ФДББС

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

МӘГАРИФ ҺӘМ ФӘН МИНИСТРЛЫГЫ

ӨСТӘМӘ ПРОФЕССИОНАЛЬ БЕЛЕМ БИРҮЧЕ ДӘҮЛӘТ

АВТОНОМ МӘГАРИФ ОЕШМАСЫ

«ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘГАРИФНЕ ҮСТЕРҮ ИНСТИТУТЫ»

Татар теле һәм әдәбият укытучысына ярдәмгә:

ФДББС турында белешмәлек

һәм терәк схемалар

Методик ярдәмлек

Казан

2015

ББК 74.268.1 Тат+74.268.3 (2 Рос=Тат

• 23

Проект җитәкчеләре:

Р.Г. Хәмитов, Татарстан Республикасы Мәгарифне үстерү ин-ституты ректоры, педагогика фәннәре кандидаты, доцент

Л.Ф. Салихова, Татарстан Республикасы Мәгарифне үстерү институты укыту-методик эшләр буенча проректоры, педагогика фәннәре кандидаты

Фәнни мөхәррир:

Г.Г.Әхмәдгалиева, Казан федераль (идел буе) университеты Алабуга институтының татар филологиясе кафедрасы доценты, филология фәннәре кандидаты

Төзүчеләр:

А.Х. Мөхәммәтҗанова, өстәмә профессиональ белем бирүче дәүләти автономияле мәгариф оешмасы “Татарстан Республика-сы Мәгарифне үстерү институты”ның милли мәгариф лаборато-риясе мөдире, КФУ АФ доценты, филология фәннәре кандидаты Р.Б.  Камаева,  Казан  федераль  университеты  Алабуга институтының татар филологиясе кафедрасы доценты, филоло-

гия фәннәре кандидаты

Татар теле һәм әдәбият укытучысына ярдәмгә: ФДББС турында белешмәлек һәм терәк схемалар: методик ярдәмлек / төзүчеләр: А.Х. Мөхәммәтҗанова, Р.Б. Камаева, – Казан: ТРМҮИ, 2015. – 68.

Бу хезмәттә Федераль дәүләт белем бирү стандартларының үзенчәлекләре һәм таләпләре яктыртыла, көтелгән нәтиҗәлелекне тәэмин итүче факторлар билгеләнә һәм укыту-тәрбия процессын эффектлы итеп оештыруга юнәлтелгән күрсәтмәләр тәкъдим ителә.

© ТРМҮИ, 2015

2

ЭЧТӘЛЕК

3

ФЕДЕРАЛЬ ДӘҮЛӘТ БЕЛЕМ БИРҮ СТАНДАРТЫ (төшенчәләр, таләпләр, юнәлешләр)

1. Федераль дәүләт белем бирү стандартлары - дәүләт аккредитациясенә ия булган башлангыч гомуми, төп гомуми, урта гомуми, башлангыч һөнәри, урта һөнәри белем бирү оешмалары тарафыннан төп укыту программаларын гамәлгә куйганда, мәҗбүри рәвештә үтәлергә тиешле дәүләт таләпләре җыелмасы.

Стандарт түбәндәгеләргә үз таләпләрен куя:

−− төп белем бирү программаларын үзләштерү нәтиҗәләренә; −− төп белем бирү программалары төзелешенә;

−− төп белем бирү программаларын гамәлгә кую шартларына.

Бу барлык төр таләпләр белем бирүнең һәр баскычында укучыларның яшь һәм шәхси үзенчәлекләрен искә алып үтәләләр.

2. Стандарт белем бирүнең һәр баскычында үзләштерелгән белем дәрәҗәсенә объектив билге кую системасын төзүгә нигез булып тора.

3. Стандарт Россия Федерациясенең барлык төбәкләренең үзенчәлекләрен, милли һәм этномәдәни ихтыяҗларын исәпкә алып төзелгән.

4. Стандарт түбәндәгеләрне тәэмин итүгә юнәлтелгән:

−− укучыларда Россия гражданлыгы бердәйлеген форма-лаштыру; −− Россия Федерациясенең уку-укыту мохитенең бердәмлеген тәэмин итү;

−− Россия Федерациясенең күпмилләтле халкының тел ми-расын һәм мәдәни төрлелеген саклау һәм үстерү; −− туган телне өйрәнү хокукын реализацияләү, төп гомуми белемне туган телдә алу һәм Россиядә яшәүче күп милләтле халыкның мәдәниятен һәм рухи кыйммәтләрен үзләштерүгә мөмкинлек тудыру; −− сыйфатлы белем алу мөмкинлеген тудыру;

−− башлангыч, төп, урта гомуми белем; башлангыч, урта, югары һәм һөнәри белем бирү программаларының

4

дәвамчылыгын тәэмин итү;

−− укучыларның рухи-әхлакый, тәрбияви үсешен тәэмин итү һәм аларның сәламәтлекләрен саклау; −− мәгарифтә дәүләти-җәмгыяти идарәчелекне үстерү;

−− укучыларның төп гомуми белем бирү программаларын үзләштерүнең нәтиҗәсен, педагогларның, мәгариф оешмаларының, гомумән уку-укыту системасының эшчәнлеген бәяләү өчен эчтәлек-критерия нигезләрен формалаштыру; −− укучыларның социаль үсешен тәэмин итү өчен шартлар тудыру.

