы эмтэнии үгэстэрэ (эмтээх оттору хомуйуу,норуот эмчиттэрэ)

        Темата :   «Тирэх»  үөрэх  (автордара ФИЛИППОВА   Матрена   Николаевна   –   Сыдьаайа,   Саха Өрөспүүбүлэкэтин  култуура а  туйгуна,  алгысчыт,  арчыһыт,  уйулҕаһыт,  “Тирэх”  үөрэҕи  сүрүннээччи  ФИЛИППОВ  Афанасий  Романович  –  Байдам, норуот эмчитэ, алгысчыт, арчыһыт, “Тирэх” үөрэҕи сүрүннээччи. “ Арыллыы”, уонна “Дьүөрэлэһии” куурустар ааптардара (Дьокуускай к.).

                            Дакылаатчыт: Алгыстаах Арылыйаана Хотуна Атас кыыьа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин туйгуна, Россия үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, «Россия бастыҥ учуутала Грант кыайыылааҕа-2011 с.» Дьокуускай куорат 17  оскуолатын алын кылааһын учууталa к.т. 892466295216   popova-1v@mail.ru

Сөптөөх төрүттэниитэ,олоҕуруута(предпосылки):

«Тирэх» үөрэх ис хоһооно Клавдия Ильинична –Сайыына Максимова Айыы тыыннаах үөрэҕэр олоҕурбут, күннээҕи түбүктээх олоххо сыһыаннаан салгыы сайыннаран дьону үөрэтиигэ туһуланар. Үөрэххэ оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ үөрэниэхтэрин сөп, хаһан да хойут буолбат. Үрдүк да үөрэхтээҕиттэн,үөрэҕэ да суоҕуттан тутулуктаммат. Тирэх үөрэххэ кэлбит дьон бары тэҥнэһэбит, саха буолан сандаарыйар, киһи буолан килбэйэр суолга турунабыт. Тус бэйэм интернтеттэн аа5ан,  Рожина Тирэх,Арыллыы үөрэхтэри ааһан бара ситиспит ситиһиитинэн кынаттанан кэлбитим. Атын киһи ситиһиитэ-эйигин эмиэ өрө тардар,сырдык суолу арыйар.

             Сибилигин уһулуччу суолталааҕа(актуальность):

     Дьалхааннаах аныгы олохпутугар дьон –сэргэ олоххо эрэлин , бэйэтигэр ,дьоҥҥо итэҕэлин үөскэтэн,харахтарын,кулгаахтарын арыйан , тупсуу диэки уларыйыыларыгар хайыһыннарыы. Саха итэҕэлигэр эргиллэн , чөл туруктанан, үс куттара иитиллэн  тахсарыгар дьулуһуу,сорунуу.

Сыала-соруга: дьиэ кэргэн олоҕун укулаатыгар үөһээ суруллубут өйдөбүллэри киллэрэллэрин ситиһии, кэтээн көрүү. Саха ыалын холумтанын уота хаһан сөҕүрүйбэтин туһугар өбүгэ сиэрин-туомун чахчылаахтык киллэрии. Саха тыла –эмтэнэр,үүнэр-сайдар, чараас эйгэни кытта алтыһыы тыла буоларын итэҕэтии.

Чинчийэр ньымалара: Бэйэ дьиэ кэргэнигэр, үлэлиир эйгэтигэр  Үс кут суолтатын киллэрии, куту сайыннарыы Ыраастаныы,арчыланыы,ыйдарынан  алгыстааһын. Тирэх үөрэҕи ааспыт дьон олоҕун кэтээн көрүү, отзывтары истии, хомуйуу. Оҕо тэрилтэлэригэр киллэрии. Холобура, Дьокуускай куорта 17  оскуолатын 2 «б» кылааһын үөрэнээччилэрин иитиигэ «2023-2024 сыл иитэр үлэ программатыгар»  «Тирэх»  үөрэх ис хоһоонуттан киллэрэн биэрии.Кэтээн көрүү.      

                                                      2.    Киириитэ

              Матрена Николаевна –Сыдьаайа ,Афанасий Романович –Байдам Филипповтар ,1994 сыллаахха айыылартан айдарыылаах уйулҕаһыт,     Саха мааны Далбар Хотуна Клавдия Ильинична Максимова –Сайыына үөрэҕин бүтэрбиттэрэ.Ол кэмтэн кинилэр биир тыынынан, санаанан алтыһан үлэлээн барбыттара. 2011 сылтан Сайыына уһуйаанын үөрэҕин салҕаан Чурапчы улууһугар Хоптоҕо нэһилиэгэр бастакы үөрэхтэрин ыыппыттара. Бу үөрэҕи нэьилиэк баһылыга  өйөөн Петров Симон Васильевич, кулууп иккис этээһигэр хас анаан,Арчы хоһо тэриммиттэрэ. Бу курдук хас үөрэх ыыппыт нэһилиэктэрин   аайы    кыралаан хамсааһын тахсан испитэ.   Бу бүгүн Сыдьаайалаах Байдам Тирэх үөрэхтэрин  Ньурбаҕа   ыыта сылдьаллар. Онтон Бүлүү куоракка тиийэн ыытыахтаахтар.      

         Мин сахалыы өйүм-санаам үөрэҕин дириҥэтэн билээри,сахалыы өйгө-санааҕа идэтийээри , быйыл 2022-23 сс.  Сыдьаайа уонна Байдам Тирэх үөрэхтэригэр үөрэнним.Оччоҕуна эрэ толору       «Эркээйи эргиирэ» диэн республиканскай иитэр программа  оҕону сахалыы тыынынан сайыннарар эйгэтин тэрийиигэ үлэлиэхпин сөп эбит диэн санаатым. Программаҕа «Киһи – Айыы Киһитэ. Айыы киһитэ буолан «Айыы тыыннаах»  оскуолаҕа оҕо саас сайдар түһүмэхтэринэн уһуйуллуу – уһуйуу үөрэҕин үс таһымын барыахтаах диэн этиллибит: “Оттомнонуу”, “Дьоһуннаныы” “Дьолуо – дьулуурдаах буолуу”, атыннык эттэххэ, “Олоххо умсулҕан” үөрэҕин ылар» диэн чопчу суруллубут. О5о тус бэйэтин  кытта  бэйэтэ  дьарыгын тэрийэнээччи буоларыга  уһуйааччы көмөлөһөр. Өссө чопчулаан эттэххэ, «Үс кут», “Өй-санаа” уонна “Дьарык” эйгэтин тэрийэргэ идэтийбит тэрийээччи, уһуйааччы көмөтүнэн ыытыллара ирдэнэр эбит. Кини чопчу үлэлиир сыала-соруга (предмет деятельности) буоларынан бу маны ылыныа суоҕун сөп.Дьэ оҕо бэйэтигэр  эргиллэн,оҕо –оҕоҕо хайыһан,  төрөппүт өбүгэ ситимин тутан оҕолорун кытта олороллорун туһугар бу үөрэх наада эбит.  Аны үөрэнээччи идэтин иҥэринии диэн өйдөбүлү учуутал билиэхтээх. Учуутал идэлээх киһи ону кыайбат. Кини атын эйгэ, Билии эйгэтин, үлэһитэ. Учууталлар иитээччи уһуйааччы таһымыгар тахсалларыгар бэйэлэрин тус дьулуһуулара, дьулуурдара эрэ наада. Дьэ , ону толору ылынан,  мин «Тирэх үөрэҕи» бүтэрэн туох санааҕа кэллим? Бу үөрэх “Эркээйи эргиирэ” бырагыраама оҕо саадтарыгар, өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар, орто уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр, оҕо мөрүөн холбоһуктарыгар, ыал, түөлбэ оҕо сайдар, уһуйуллар үлэтин саҥалыы хайысхалаан үлэлииллэригэр олук буолуо. Холобура, “Эркээйи эргиирэ” оҕо сайдыытын манныктарга туһулуур: а) олох эргииринэн: ыал – оҕо саада – оскуола – түөлбэ – ыал; б) ыал эргииринэн: уол – эр киһи – аҕа; кыыс – дьахтар – ийэ. Олох эргиирэ омук төрүт үөрэҕэр, үгэһигэр, култууратыгар тирэҕирэн, оҕо бэйэтэ сайдарыгар, туругурарыгар, сиэрин-туомун, олоххо аналын булунарыгар ананар. Бу программанан  улэлииргэ «Тирэх» уорэх учууталларга олук уурар диэн биллим.

            «Тирэх үөрэх»-1 тосхоллоро:

Дьиэ кэргэн.

Оҕону иитии

Төрөөбүт ийэ тылбыт

          Бу тосхоллорунан олоххо баар ыарахаттары хайдах гынан аһарынарга, арахсыыга тиийбэккэ олорууну үөрэтии барар. Оҕону иитиигэ төрөөбүт тыл уһулуччу суолтата дакаастанар. Оҕо иитиитин кимиэхэ да сэлээннээбэккэ, ийэ-аҕа илиитигэр бэйэтэ ылара көдьүүстээҕэ этиллэр. Көлүөнэлэр ситимнэрэ хайаан да наадатын, дьахтар эр киһиэхэ сөптөөх сыһыана, эр киһи тоҕо дьыбаан киэргэлэ буоларга тиийэрин итэҕэтиилэхтик дакаастыыр. Бу бастакы тосхол күннээҕи киһи киһи икки ардыгар сыһыантан чэгиэн-чэбдик турук кэлэрин чиҥэтэр.

Аны «Тирэх-2» үөрэх тосхоллоро:

 Теоретическай чаастар. Филиппова М.Н –Сыдьаайа

-Ычаны кэҥэтии.Илэ өй. Ийэ кут өйө. Түгэх өй.

-Бэйэни итэҕэйии,бэйэни ылыныы.Бэйэҕэ тапталы,эрэли үөскэтии. Дьоллоох түгэни таба тутуу.

-Көрдөһүү. Махтал.

-Эйэни тутуһуу. Биир энергияҕа,биир тэтимҥэ киирии.

-Найыланыыны суох оҥоруу.

-Үс кут чөл буолуута

             Баҕарыы уонна ыра санаа

-Бэйэҕэ үүннэрэр «Түптэри» оҥостуу.

-Олох үтүө  өрүтүн өйдөөн көрүү. О.д.э.

            -Төрүөттэр-содуллар

-Саҥаны үөскэтии,суоҕу баар оҥоруу.

Байдам- практическай чаастара.

Туруору ситими оҥостуу. Ураһа түһэринии. Куйахтарынан эргитинии.

Төбөнү кураанахтааһын. Күнү кытта кэпсэтии. Күҥҥэ кыһалҕаны кэпсээн уматыы,ыытыы.

Чакралар. Өҥнөрүнэн үлэ.

Күлүүс тыллар.О.д.а.

Мин Тирэх үөрэҕи 2023 сылга  үөрэнэн бүтэрбитим. Итинник тутан олорон, Сыдьаайа,Байдам саҥаларыттан билиини истэр олох атыннык киирэр эбит.Син майгынныыр матырыйааллара ютубунан бары да истэн эрдэхпит эрээри, Сыдьаайалаах Байдам  дириҥник хорутан, кыһанан кэпсииллэрэ, кинилэр сылаас тыыннарын  нөҥүө түргэнник киирэр. Киһи хас баҕарар сааһыгар учууталлаах курдук сананара олус көмөлөөх, киэҥ билиилээх киһи   эйигин үөрэтэрэ-такайара . Хос-хос да үөрэниэххэ наада эбит. Бу үөрэх баарын тухары. Сырыы аайы саҥаттан өйдөөн иһиэххэ сөп. Арылыйаана Хотун

Байдам үөрэтэр туруору ситимин үөрэнээччилэрбэр туруоран эрэбин, олус ыалдьан көтүтэллэрэ да элбэх. Барыларыгар сразу биирдэ оноробун. Переменаҕа таҕыстылар да ыһыллан аххан киирэллэр. Дьэ, ол кэнниттэн туруору ситимнэрин туруоран биэрдэхпинэ уоскуйаллар, болҕомторолоро күүһүрэр. Аны өйдөөн көртүм ханньаҕар да оҕо элбэх эбит. Арааһа бары дьыбаанна мунньаччы-ханньаччы телефоҥҥа сыталлар. Көхсүлэрэ да бөгдөйөн,атахтарын соһон хаамар оҕо аҥаардара. Аныгы учуутал оҕо доруобуйатыгар көмөлөһөр сатабыллаах,үөрүйэхтээх буолар үйэтэ үүннэ, аҥаардас предметы эрэ үөрэтэр диэн олох тутаҕа олоххо дакаастанна. Ыарыһах  оҕо дьонугар-сэргэтигэр, обществоҕа туһалыыр кыаҕа мөлтүүрүн  буоларын өйдүүр кэм кэллэ. Аны бу аныгы оҕолор икки олоххо тэҥинэн олорорго  ананан кэлбиттэр, бу физической эттэрэ сииннэрэ туспа, оттон ментальнай эттиктэрэ туспа, чараас эйгэлэргэ чугас, онно киирбит оҕолор диэн сыналыыбыт. Бэйэлэр субу манна баар курдук эрээри ,ментально араас мирдарынан, измерениеларынан айанныы сылдьар буолуохтары сөп.Бу оҕолор киьи тутан ылар табаардарынааҕар цифровой продукциялары ордук сыаналыыр, кинилэр виртуальнай валюталара-