5. Стандартның нигезендә системалы-эшчәнлекле юнәлеш

ята. Ул, үз чиратында, түбәндәгеләрне тәэмин итә:

−− үзүсешкә һәм өзлексез белем алуга хәзерлекне форма-лаштыру; −− укучыларның мәгариф системасындагы үсешнең соци-

аль мохитен проектлаштыру һәм конструкцияләү;

−− укучыларның уку-танып белү эшчәнлеген активлашты-ру; −− укучыларның шәхси, яшь, психик һәм физиологик

үзенчәлекләрен исәпкә алып белем бирү процессын төзү.

6.  Стандарт  чыгарылыш  сыйныф  укучысының  шәхси

характеристикасын формалаштыруга юнәлдерелгән. Чыгарылыш сыйныф укучысының характеристикасы (портреты) түбәндәгедән гыйбарәт:

−− үз Ватанын һәм туган җирен сөюче; туган һәм рус телен белгән; үз халкын, аның мәдәниятен һәм рухи гадәтләрен хөрмәт иткән; −− кешелек тормышының, гаиләнең, җәмгыятьнең,

күпмилләтле россия халкының, кешелекнең кыйммәтләрен аңлаган һәм кабул итүче; −− дөньяны актив һәм кызыксынып өйрәнүче; хезмәтнең,

фәннең һәм иҗатның кыйммәтен аңлаучы;

−− укый белүче, тормышта һәм эшчәнлектә белемнең һәм үзбелем үзләштерүнең әһәмиятен аңлаучы; алган белемнәрне гәмәлдә кулланучы;

5

−− социаль яктан актив, законнарны һәм хокук тәртипләрен хөрмәт иткән; үзенең кылган эш-гамәлләрен әхлакый кыйммәтләр белән үлчәгән; гаилә, җәмгыять, Ватан алдында булган бурычларын аңлап кабул итүче; −− башкаларны хөрмәт итүче, конструктив әңгәмә алып бара алган һәм бер-береңне аңлауга ирешүче;

−− кешегә һәм тирә-юньгә куркынычсыз булган, сәламәт һәм экологик тормыш рәвешенең кагыйдәләрен аңлап башкаручы; −− һөнәрләр дөньясында ориентлашучы, җәмгыятьнең һәм

табигатьнең тотрыклы үсеше өчен кешенең профессиональ эшчәнлегенең әһәмиятен аңлаучы.

11. «Филология» өлкәсенә караган предметларның төп

белем бирү программасы буенча нәтиҗәләре.

«Филология» – телнең билгеләр системасын өйрәнгән, кешелекнең аралашу нигезендә яткан һәм гражданлык, этник, социаль тәңгәллекне формалаштырган, аңларга һәм аңлатырга мөмкинлек тудырган, кешенең эчке халәтен чагылдырырга ярдәм иткән өлкә буларак түбәндәгеләрне тәэмин итергә тиеш:

−− әдәби мирас һәм аның аша туган тел, дөнья мәдәнияте хәзинәләре, цивилизация казанышларын файдалану мөмкинлегенә ия булу; −− төрле мәдәниятләрнең үзенчәлекләрен аңлау өчен нигез

хәзерләү һәм аларга хөрмәт тәрбияләү;

−− рухи, әхлакый, эмоциональ, иҗади, этик һәм танып белү үсешенә тәэсир иткән интеллектуаль һәм социаль үсеш арасындагы бәйләнешне аңлау; −− билингвизмны күздә тотып, телләрне өйрәнүне күз

алдында тоткан төп күнекмәләрне формалаштыру;

−− башка уку-укыту предметларын үзләштерүдә югары нәтиҗәләргә ирешү өчен актив һәм потенциаль сүзлек запасын баету.