Сыдььаайа уонна Байдам Филипповтар олунньу 10 к.саҕаланар "Тирэх" үөрэхтэрэ Сайыына үөрэҕин ис хоһоонун , бэйэлэрин дириҥ билиилэрин_сайдыыларын сааһылаан үөрэтии буолар. Кырдьыга баара, дьонтон истибэтэҕим, бастаан ахсынньы ыйдааҕы Байдамнаах Сыдьаайа алгыстарыгар  Арчыга кэлбитим. Алгыс кэнниттэн таһырдьа тахсыбытым хайдах эрэ атын сир курдук көстүбүтэ, төһө да туман, тымныы буоллар хараҕым көрөрө атын этэ. Барыта киэркэйэн,сырдаан,ырааһыран,салгына кытта арыллыбыт курдуга. Онон үөрэх этэрин курдук Тирэх үөрэххэ куттарым сирдээн аҕалбыттара.Бу үөрэххэ  киьи  үс кута диэн тугун өйдөөтөҕүнэ ыраҥалыыра,восприятиета уларыйар эбит. Ус куттарбыт биһигини араҥаччылыыр посредниктар курдуктар эбит. Бу айылаах атааннаах-мөҥүөннээх, элбэх негативынан толору информационнай хонуулаах орто дойдубут олоҕор куттарбытын сайыннардахпытына, биһиги бэйэбит олохпутун тэйитэн, ыраҥалаан  көрөр, быһымах быһыылартан туттунар, үрүҥү-хараны тута билэр буолар эбиппит. Ол аата бэйэбит олохпут куттала суох буолуутун үөскэтэбит эбит. Безопасное поведение диэххэ сөбө дуу. Бу дьэ оҕолорбутугар олус да наадалаах эбит. Ол биһиги син олоҕу олорбут дьон курдук сананабыт да билбэппит олус элбэх, Билэрбитин да суолталаабаппыт элбэх Бу Тирэх үөрэх бэйэбитин ,ити ити эдэр оҕолорбут иэдээннээх суолга киирэн биэрэр кыл-мүччү түгэннэриттэн быыһыыр суол эбит. Байдам бэйэлээтэр бэйэбит оҕолорбут фантомнарыгар киирэн дьайыахпытын сөбүн, дистанционно кинилэр куттарын уоскутуохпутун, тапталбытын ыытыахпытын сөбүн үөрэтэр. Онтон да атын дьикти ньымалары барытын ыраас мууска ууран биэрэр. Бэйэбитиигэр  кылаат курдук иитиэхтии сылдьар хом санааларбытын, туох да туһата суохха ыыппыт ньэҥирбитинмагнитка сыьыаран баран куннэ ыытан уматан кэбиһэр медиатцията туохха да тэҥнэммэт чэпчэтиини аҕалла. Аны бэйэбит дьиэ кэргэммитин,чугас дьоннорбутун ыраастыыр, туруору ситимнэрин оҥорор ньыманы практикаланныбыт. Онтон да атын туһалаах биоэнергетическай прктаикалары  Байдам үөрэттэ. Мантан салгыы өссө да үөрэнэр баҕаттан, бэйэни салайыныыны баһылыыр туһуттан, олохпутугар баар сырдыкпытын, кэрэбитин арынарбыт туһуттан  Арыллыы диэн үөрэххэ салгыы барабыт. Бу Тирэх-1,Тирэх-2 бүтэрбит үөрэнээччилэргэ өссө үрдүкү таһыма буолар. Киһи тыыннааҕын тухары куруук үөрэнэ сылдьыахтаах. Үөрэнэриҥ тухары эдэргин,мэйииҥ куруук үлэлиир, саҥаттан саҥ энергияны оҥорор. Арыллыы үөрэҕэр дьоҥҥо көмөлөһөр араас ньымалары үөрэтиэхтэрэ. Тирэх үөрэх бэйэтин ис хоһоонугар сыаната олус удамыр. Оннооҕор онлайн -коучтар үөрэхтэрэ алта уон тыһыынчаҕа тиийэ этээччилэр.Пандемия кэмигэр олус сайда сылдьыбыттара, бары билэҕит, харчы оҥорорго үөрэтээччилэр бас быстар сыаналарын. Оттон тутан олорон, сирэй-сирэйгэ,харах-харахха дьиҥнээх муударай, олоххо опыттаах, уонунан сыл дьону үөрэппит үтүөлээх ,аҕам саастаах дьоннорбутугар үөрэниэххитин наада. "Кырдьаҕаһы хааһахха хаалаан сүбэтин ыл" диэн маны этэллэр. Байдам уонна Сыдьаайа сэттэ уон биэс саастаах, бииргэ олорбуттара биэс уонтан тахса сыл буолбут, үс саха саарынын иитэн таһаарбыт үтүө-мааны дьон тылларын -өстөрүн истэр диэн дьол буоллаҕа.Кинилэр эчи куоластара да үчүгэйин, хас саҥарар тыллара чөмчүүк таас буолан кутуллар,кулгааххар ыраас үрүйэ уута буолан сүүрүгүрэргэ дылы. Истэ олорон ырааһыраҕын,эмтэнэҕин. Олонхоҕо этиллэр Саха Саарына Тойон,Сабыйа Баай Хотун эн иннигэр кэпсии-ипсии олорор курдуктар. Аны бу сааһырыбт дьон чахчы оҕо саастарыттан илдьэ сылдьар бэйэ бэйэлэиргэр  тапталларын уотун харыстаан, сүтэрбэккэ, өссө үөрэхтэрин күүһүнэн уматан биэрэн , дьоҥҥо тарҕаталлар.

3.        Түмүк

           Түмүктээн эттэххэ, Сыдьаайа  уонна Байдам «Тирэх»  үөрэх ис хоһоонун киһи күннээҕи олоҕор киллэрдэҕинэ , ис туруга тупсар,сырдыыр, үчүгэйи өйдөөн көрөр буолар, олоххо эрэлэ,тардыһыыта күүһүрэр.Доруобуйата тупсар, бэйэтин туругун ,чугас дьонун туругун тупсарар билиилэнэр. Маны дириҥник өйдөөтөҕүнэ ис туругун, доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр  кыаҕа улаатар, бэйэтэ өйө-санаата сырдаатаҕына, дьиҥ баҕата уһугуннаҕына эрэ атын дьоҥҥо дьиҥ туһата күүһүрэр, ол иһин бу мантан тирэхтэнэн "АРЫЛЛЫЫ", "ДЬҮӨРЭЛЭҺИИ" үөрэхтэр бараллар, ис хоһоонноро дириҥиир, билиилэрэ чиҥиир, туһата-абырала күүһүрэр. Сыдьаайалаах Байдам үгүс ситиһиилээх үөрэнээччилэриттэн бу бүгуҥҥү конференцияҕа кытта кэллилэр. Киирии тылы этэ Дьэрэлийэ –Беляева Анисия Иннокентьевна, этнопедагог, Саха өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин туйгуна, Тирэх уүрэҕи бүтэрээччи. ТАЛААНА   Мандар   кыыһа,   норуот   эмчитэ,   КЦР   чилиэнэ темата “Арыллыы” үөрэх. НИКОНОВА   Светлана   Ивановна   –   Хотуулаах   Хоһууна темата “Дьүөрэлэһии” үөрэх выпускницата, норуот эмчитэ.Болҕомтоҕут иһин махтал.

XIV республиканская  научно-методической конференции

«Ысыах Олонхо в Амге: эпос, диалог поколений, взгляд в будущее»  21-22.03.24

Кулун тутар 21-24 куннэригэр Амма нэьилиэгэр XIV республиканская  научно-методической конференции «Ысыах Олонхо в Амге: эпос, диалог поколений, взгляд в будущее»диэн ааттаах улахан тэрээҥҥэ кыттан кэллибит. Биһиги Сыдьаайа  уонна Байдам Филипповтар «Тирэх», «Арыллыы», «Дьүөрэлэһии» диэн үөрэхтэрин ис хоһоонун бүтэрбит уһуйуллааччылара буолабыт.

     Арылыйаана Хотун Атас кыыьа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин туйгуна, Россия үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ, Тирэх  бастакы ,иккис базовай, үөрэхтэри ааспыт, Дьэрэлийэ –Беляева Анисия Иннокентьевна, этнопедагог, Саха өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин туйгуна, Тирэх бастакыуөрэҕи бүтэрээччи. ТАЛААНА   Мандар   кыыһа,   норуот   эмчитэ,   КЦР   чилиэнэ темата “Арыллыы” үөрэх. НИКОНОВА   Светлана   Ивановна   –   Хотуулаах   Хоһууна темата үрдүкү таһым “Дьүөрэлэһии” үөрэх выпускницата, норуот эмчитэ буолан кытыннылар.  Үөрэх ис хоһоонун киһи күннээҕи олоҕор киллэрдэҕинэ , ис туруга тупсар,сырдыыр, үчүгэйи өйдөөн көрөр буолар, олоххо эрэлэ,тардыһыыта күүһүрэрин итэҕэттилэр . Бу Тирэх бастакы ,иккис үөрэхтэргэ үөрэммит ким баҕарар, доруобуйата тупсар, бэйэтин туругун ,чугас дьонун туругун тупсарар билиилэнэр. Киһи үөрэҕи дириҥник өйдөөтөҕүнэ ис туругун, доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр  кыаҕа улаатар, бэйэтэ өйө-санаата сырдаатаҕына, дьиҥ баҕата уһугуннаҕына эрэ атын дьоҥҥо дьиҥ туһата күүһүрэр, ол иһин бу мантан тирэхтэнэн "АРЫЛЛЫЫ", "ДЬҮӨРЭЛЭҺИИ" үөрэхтэр бараллар, ис хоһоонноро дириҥиир, билиилэрэ чиҥиир, туһата-абырала күүһүрэр, арчыһыт,алгысчыт, норуот эмчитэ буолар кыахтарын арыйаллар.

Алгыстаах Арылыйаана Хотун Атас кыыһа

          Мин сахалыы өйүм-санаам үөрэҕин дириҥэтэн билээри,сахалыы өйгө-санааҕа идэтийээри , быйыл 2023-24 сс.  Сыдьаайа уонна Байдам Тирэх үөрэхтэригэр үөрэнним.Оччоҕуна эрэ толору       «Эркээйи эргиирэ» диэн республиканскай иитэр программа  оҕону сахалыы тыынынан сайыннарар эйгэтин тэрийиигэ үлэлиэхпин сөп эбит диэн санаатым. Программаҕа «Киһи – Айыы Киһитэ. Айыы киһитэ буолан «Айыы тыыннаах»  оскуолаҕа оҕо саас сайдар түһүмэхтэринэн уһуйуллуу – уһуйуу үөрэҕин үс таһымын барыахтаах диэн этиллибит: “Оттомнонуу”, “Дьоһуннаныы” “Дьолуо – дьулуурдаах буолуу”, атыннык эттэххэ, “Олоххо умсулҕан” үөрэҕин ылар» диэн чопчу суруллубут. О5о тус бэйэтин  кытта  бэйэтэ  дьарыгын тэрийэнээччи буоларыга  уһуйааччы көмөлөһөр. Өссө чопчулаан эттэххэ, «Үс кут», “Өй-санаа” уонна “Дьарык” эйгэтин тэрийэргэ идэтийбит тэрийээччи, уһуйааччы көмөтүнэн ыытыллара ирдэнэр эбит. Кини чопчу үлэлиир сыала-соруга (предмет деятельности) буоларынан бу маны ылыныа суоҕун сөп.Дьэ оҕо бэйэтигэр  эргиллэн,оҕо –оҕоҕо хайыһан,  төрөппүт өбүгэ ситимин тутан оҕолорун кытта олороллорун туһугар бу үөрэх наада эбит.  Аны үөрэнээччи идэтин иҥэринии диэн өйдөбүлү учуутал билиэхтээх. Учуутал идэлээх киһи ону кыайбат. Кини атын эйгэ, Билии эйгэтин, үлэһитэ. Учууталлар иитээччи уһуйааччы таһымыгар тахсалларыгар бэйэлэрин тус дьулуһуулара, дьулуурдара эрэ наада. Дьэ ону толору ылынан,  мин «Тирэх үөрэҕи» бүтэрэн туох санааҕа кэллим? Бу үөрэх “Эркээйи эргиирэ” бырагыраама оҕо саадтарыгар, өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар, орто уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр, оҕо мөрүөн холбоһуктарыгар, ыал, түөлбэ оҕо сайдар, уһуйуллар үлэтин саҥалыы хайысхалаан үлэлииллэригэр олук буолуо. Холобура, “Эркээйи эргиирэ” оҕо сайдыытын манныктарга туһулуур: а) олох эргииринэн: ыал – оҕо саада – оскуола – түөлбэ – ыал; б) ыал эргииринэн: уол – эр киһи – аҕа; кыыс – дьахтар – ийэ. Олох эргиирэ омук төрүт үөрэҕэр, үгэһигэр, култууратыгар тирэҕирэн, оҕо бэйэтэ сайдарыгар, туругурарыгар, сиэрин-туомун, олоххо аналын булунарыгар ананар. Бу программанан  улэлииргэ «Тирэх» уорэх учууталларга олук уурар диэн биллим. Аныгы учуутал оҕо доруобуйатыгар көмөлөһөр сатабыллаах,үөрүйэхтээх буолар үйэтэ үүннэ, аҥаардас предметы эрэ үөрэтэр диэн олох тутаҕа олоххо дакаастанна. Ыарыһах  оҕо дьонугар-сэргэтигэр, обществоҕа туһалыыр кыаҕа мөлтүүрүн  буоларын өйдүүр кэм кэллэ. Аны бу аныгы оҕолор икки олоххо тэҥинэн олорорго  ананан кэлбиттэр, бу физической эттэрэ сииннэрэ туспа, оттон ментальнай эттиктэрэ туспа, чараас эйгэлэргэ чугас, онно киирбит оҕолор диэн сыналыыбыт. Бэйэлэр субу манна баар курдук эрээри ,ментально араас мирдарынан, измерениеларынан айанныы сылдьар буолуохтары сөп.Бу оҕолор киьи тутан ылар табаардарынааҕар цифровой продукциялары ордук сыаналыыр, кинилэр виртуальнай валюталара-дьон болҕомтото,  ол эбэтэр лайктар,подпискалар, социальнай сетьтарга репутациялара буолар. Бу оҕолор олус күүстээх итэҕэллээхтэр, эрэбиллээхтэр –бу виртуальнай олоххо. Цифровой аватардара, статустара -кинилэр цифровой активтара буоларын билиэххэ наада.