«Филология» өлкәсенә караган уку-укыту предметларын

үзләштерү нәтиҗәләре түбәндәгеләрне чагылдырга тиеш:

6

Рус теле. Туган тел

1. төрле уку-укыту предметларының эффектлы үзләштерелүен тәэмин иткән һәм формаль һәм формаль булмаган шәхесара, мәдәниара аралашуда кешеләр белән үзара бәйләнешне тудырган сөйләм эшчәнлеге төрләрен камилләштерү (аудияләштерү, уку, сөйләү һәм язу);

2. шәхеснең белем алу процессында, интеллектуаль һәм иҗади үсешен тәэмин итүдә телнең әһәмиятле ролен аңлау;
3. рус һәм туган телләрнең коммуникатив-эстетик мөмкинлекләрен куллану;
4. тел турында системалы фәнни белемнәрне киңәйтү; телнең төп берәмлекләрен, категорияләрен һәм лингвистиканың төп төшенчәләрен үзләштерү;

5. сүзгә төрле анализ (фонетик, морфемик, сүзьясалышы, лексик, морфологик) һәм сүзтезмәләргә, җөмләләргә синтетик анализ башкару өчен күнекмәләр формалаштыру;

6. актив һәм потенциаль сүзлек запасын баету; арала-шу стиленә карап үз фикерләреңне һәм хисләрне җиткерү өчен сөйләм грамматик чараларының күләмен киңәйтү;

7. фразеология һәм лексиканың төп стилистик ресурсла-рын, әдәби телнең төп нормаларын (орфоэпик, лексик, грамма-тик, орфографик, пунктацион), сөйләм этикетының нормаларын үзләштерү һәм аларны телдән, язма фикерләрне төзегәндә сөйләм практикасында куллану тәҗрибәсен булдыру;

8. кешелек кыйммәте буларак тел культурасына карата җаваплылык формалаштыру.

Әдәбият. Туган әдәбият

1. үзүсеш өчен уку һәм әдәбиятны өйрәнүнең әһәмятен аңлау; бу дөньяны, үзеңне танып белү һәм кешелек белән җәмгыять арасында мөнәсәбәтләрне гармонияләштерү чарасы буларак системалы укуда ихтыяҗ формалаштыру;

2. әдәбиятны халыкның төп милли-мәдәни кыйммәте һәм тормышны үзенчәлекле танып белү чарасы буларак аңлау;
3. мәдәни үзидентифакт (самоидентификация) белән тәэмин итү; бөтендөнья һәм рус мәдәниятен, туган халыкның

7

культурасын өйрәнү аша туган телнең коммуникатив-эстетик мөмкинлекләрен аңлау;

4. үзенең фикерләрен телдән һәм язма рәвештә, төрле жанр-ларда аргументлаштыра алучы, аналитик һәм интерпретация ха-рактерындагы киңәйтелгән фикерләрне формалаштыручы, укыл-ган материал буенча фикер алышуда катнаша, аңлы рәвештә үз уку вакытын планлаштыра алучы, эстетик зәвыкька ия булучы квалификацияле укучыны тәрбияләү;

5. төрле этномәдәни гореф-гадәтләрне чагылдырган матур әдәбият әсәрләрен аңлау сәләтен үстерү;
6. матур әдәбиятны фәнни, публицистик, эш текстларыннан аерып тора торган үзенчәлекләрен күрә белү аша текстка эсте-тик, мәгънәви анализ ясарга сәләтле булу, укылганнарны кабул итү, анализлау, интерпретацияләү һәм тәнкыйди фикер йөртү күнекмәләрен формалаштыру; әдәби әсәрдә чагылыш тапкан тормышның әдәби картинасын эмоциональ һәм интеллектуаль яктан аңлап кабул итү.

8

ФЕДЕРАЛЬ ДӘҮЛӘТ ГОМУМИ БЕЛЕМ БИРҮ СТАНДАРТЛАРЫ НИГЕЗЕНДӘ УКУ-УКЫТУ ПРОГРАММАЛАРЫ

«Россия Федерациясендә Мәгариф турында» Федераль Законының «Уку-укыту программалары» дип исемләнгән 12 нче маддәсендә китерелгән 5, 7 нче пунктларда түбәндәге сүзләр китерелә:

−− Әгәр гамәлдәге федераль закон тарафыннан башкача билгеләнмәгән булса, уку-укыту программалары уку-укыту эшчәнлеген гамәлгә куючы оешма тарафыннан мөстәкыйль рәвештә әзерләнә һәм раслана.

−− Уку-укыту эшчәнлеген дәүләт аккредитациясенә ия булган уку-укыту программалары нигезендә гамәлгә куючы оешмалар (югары белем бирүче оешмалар та-рафыннан мөстәкыйль расланган белем стандартлары нигезендә гамәлгә ашырылучы уку-укыту программала-рыннан кала) уку-укыту программаларын федераль дәүләт стандартларын һәм алар нигезендә эшләнгән якынча төп уку-укыту программаларын искә алып төзиләр.