Бу оҕолор виртуальнай кэпсэтиини тыыннаах кэпсэтииттэн ордук суолталыыллар,Суруллубут суоруллубат диэнинэн салайтараллар. Ол иһин бэйэлэрин личнай границаларын социальнай сетька  кэстэрдэхтэринэ, үөҕүлүннэхтэринэ, дьэ бу  кинилэргэ саамай дьиҥнээх трагедия, ментальнай сэрии сэбинэн сэриилээбит  курдук ылыналлар.  Өс-саас тутан дьиҥнээх охсуһууга тиийэллэр. Аныгы сыыппара оҕолорун учуутал бэрт гыннар 5  эрэ мүнүүтэ болҕомтолорун тардыан сөп. О аата кинилэр клиповой толкуйдуур дьоҕурдаахтар. Ол иһин бу маннык сыыппара көлүөнэтин оҕолоругар аналлаах болҕомтону сайыннарар практическай медитациялар эрэ көмөлөрүнэнэн наадалаах кэмнэргэ өйдөрө-санаалара хомулларын ситиһиэххэ сөп. Бу реалияны төрөппүттэр,учууталлар учуоттуохтаахпыт. Дьэ онон мин бу Тирэх үөрэххэ үөрэнэн чараас эйгэ, бэйэни салайыныыга Байдам медитацияларыгар үөрэнэн, өссө бэйэм эмиэ медитация айыхпын сөп эбит диэн өйдоотүм. Бу оҕолор ньэҥирдэрин ыраастаан, ыраас ньэҥиринэн толорон,туруору ситимнэрин куруук оҥосто сылдьалларыгар үөрэтэр наада эбит.Өссө үрдүкү күүстэртэн кэлэр ньэҥири сатаан ыларга күлүүс тыллары үөрэтиэххэ наада. Киһи ойбоннорун куруук ыраастыы, күүһүрдэ сылдьар техникаларын, төбөнү кураанахтааһын практикатын, Сыдьаайа үөрэтэр ТҮП этиниитин киллэрэн, үөрэтии –иитии сымнаҕастык дьайар ньымаларыгар киллэрэргэ учууталлар үөрэниэхтэрин наада дии санаатым. Оҕону тутатына дьарыйан, мөҕөн-этэн барбакка, туругун ыраастаан, тупсаран үөрэттэххэ төһөлөөх оҕо уйулҕата быыһаныай, олоҕун суола күн сырдык утахтарынан арылыйа тыргыллыай. Онон бу эппиппэр олоҕурбут Олонхо ис хоһоонугар баар чараас эйгэ көстүүлэрин төрөппүккэ, оҕоҕо кэпсээн, ол нөҥүө оҕо чараас эйгэтигэр киирэн, өбүгэлэриттэн үөрэтэргэ,иитэргэ-такайарга көҥүл ылан эрэ баран оҕону кытта үлэлэһиэххэ наадатын итэҕэйдим. Бу тема  саҥа санаата , 42 сыл оскуола5а о5олору үөрэппит, опыттаах учуутал Тирэххэ үөрэнэнэн арыйбыт идеябынан буолла.Ньургун Боотура абааһы уолун кытта охсуһарыгар  аҕаһа Айыы Умсуур Удаҕан көмөҕө кэлэрин курдук, учууталлар эмиэ оҕоҕо көмөлөһөр ньымалары айыахтаахпыт.  Ол ньымалары чараас эйгэ кистэлэҥнээх аартыктарын арыйан эмиэ үрдүкү күүстэртэн, өбүгэлэртэн көрдөһөн ылыахха сөп.

Алгыстаах аартыгы арыйар Арылыйаана Хотун

Ханнык баҕарар киһи олоҕор суолу тэлээччи, аартыгы арыйааччы баар буолар. Оннук дьонунан биир үксүн учуутал идэтин баһылаан, олохторун оҕону үөрэтиигэ, иитиигэ анаабыт дьону ааттыахха сөп. Хас биирдии учуутал оҕоҕо билиини иҥэрэригэр бэйэтэ туһунан ньымалардаах, тутуһар ураты суоллаах буолар. Хаһыаппыт бүгүҥҥү нүөмэригэр оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ 43-с сылын сахалыы тыыны өрө тутан эҥкилэ суох үлэлии-хамныы сылдьар Дьокуускайдааҕы 17 №-дээх оскуола алын кылаас учуутала Алгыстаах Арылыйаана Хотун Атас кыыһа (Попова Ольга Прокопьевна, Борокуоппай Саабыс кыыһа) ыалдьыттыыр. Арылыйаана Хотун РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, «Учууталлар учууталлара» бэлиэ хаһаайына, «Арассыыйа бастыҥ учуутала-2011» грант кыайыылааҕа. Маны сэргэ Арылыйаана Хотун тарбаҕар талааннаах, хатайдааһын курдук уустук, быыччык идэни баһылаабыт Далбар Хотун буолар.

– Алгыстаах Арылыйаана Хотун, бастатан туран, сахалыы сиэринэн ааҕааччыларбытыгар кимтэн кииннээххин, хантан хааннаххын билиһиннэр эрэ.