Үрнәк программа белем бирү стандартларында карал-

ган предмет темаларының эчтәлеген конкретлаштыра, курсның бүлекләре буенча якынча уку сәгатьләрен билгели, укучыларның яшь үзенчәлекләрен, белем алуның эзлекле фикер йөртүгә нигезләнгән процессын, предметара бәйләнешләрне исәпкә алып өйрәнелә торган темаларны, бүлекләрне билгеле бер тәртиптә өйрәнүне тәкъдим итә.

Татар теленнән үрнәк программалар Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгы сайтында ур-наштырылган.

Үрнәк программалар нигезендә автор программалары, дәреслекләр төзелә.

Аерым укыту предметлары буенча үрнәк программалар – юнәлеш бирү төрендәге документлар.

Әлеге программалар:

−− белем бирүнең һәр баскычында аерым бер укыту пред-метын өйрәнүнең максатларын;

9

−−  аңлатма язуын (белем бирүнең үзенчәлекләрен);

−− уку-укыту эчтәлеген (өйрәнелергә тиешле материал исемлеген); −− якынча тематик планын (укучылар башкарырга тиешле эшчәнлек төрләрен);

−− укыту предметы программаларын үзләштерүнең план-лаштырылган нәтиҗәләрен; −− белем бирү процессын матди-техник яктан тәэмин

итүгә карата киңәшләрне үз эченә ала.

Федераль дәүләт белем бирү стандартлары таләпләренә

туры китереп төзелгән төп уку-укыту программалары (18.2.2 п.)

түбәндәге өлешләрне үз эченә ала:

1. аңлатма язуы (укытыла торган фәннең (курсның) үзенчәлеген искә алып, гомуми белем бирүнең максат-бурычлары билгеләнә);

2. укытыла торган фәнгә, курска гомуми характеристика;

3. уку планында фәннең, курсның тоткан урыны;

4. программаны үзләштерүдән көтелгән нәтиҗәләр (шәхескә кагылышлы, метапредмет, уку фәненә кагылышлы нәтиҗәләр);

5. уку предметының, курсның эчтәлеге;

6. төп уку эшчәнлеге төрләрен чагылдырган тематик план;

7. укытуның матди-техник һәм мәгълүмати яктан тәэмин ителеше.

Педагогның ФДББС (ФГОС) таләпләре нигезендә

башкарылган эш программасына нигезләмә

1. Гомуми нигезләмә.

1.1. Педагогның ФДББС таләпләре нигезендә башкарылган эш программасы «РФ мәгариф турындагы законы» 2 м., 9 п., ФДББС таләпләренә һәм мәктәпнең Уставына нигезләнеп төзелергә тиеш.

1.2. Уку-укыту учреждениясе тарафыннан кабул ителгән эш программасы – уку-укыту предметының күләмен, тәртибен һәм эчтәлеген билгеләгән һәм төп уку-укыту программасы таләпләренә җавап бирә торган локаль документ.

1.4. Уку-укыту программалары кысаларындагы эш про-граммаларына түбәндәгеләр керә:

10

−− уку-укыту предметлары буенча программа; −− дәрестән тыш эшчәнлек программасы;

−− электив курслар, сайлап алу курслары программасы; −− факультатив дәресләр программасы.

1.5. Эш программасы уку-укыту учреждениясенең төп уку-укыту программасының бер компоненты буларак, уку-укыту пла-нында каралган белем-бирүнең эчтәлеген, көтелгән нәтиҗәләрен, бәяләү системасын терки.

1.6. Эш программасының максаты – билгеле бер уку-укыту предметы эчендә каралган белем бирү процессын планлаштыру, оештыру һәм идарә итү өчен уңай шартлар тудыру. Эш програм-малары, нигездә, төп уку-укыту программасында планлашты-рылган нәтиҗәләргә ирешүгә юнәлтелгән.

Эш программасының бурычлары:

−− конкрет бер уку-укыту предметы кысаларында ФДББС гамәлгә ашыру; −− укучыларның контингентын һәм белем бирү

учреждениясенең үзенчәлекләрен, максатын һәм бурыч-ларыннан исәпкә алып уку предметларының эчтәлеген, күләмен һәм тәртибен билгеләү;

1.7. Эш программасы түбәндәге фунцияләрне башкара: −− уку-укыту планында каралган төп вазифаларны үти; −− уку-укыту предметының белем бирү эчтәлеген билгели; −− уку-укыту предметы эчендә белем-бирү эчтәлегенең эз-леклелеген тәэмин итә; −− белем-бирү эчтәлегенә интегратив якын килү принци-бын тормышка ашыра;

−−  җирле эчтәлекле модульне кертә;

−− укыту-тәрбия бирү процессын оештыруга эзлекле-эшчәнлекле якын килү өчен шартлар тудыра; −− һәр укучының планлаштырылган нәтиҗәләргә ирешүен тәэмин итә.

2. Эш программасын төзү

2.1. Эш программалары белем бирү учрежденияләренең компетенциясенә керә һәм мөстәкыйль рәвештә тормышка ашырыла.

2.2. Эш программалары билгеле бер белем алу дәрәҗәсен исәпкә алынып төзелә.

11

2.3.Курс (электив, факультатив) эш программасы укытучы-предметник тарафыннан уку елына төзелә.

2.4. Аерым бер уку-укыту предметының белем бирү эчтәлеге укытучының профессиональ осталыгы һәм үз дисциплинасын (пред-метын) ничек күзаллавыннан чыгып проектлаштырыла.

2.5. Эш программасын билгеле бер предметның методик берләшмә коллективы да төзергә мөмкин.

2.6. Эш программасы 2 экземплярда әзерләнә (берсе укытучының эшчәнлегендә кулланылса, икенчесе белем бирү программасының бер структур элементы буларак рәсми кәгазьләр белән саклана).

2.7. Эш программасын төзегәндә, кабул иткәндә һәм расла-ганда түбәндәге документларга игътибарлы булу сорала:

−−  ФДББС (ФГОС);

−− уку-укыту предметының якынча (примерная) программасы; −− экспертизаны һәм апробацияне узган авторлык про-граммасы;

−− белем бирү учреждениясенең төп белем бирү программасы; −− УМК (дәреслек).

2.8. Укытучының эш программасы тематик-календарь планын төзү өчен нигез булып тора.

2.9. Үрнәк программаларда сәгатьләрнең бүленеше темаларга һәм бүлекләргә аерып бирелмичә генә гомуми сәгать күрсәтелсә, укытучы үзе мөстәкыйль рәвештә УМКга ориентлашып һәм укучыларның мөмкинлекләрен күзаллап сәгатьләрнең бүленешен бирә.

2.10. Укытучының эш программасы административ струк-туралар тарафыннан укучыларның уку-укыту предметының эчтәлеге ни дәрәҗәдә үзләштерелгәнлеген өйрәнә һәм тикшерә торган документ булып тора.

3. Эш програмасын формалаштыру һәм эчтәлеге

3.1. Эш программасы үрнәккә нигезләнеп, хаталарсыз, пөхтә итеп төзелә. Программаның тексты Word редакторы, Times New Roman шрифты, 12-14 кегль, юллар арасы – 1, текст киңлегендә, һәръяктан 1-2 см. кырлар калдырылып, А4 бите

12

форматында башкарыла. Титул бите документның беренче бите булып санала (ул биттә сан куелмый).

Тематик план таблица рәвешендә бирелә.

Әдәбият исемлеге алфавит тәртибендә (чыгынакның кайда басылганлыгы (шәһәр, нәшриятның атамасы), басу елы, бит күләме күрсәтелә).

3.2. Эш программасының структурасы:

13

14

4. Программаларга  бәя  бирү  (тикшерү)  процессының

тәртибе.

Программаларга бәя бирү түбәндәгн таблицаны тутырудан гыйбарәт

Федераль исемлекккә кергән укыту-әсбабына нигезләнгән эш программасына бәя бирү формасы

15

16

Эксперт _____________        _____________        _______________

(эш урыны, вазыйфасы)        (имза)        (имзаны расшифровкалау)

________(экспертизаны үткәрү вакыты)

Искәрмә: Эксперт кәгазен тутырган вакытта, эксперт 8дән түбән булган күрсәткечләргә дәлилле аңлатмалар (аргументлар) кәгазен дә тутырып бирергә тиеш.

17

Дәлилле аңлатмалар (аргументлар) кәгазе

Комиссиядән тыш бер бәяләүчегә экспертларның кәгазьләре тапшырыла һәм ул һәрбер эксперт бәяләмәсенә җыелма ведомость төзи, авырлык коэффициентының күрсәткеч нормасына карап билге чыгара. Билге түбәндәге формула ярдәмендә табыла.

m – экспертлар саны, xi – экспертның бәясе, x ̅ – уртача бәя

Уртача билге аның коэффицент вариациясе күләме V 25 %тан артмаган очракта гына дәрес була.

Әһәмиятлелек коэффициентларның нормалары

Экспертларның эш программаларына куелган бәяләрнең җыелма ведомосте

Баллар суммасы

Баллар суммасыннан чыгып, түбәндәге мондый нәтиҗәләр чыгарыла:

• 8дән 10га кадәр җыелса – эш программасын укыту-тәрбия процессында кулланырга мөмкин
• 6 дан күп, ләкин 8 дән ким – күзәтелгән җитешсезлекләрне төзәтеп, эш программасын яңадан экспертизага бирергә;

• 6 дан ким булса – эш программасын укыту-тәрбия процессында кулланырга ярамый.