– Мин Үөһээ Бүлүү оройуонун олох түҥ ыраах сытар Туобуйа диэн нэһилиэгэр уон икки сааспар диэри улааппытым. Ийэм Татьяна Ивановна Агаева доруобуйа харыстабылын туйгуна, үйэтин тухары фелдьшердээбитэ. Аҕам Михайлов Прокопий Саввич оройуон биир бастакы механизатора, тимири хаамтарар механик этэ. Нэһилиэктэри кэрийэн уот тардааччы, мясомолпром механизациятын оҥорооччу этэ. Уоттаах Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. Аҕам ийэтэ, мин эбэм, Лукинова Марина Петровна үс уолун, Сөдүөтү, Тиити, Боркуоппайы сэриигэ алҕаан атаарбыта. Иннилэригэр- кэннилэригэр сахалыы кэриэс охсубута. Уолаттарын атааран баран сарсыҥҥы күнүттэн улахан ыаҕас тигэн барбыт, оҕолорум төннөн кэллэллэригэр ас ууруом диэн. Ол курдук, үс уол төннөн кэлэн оҕо-уруу бөҕөтүн тэниппиттэрэ. Өбүгэбит Лаах Луха уола Хаххан Мэхээлэ Бүлүү Дьөккөнүн сириттэн Туобуйаҕа сатыы хааман тиийэн олохсуйбут киһи эбит. Бииргэ төрөөбүттэр алтабыт, дьоммут барыбытын сиэтэн илдьэн үөрэххэ киллэрэн үөрэттэрбиттэрэ. Ол курдук биһиги кэлин бэйэбит оҕолорбутугар эмиэ үөрэҕи-үлэни өрө туппуппут. Ол үчүгэйи эрэ аҕалбыта. Мин аҕыс кылаас кэнниттэн, уон түөрт сааспар, Бүлүү педучилищетыгар үөрэнэ киирбиим. Эдьиийим Сидорова Татьяна Спиридоновна туйаҕын хатаран алын кылаас учууталынан үлэлии сылдьабын. Эдьиийим Татьяна Спиридоновна уонна балтым Власьева Майя Николаевна эрэдээктэрдээн «Ийэ  алгыһа» диэн дьиэ кэргэн, аймахтар улахан кинигэлэрин таһаарбыппыт. Бу удьуору, аймаҕы сырдатар кинигэбит балтым Лена Прокопьевна иилээн-саҕалаан 2020 сыллаахха «Дани-Алмаас» издательствотугар бэчээттэммитэ. 2022 сыллаахха төрөөбүт дойдубутугар Туобуйаҕа кинигэбитин сүрэхтээн, аймахтарбытын кытта, нэһилиэнньэни кытта көрсөн кэлбиппит. Дойдубут дьонугар махталбыт улахан.

– Учуутал буолуу судургута суох идэ дииллэр. Чопчу тоҕо учуутал идэтин талбыккыный?

– Икки аҥаар сааспар саҥа толору тылланыахпыттан, таһынааҕы оҕолору хомуйтаан киллэрэн, кэккэлэччи олордон үөрэтэрим үһү. Илиибэр мас угун тутан туран араас малы ыйа-ыйа «Бу тугуй?» эҥин диэн ыйытан тахсар эбиппин. Ол быыһыгар: «Оккуола оото никтээбэт!» – диэн улаханнык саҥарар үһүбүн. 4 саастаахпар дьиэбитигэр баһаар буолбутугар, алтынньы ыйга ууну-хаары кэһэн, сүүрэн тиийэн, дьоҥҥо тыллаан бииргэ төрөөбүттэрбит уоттан быыһаан турардаахпын. Ол 2,5 сааспыттан оҕолору үөрэтэ оонньуурум, тэрийэр,дьаһайар үөрүйэҕим абыраатаҕа. 4 саастаах оҕону билигин көтөххө илдьэ сылдьаллар дии. Онон идэни биэрээччи Улуу Суорун Тойон бэлиэтээн анаабыт идэтинэн күн бүгүнүгэр диэри, үлэм ис хоһоонун олох хаамыытынан саҥардан, интэриэһинэй оҥорон ааппын кытта уларытан умсугуйан үлэлии-хамсыы сырыттаҕым.

– Үлэҕэр чопчу тутуһар суоллааххын, идиэйэлээххин дуо?

– Түөрт уон үс сыл устатын тухары үлэлиир темам идеята биир эбит. Сахабыт норуотун культуратын бары уруоктарга киллэрэн үөрэттэхпинэ миэхэ бэйэбэр бастаан айылҕам арыллан, иэйэн-куойан, өрө көтөҕүллэн үөрэтэбин. Саха да, нуучча да кылааһын үөрэтиим, ити темабыттан харыс да халбарыйбаппын. Тоҕо диэтэххэ, бастатан туран, мин бэйэм ис турукпун бөҕөргөтөр, ол барыта үөрэтэр оҕолорбор дьайар. 2011 сыллаахха «Россия чулуу учуутала» грант күрэҕэр сахалыы темабынан кыайбытым. 2021 сыллаахха үөрэтэр оҕолорбун кытта «Смотри, это Россия!» видеокроссинг конкуруһугар кыттан «Лучшие дети России» номинацияҕа кыайбыппыт.  Билигин Дьокуускай куорат 17-с оскуолатыгар 2002 сылтан үлэлии сылдьабын.

– Толору сахалыы ааты хаһан уонна туохтан сиэттэрэн ылыммыккыный?

– Дьоҥҥо  биллэрбинэн 2022 сылга диэри Попова Ольга Прокопьевна диэн этим. Үөрэтэр оҕолорбор анаан диэххэ сөп, ааппын барытын сахалыы уларыппытым. Сахалыы дорҕоон дьүөрэлэһиитин тутуһан ааттыы үөрэннэхтэринэ төрүттэриттэн бэриллибит төрөөбүт тылларын үөрүйэҕэ уһуктан кэлэригэр көмөлөөх буолуо диэн. Киһи аата уларыйдаҕына бэйэтэ даҕаны, олоҕу көрүүтэ даҕаны уларыйар дииллэрэ кырдьык эбит. Мин Сыдьаайа, Байдам Филипповтар «Тирэх 1, 2», Арыллыы үөрэхтэригэр үөрэммитим. 2023 сыллаахха Ытык алгысчыт Фёдоров Афанасий Семёнович Уһуйаанын бүтэрэн, алгысчыт удастабырыанньатын ылбытым. Чугас дьоммун тылбынан, сороҕор илиибинэн эмтиибин. Уһуйааччыларым, эмтэнэр даҕаны норуот эмчиттэрим Кривошапкин Виктор Семёнович, Хотуулаах Хоһууна хостонон тахса турар баай билиилэрэ дьоҕурум тахсарыгар суолу арыйаллар. Бэйэм эмиэ атын дьон алгыстаах аартыктарын арыйар дьоҕурдаахпын дьон махталыттан билэбин.

Сайын Саха сирин кэрийэбин. Хара көлөһүммүнэн үлэлээбит  харчыбын олохтоох туроператордарга биэрэбин. Сатаҕа иккитэ сырыттым. Бу эмтиир, талааны арыйар,тулууру,дьоҕуру аныыр ытык сирбит. Сатаҕа киһи бары үтүө хаачыстыбаларын арыйарга анаммыт мастар бааллар. Мин чуолаан дьоҕур уонна доруобуйа мастарын кытта  уһуннук кэпсэппитим, көрдөспүтүм, махтаммытым туолла.

– Хас биирдии учуутал киэн туттар үөрэнээччилэрдээх буолар...

– Үөрэппит оҕолорум Арассыыйа бастыҥ ВУЗ-тарыгар үөрэнэ сылдьаллар, бүтэрбиттэр элбэхтэр. Холобур, Замятин Андрей МГУ-га, Борисова Айсена РФ прокуратура университетыгар, Замятина Настя Бауман аатынан МГТУ-га, Саввинов Кирилл Санкт-Петербурдааҕы ИТМО-ҕа ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьаллар. Артем уонна Сардаана диэн үөрэнээччилэрим Чехия универститетын бүтэрэн ыал буолан үөрдүбүттэрэ.

Биир кэмҥэ 10-ча выпускнигым И.И. Шамаев өрөспүүбүлүкэтээҕи физико-математическай оскуолатыгар үөрэммиттэрэ. Бэлиэтээн этэр боллахха, 2014 сылга диэри үөрэххэ тардыһыы олус күүстээҕэ. Билиҥҥи курдук бары блогер буолуохтарын баҕарбат этилэр, интэриниэти үөрэххэ эрэ күүскэ туттар этибит. Ол кэм төннөрүгэр баҕарыам этэ. Үөрэх сыаннаһа дьон санаатыгар киириэхтээх.

– Арылыйаана Хотун, эн хатайдааһын (валяние) курдук уустук дьарыгы баһылаан, уран оҥоһуктары оҥороҕун. Бу кэрэни айан таһаарыы биир ураты ньыматын быһаара түһүөҥ дуо?

– «Валяние» диэн тыл сахалыы тылдьыкка «үҥкүрүт, мэһий, мөчөхтөө, хатайдаа (катать диэнтэн)» диэн тылбаастанар. Бу тыллар бары валяниеҕа сыһыаннаахтар. Үгүс дьон «вяленая» диэн саҥараллара сыыһа, ол балыгы ыыһыырга сыһыаннаах тыл буоллаҕа. Аны туттар матырыйаалбын «ыт түүтэ дуо, ынах түүтэ дуу» эбэтэр «сылгы сиэлэ дуо» диэн ыйытааччылар. Саха сиригэр бараан саҥа үөскээн эрэр дьиэ кыыла буоллаҕа. Валяниеҕа мериносовай боруода бараан түүтэ барсар. Ол боруоданы валяниеҕа анаан үөскэппиттэр диэххэ сөп. Саха сиригэр валяние түүтэ оҥоһуллубат, атыыламмат даҕаны. Онон туттар матырыйаалбын интэриниэти хасыһан сакаастыыбын. Түү сыаната кэлин икки төгүл ыараата. Дэлэҕэ даҕаны, «золотое руно» диэхтэрэ дуо. Холобур, Киргизия войлок көбүөрдэрэ уонна эр киһи валянай бэргэһэтэ ЮНЕСКО культурнай нэһилиэстибэтин испииһэгэр киирбиттэрэ.

– Маннык түүттэн хатайданан оҥоһуллубут таҥас туох уратылааҕый, туһата туохха сытарый?

– Саха сирин тыйыс климатыгар бу бараан түүтүттэн хатайданан, мэһиллэн, таптайыллан, имэриллэн оҥоһуллубут таҥастар олус наадалар. Бу саха киһитин доруобуйатын харыстыырга тыын наадалаах. Маннык түү (шерсть) таҥас киһи этин температуратын сылааһын киһиэхэ төттөрү биэрэр, куруук кураанах, олох сиигирбэт, салгыны аһардар, аны төрүт сыттаммат. Быһата, тымныыга сылаас, куйааска сөрүүн. Түү састааба сүүс бырыһыан ланолин, кератин, эбиитин белок. Киһи баттаҕын састаабын кытта аналогичнайдар. Манна сүүрбэттэн тахса аминокислота баар, холобур цистеин, цистин, аргинин и метионин уонна элбэх сиэрэ. Аны антиоксидантнай дьайыылаах, киһи килиэккэлэрин көҥүл радикаллартан харыстыыллар. Аны сыалаах-арыылаах буолан олох ардахха илийбэт, «как с гуся вода» курдук. Ити туркменнар, грузиннар кэтэр бараан папахаларын санааҥ. Итии салгыны тастан киллэрбэт, искэ баар сөрүүнү сахсархай, салгыны аһардар буолан тутар. Ол иһин да бэйэм биир сэлээппэни кыһыннары-сайыннары кэтэбин. Хатайдаммыт утуйар кытта көстүүмнээхпин, бэйэм оҥостубутум. Кыһын тымныыга абырыыр, аны тымныйан ыалдьарым аҕыйаата, урукку курдук ый аайы тумуулаабат буолбутум. Маннык таҥас аһаах кыра оҕолорго, кырдьаҕас дьоҥҥо эмтээх, абыраллаах. Аны туран олох ыйааһына суох, тутарга-хабарга олус сымнаҕастар. Сыттык, суорҕан, олбох эмиэ олус табыгастаахтар, чэпчэкилэр. Бу бараан түүтэ аны олус үйэлээх, бөҕө матырыйаал буолар. Дьон ыһыллан, тэстэн хаалбат дуо диэччилэр.Ол билбэттэриттэн этэллэр. Былыр дэлэҕэ бараан түүтүттэн быа оҥорон улахан хараабыллары соһуохтара дуо. Бараан түүтүттэн хатайдаммыт таҥас үйэлээх буолар. Олох эргэрбэт, өҥүн сүтэрбэт. Хомоҕойдук ыраастанар, оттон түүкэритийбитин ыраастыыр түргэн уонна сууйарга кашемиры сууйуу ньыматын тутуһан сэрэнэн сууйан, сайҕаан баран форматынан имэрийэн кэбис да бүттэҕэ. Бараан түүтүн күтүр өстөөҕө туох буолуой? Биллэн турар, моль. Бу моль буулаабатын туһугар куруук тэбэнэ-сахсына сылдьыахха наада. Валяйдаммыт таҥастары кыһын хаарга ыраастаныллар, моль баар буоллаҕына таһырдьа тымныыга суулаан да баран ыйыахха сөп. Тымныыттан киллэрдэххэ түргэнник сылыйарынан бэртээхэй таҥас.

– Бу дьарыкка уһуйуллууҥ хайдах саҕаламмытай?