Эксперт нәтиҗәләре билгеле булганнан соң түбәндәге формада эксперт бәяләмәсе тутырыла.

ЭКСПЕРТ БӘЯЛӘМӘСЕ

__________________________________________________

(программа авторы)

__________________________________________________

(эш урыны һәм башкарган вазыйфасы)

__________________________________________________

(башлангыч, урта, төп гомуми белем бирү)

__________________________________________________

(укыту предметының исеме)

Экспертлар эш программасының эчтәлеген анализлаганнан соң (эш программасының мөһим билгеләмәләренә бәя биргәч) түбәндәге нәтиҗәләргә килделәр

Программаның гомуми баллы_____ .

Эксперт тикшеренүләреннән соң кабул ителгән комиссиянең карары…..(эш программасын белем бирү процессында кулланыр-

га мөмкин; җитешсезлекләрне төзәтергә; кулланырга ярамый) Эш программасын бәяләгәндә билгегә тәэсир иткән кайбер

мөһим җитешсезлекләр:

Эксперт комиссиясенең рәисе___________   ___________ (имза) (имзаның расшифровкасы)

«____» ______________________ 20_____ г.

Мөһер урыны

22

ФДББС ТАЛӘПЛӘРЕ НИГЕЗЕНДӘ ЗАМАНЧА ДӘРЕС ФДББС буенча якынча дәрес структуралары Яңа тема өйрәтү дәресенең якынча структурасы

1. Тема, максат, бурычлар билгеләү. Ике тема бирү үзен аклаячак: теоретик материал өйрәнү буенча һәм тәрбияви, үстерүче максатлардан чыгып лексик тема алына. Мәсәлән, сый-фат дәрәҗәләре. Кешедә барысы да матур булырга тиеш.

2. Оештыру моменты (эшчәнлеккә әзерлек).

Максаты: укучыларны төп эшчәнлеккә җәлеп итү. Сый-ныфта уңай эмоциональ атмосфера булдыру.

Эш алымнары: укытучының изге теләкләре, бүгенге эш өчен кирәкле сыйфатларны билгеләү, девиз, эпиграф белән та-ныштыру, үрнәк буенча өй эшен мөстәкыйль тикшерү һ.б. (1, 2 минут).

3. Белемне актуальләштерү.

Максат: бүгенге темага нигез булырлык итеп, үтелгәнне ка-батлау, уку чыларга авыр тоелган урыннарны ачыклау (4, 5 минут).

4. Проблемалы ситуация булдыру. Уку мәсьәләсен кую.

Максат: авырлыкларны ачыклау (Ни өчен шундый сорау

килеп туды? Без әле нәрсәне белмибез?), дәрес максатын я тема-ны төп сорау кебек итеп билгеләү (4, 5 минут).

Уку мәсьәләсен кую буенча проблеманы ачыклауга юнәлтелгән, темага алып килгән әңгәмә үткәрү.

5. Яңа тема өйрәнү.

Максат: мәсьәләне телдән чишү юлларын бергәләп эзләү, анализлау (7, 8 минут).

Эш төрләре: төрле фикерләр тудырган, проблеманы хәл итүгә юнәлтелгән әңгәмә, төркемләп, парлап эшләү.

6. Ныгыту.

Максат: бергәләп, чиратлап яңа белемне кабатлау, терәк сигнал формасында теркәү (4, 5 минут).

Эш төрләре: фронталь эш, парлы эш, продуктив күнегүләр башкару.

7. Үзаллы эш.

23

Максат: һәр укучыны теманы аңлавына, күнегүләр башкара алуына ышандыру (4, 5 минут).

Эш төрләре: 2, 3 зур булмаган язма эш башкару, укучыларның өлге буенча үзләрен тикшереп барлавы.

Яңы теманы кабатлау, ныгыту.

Укучыларга яңа тема буенча эш тәкъдим ителә (1 күнегү), алга таба шушы ук күнегү алдан үтелгән темалар белән бәйләп ныгытыла (7, 8 минут).

8. Рефлексия (дәрес нәтиҗәсе).

Максат: укучыларның үз уку эшчәнлеген, сәләтләрен дөрес бәяләү, башкаларның эшчәнлеген күрә һәм дөрес анализлый белүе (2, 3 минут).

Сораулар: Нинди максатлар куйган идек? Максатларга ирештекме? Ничек? Нәтиҗәләр нинди? Тагы да нәрсәләр эшләргә тиешсез? Бүгенге белемне тормышта кайда һәм ничек кулланырга мөмкин? Синең бигрәк тә кайсы эшең уңышлы килеп чыкты? Алга таба нәрсә өстендә эшләргә кирәк?