– 2022 сыллаахха Булгунньахтаахха кыбытык тигии улуу маастара Никитин Николай Ильич «Иис-Уус» лааҕырыгар сылдьыбытым. Манна лааҕырга кэлэн үөрэтэр маастардартан айар дьоҕур умсулҕанын илэ харахпынан, көрбүтүм. Онтон 2023 сыллаахха Еланкаҕа Игнатьева Яна Викторовна «Симэх» галереятын «Иис-уус» лааҕырыгар иис араас көрүҥэр дьарыктаммытым. Норуот маастардара диэн уһулуччу дьон буолалларын сөхпүтүм. Валяниены искусство көрүҥэр холуубун. Бу ньыманы билиһиннэрбит бастакы учууталым Матрена Михайловна Осипова этэ. Оттон хатайдааһын алыбын иҥэрбит маастарынан Үөһээ Бүлүү уһулуччу дэгиттэр талааннаах Далбар Хотуна Людмила Егорова буолар. Киһи саҥаны син биир киһиттэн билэр, киһи киһини үөрэтэр. Саҥа дьарыгы баһылыырга интэриэс, күүстээх баҕа санаа, олус ымсыыран, баҕаран туран салгыы бэйэҥ үөрэнииҥ эрэ наада. Хобби, сөбүлүүр дьарык диэн олох атын буолар, эн бэйэҥ сөбүлээн оҥорбуккун атын киһи сөбүлүө суоҕун сөп. Ол иһин дьоҥҥо оҥорор буоллум да, дьон санаатын,тугу баҕарарын учуоттуубун. Саха киһитэ биир үксүн хара, күрэҥ, сиэрэй, бороҥ өҥнөрү талар. Чаҕылхай өҥҥө үөрэллэр эрээри, миэхэ барсыбат, ханыылаһар таҥаһым суох дииллэр. Дьиҥэр, кыһыҥҥы өттүгэр сахаҕа чаҕылхай өҥнөөх таҥас ньэҥири күүһүрдэр, аураны улаатыннарар, иммунитеты бөҕөргөтөр. Сиэрэй бетон куораппытыгар бары сиэрэй буола сырыттахпытына, тумаҥҥа, тымныыга да көстүбэппит турдаҕа. Ол эрээри кэлин дьон син чаҕылхай таҥастары талар буоллулар. Дьаарбаҥкаларга дьон кэлэн махтанара – саамай улахан дьол. Эрдэ ылбыт таҥастарын кэтэ сылдьар буолаллар, кэлэн көрдөрөллөр, эбии тугу эмэтэ ылан бараллар. Түөрт сылы иһигэр олус элбэх кэтиллэр таҥаһы, бэргэһэни оҥордум. Саамай сөбүлээн оҥорор таҥаһым – саха дьахтарын сиэргэ-туомҥа кэтэр дьабака бэргэһэтэ. Күннэтэ да кэтэргэ сүүһүнэн бэргэһэни оҥордум. Дьахталлар ордук дьабакабын сөбүлээн ылаллар. Саха сиригэр дьабака бэргэһэ кэнники бириэмэҕэ «популярнай» буолбута олус үчүгэй. Ол аата саха дьахталлара төрүт үгэстэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар төннөн эрэллэр диэн сыаналыыбын. Хатайдаммыт дьабака бэргэһэ сылааһа,чэпчэкитэ, үйэлээҕэ туохха да тэҥнэммэт.

– Хатайдааһын ньыматыгар уһуйуллуон баҕалаахтар туохтан саҕалыахтарын сөбүй? Маастар-кылаастары эҥин ыытаҕын дуо?

– Тугу сатыырбынан маастар-кылаастары ыытабын. Сунтаар улууһун Кэмпэндээйи нэһилиэгэр Күндээдэ маастардарыгар, Үөһээ Бүлүү Туобуйатын ийэлэригэр, эбэлэригэр ыыппытым. Биирдиилэн баҕалаах дьон кэлэн үөрэнэллэр. Горнайтан кэлэн үөрэммит кыыһым салгыы дьонугар хатайдаан эрэр. Улахан маастар-кылаастар арт-терапевтическай буолаллар, дьахталлар энергиялара сөптөөх, туһалаах хайысхаҕа салаллар, ис туруктара кытта сааһыланар, оҥорбут малларын тутан бараллар.

Аныгы үйэ ситимэ интернет нөҥүө салгыы сыныйан үөрэтэргэ,сайдарга түүнэн хатайдааһыҥҥа араас эгэлгэ үөрэх барыта баар. Дьарыктанар киһи суолун бэйэтэ эрэ солонор. Ол онно дьоҥҥо туһалаах өттүн талан, дьоҥҥо наадалааҕы оҥорору баһылыахха наада.

– Сыана өттүн этэр буоллахха, илии оҥоһуга хаһан баҕарар сыаналаах буолар...

– Сыана туһунан этэр буоллахха, илиинэн оҥоһуллубут хаһан баҕарар маҕаһыын сыанатыттан ыарахан буолуохтаах. Бу «штучнай», «эксклюзив» үлэ буоларын быһыытынан. Маастар бэйэтэ сыананы быһар, ону атыылаһааччы кэлэн түһэрсэ сатыыра соччото суох буолааччы. Экземпляра биир эрэ буолар буоллаҕа.

– Хас биирдии киһиэхэ үлэтэ-хамнаһа, олоҕун дьарыга тахсыылаах буоларыгар дьиэ кэргэн оруола улахан. Дьиэ кэргэҥҥин билиһиннэриэҥ дуо?

– Мин кытта кырдьан эрэр кэргэммин кытта бииргэ ыал буолан олорбуппут 38 сыл буолла. Икки уоллаах-кыыс оҕолоохпут. Үлэ-үөрэх дьоно буолбуттара ыраатта. Оҕолорбун үөрэххэ-үлэҕэ такайбытым, куруук туохха эрэ үөрэнэ, тугу эрэ саҥаны оҥорорго,сатыырга дьулуһа сылдьаллар. Кэргэним дьиэтин-уотун бэрийэр, оҕуруот аһын үүннэрэн хортуоппуй атыылыыр. Кини үүннэрбит хортуоппуйа ураты минньигэс, ылан сиэн боруобалаарыҥ эрэ дьэ (күлэр). Ону тэҥэ дьарыкпар биир сүрүн көмөлөһөөччүм буолар, хатайдааһын ыарахан үлэтин киниэхэ имиттэрэбин.

– Түмүккэ, алгысчыт, айылҕалаах киһи сиэринэн үлэни саҕалыырга тутуһар ураты ньымаларгын сэгэтиэҥ дуо?

– Түүнэн мискиллэн, имэриллэн оҥоһуллубут таҥас арчылаах, алгыстаах буолар. Ыраас өлбөт мэҥэ уута дии санаан туран эбэбит Өлүөнэ уутунан ыстара-ыстара, мыылалаан баран, хомус доҕуһуоллатан, тойугунан оҥорбут таҥаһыҥ атыыласпыт киһини ыраастыыр, эмтиир, санаатын көтөҕөр. Өссө элбэхтик дьонтон хайҕанар буолар, самныбат саргыланар, түөрүллүбэт түөрэхтэнэр. Үлэлэрбин этиҥ түспүт маһынан арчылыыбын. дьалбыырынан дьалбыйабын. Харысхал туруорабын. Ол курдук маннык таҥастаах киһи киирэн кэллэҕинэ тулалыыр эйгэ киэркэйэр, сымныыр,сылыйар. Үлэлиэм иннинэ мин туруору ситиммин оҥостобун, үрүҥ көмүс бэрчээккибин кэтэбин, үрдүбэр эмиэ үрүҥ көмүс ураһабын түһэринэбин, кытыыларынан алтан чарт куйахтарынан хаххалатабын. Норуот эмчитэ Хотуулаах Хоһууна энергиянан үлэлииргэ сүбэлээбитэ. Оччоҕо сылайбаккын, ким да туох да мэһэйдээбэт буолар эбит.

– Атас кыыһа Алгыстаах Арылыйаана Хотун, бэрт интэриэһинэй ис хоһоонноох кэпсэтииҥ иһин барҕа махтал буоллун! Талан ылбыт айымньылаах үлэҕэр алгыстаах аартыктарыҥ арылла турдуннар!