Белем һәм күнекмәләрне комплекслы куллану дәресенең якынча структурасы (ныгыту дәресе)

1. Оештыру этабы.

2. Өй эше тикшерү. Укучыларның терәк белемнәрен яңадан барлау һәм төзәтмәләр кертү. Белемнәрне актуальләштерү.
3. Дәрескә максат һәм бурычлар кую. Укучыларның уку эшчәнлеген мотивлаштыру.
4. Беренчел ныгыту:

−− таныш ситуациядә (типлаштырылган); −− үзгәртелгән ситуациядә (конструктив).

5. Белемнәрне яңа ситуациядә иҗади куллану һәм эзләп табу (проблемалы биремнәр).
6. Өй эше турында мәгълүмат, аны үтәү буенча күрсәтмә

бирү.

7. Рефлексия (дәрескә йомгак ясау).

Белем һәм күнекмәләрне актуальләштерү дәресенең якын-ча стуктурасы (кабатлау дәресе)

1. Оештыру этабы.

2. Өй эше тикшерү. Куелган бурычларны иҗади чишү өчен

24

кирәкле белем һәм күнекмәләрне яңадан барлау һәм төзәтмәләр кертү.

3. Дәрескә максат һәм бурычлар кую. Укучыларның уку эшчәнлеген мотивлаштыру.
4. Белемнәрне актуальләштерү: – контроль дәрескә әзерлек максатыннан; – яңа теманы өйрәнүгә әзерлек максатыннан.
5. Белем һәм осталыкларны яңа ситуациядә куллану.

6. Белемнәрне гомумиләштерү һәм системалаштыру. Үзләштерү дәрәҗәсен ачыклау. Җибәрелгән хаталар буенча фи-кер алышу һәм төзәтмәләр кертү.

8. Өй эше турында мәгълүмат, аны үтәү буенча күрсәтмә бирү.

9. Рефлексия (дәрескә йомгак ясау).

Белем һәм осталыкларны системалаштыру дәресенең якынча структурасы

1. Оештыру этабы.

2. Дәрескә максат һәм бурычлар кую. Укучыларның уку эшчәнлеген мотивлаштыру.

3. Белемнәрне актуальләштерү.

4. Белемнәрне гомумиләштерү һәм системалаштыру. Укучыларны гомумиләштерелгән эшчәнлеккә әзерләү. Тиешле дәрәҗәдә яңадан үзләштерү (үзгәртелгән сораулар белән).

5. Белем һәм осталыкларны яңа ситуациядә куллану.

6. Үзләштерү дәрәҗәсен тикшерү, җибәрелгән хаталар бу-енча фикерләшү һәм аларны төзәтү.
7. Рефлексия (дәрескә нәтиҗә ясау).

Эшчәнлеккә нәтиҗә ясау, өйрәнелгән материалны анализлау.

Белем һәм осталыкларны тикшерү дәресенең якынча структурасы

1. Оештыру этабы.

2. Дәрескә максат һәм бурычлар кую. Укучыларның уку эшчәнлеген мотивлаштыру.
3. Белем, осталык һәм күнекмәләрне тикшерү ( биремнәр күләме һәм авырлык дәрәҗәсе буенча программага һәм һәр укучының белем дәрәҗәсенә туры килергә тиеш).

Контроль дәресләрнең формалары:

25

−−  язма контроль;

−− телдән һәм язма контроль аралаштырып бирелгән бу-лырга мөмкин.

4) Рефлексия (дәрескә нәтиҗә ясау).

Белем,  осталык  һәм  күнекмәләргә  төзәтмәләр  кертү

дәресенең якынча структурасы

1. Оештыру этабы.

2. Дәрескә максат һәм бурычлар кую. Укучыларның уку эшчәнлеген мотивлаштыру.
3. Белем, осталык һәм күнекмәләрне диагностикалауның нәтиҗәләре. Укучыларның белем һәм күнекмәләрендәге хаталар-ны ачыклау, аларны төзәтү юлларын, белем һәм осталыкларын камилләштерү.

Диагностика нәтиҗәләре буенча укытучы коллектив, төркемнәрдә һәм индивидуаль эшләү алымнарын планлаштыра.

4. Өй эше турында мәгълүмат, аны үтәү буенча күрсәтмә бирү.

5. Рефлексия (дәрескә йомгак ясау).

Катнаш дәреснең якынча стуктурасы

1. Оештыру этабы.

2. Дәрескә максат һәм бурычлар кую. Укучыларның уку эшчәнлеген мотивлаштыру.
3. Белемнәрне актуальләштерү.

4. Яңа белемнәрне беренчел үзләштерү.

5. Яңа белемнәрне үзләштерүне беренчел тикшерү.

6. Беренчел ныгыту.

7. Үзләштерү дәрәҗәсен тикшерү, җибәрелгән хаталар бу-енча фикер алышу һәм төзәтүләр кертү.
8. Өй эше турында мәгълүмат, аны үтәү буенча аңлатма

бирү.

9. Рефлексия (дәрескә йомгак ясау).

Заманча дәресне проектлаштыру

Хәзерге заман таләпләргә җавап бирә торган дәрес нинди булырга тиеш? Аны проектлаштырганда укытучыга нәрсәләргә игътибар итү сорала? Бу бүлектә без шушы сорауларга җаваплар табарга тырышырбыз.

26

Иң беренче чиратта педагогка шуны истә тоту мөһим – дәрестә башкарылган һәр эшчәнлек максатчан һәм нәтиҗәле бу-лырга тиеш. Моны аңлап кабул итү өчен безгә көндәлек тормы-шыбызга игътибар итү сорала. Мисал өчен, нинди генә чараны гына алмыйк, сайламыйк (спектакль яисә концерт карау, тәмле ризыклар белән туклану, китап сатып алу һ.б.) без аның алдан ук нәтиҗәле, көтелгән һәм күңелле булачагына өмет итәбез. Һәрбер чарада ике як урын ала: җырчы – тыңлаучы, артист – тамашачы, пешекче – тукланучы, укытучы – укучы. Әгәр безгә тамаша яисә чара ошаса, без аннан рухи азык алабыз һәм тагын бу чарага килү теләге белән кайтып китәбез, иптәшләребезгә дә бу тамашаны ка-рарга киңәш итәбез, ә инде тискәре тәэсир калдырса, вакытыбыз-ны заяга уздырдык дигән фикердә калабыз. ФДББС (ФГОС) нәкъ менә укучының белем алу процессында теләктәш катнашучысы булуына басым ясый. Белем алу ул – бурыч түгел, ә куанычлы, күңелле бер чара булырга тиешлеген искәртә.

Педагогка ФДББСка җавап бирә торган дәресне хәзерләгәндә иң беренчел чиратта нәрсәләргә игътибар итү сорала:

• төп максат – укучының шәхси үсешен тәэмин итү;
• укучыларда УУГ формалаштыру;
• укучыларның эзләнү эшчәнлеген дөрес итеп оештыру һәм танып-белү эшчәнлеген үстерү (укучыларның белемнәре мөстәкыйль эзләнү эшчәнлегенең нәтиҗәсе булсын өчен).

Заманча дәресне проектлаштыруның төп принциплары:

1. Белем үзләштерү парадигмасының эчтәлеге үзгәрү (бе-лем үзләштерүдән – эшчәнлеккә);
2. Белем үзләштерүнең эчтәлегеге, формасы, алымнары, методлары һәм технологияләре үзгәрү;
3. Педагогик позицияләрнең урыны үзгәрү (укытучы-уку-чы иде, хәзер укучы-укытучы);
4. Укучы эшчәнлегендә эчке мотивлар формалашу;

5. Шәхси максатны билгеләү һәм материалның эчтәлегенә шәхси якын килү;
6. Белем алу эшчәнлегенең рефлексив нәтиҗәләре булу.

Шулай итеп, заманча дәреснең әһәмиятле аспектлары:

27

• дәреснең максатчан һәм мотивлашкан булуы.
• дәреснең максаты төгәл һәм конкрет булуы, куелган мак-сатка көтелгән нәтиҗәләрнең җавап бирүе, ягъни тәнгәл килүе зарури;
• дәреснең нәтиҗәлелеге укучыларның билгеләреннән, материалны үзләштерү дәрәҗәсеннән чыгып түгел, ә укучыларның эшчәнлегеннән чыгып бәяләнергә тиеш. Шул ук вакытта дәрестә “белем” алуның әһәмияте киме-ми, киресенчә, булган белемнәрне гамәлдә куллана белүгә игътибар гына арта;

• дәреснең яңа белем бирү максаты – укучыларның үзләре алдына мөстәкыйль максат куюлары һәм аңа бару бурычларын билгеләп эшчәнлек оештырулары;
• заманча дәреснең эшчәнлеккә корылган булуы;
• яңача корылган дәреснең мәгънәсе – ул белем алу процессы вакытында куелган проблеманының укучылар тарафыннан танып-белү эшчәнлеге аша чишелүе;
• дәрестә никадәр дәрәҗәдә мөстәкыйль эшчәнлеккә күбрәк урын бирелсә, шул кадәр яхшырак (бу очракта укучылар текст өстендә эшләп проблеманы чишәргә өйрәнәләр һәм мәгълүмати компетенцияләргә ия булалар);

• заманча дәрес белем бирү процессында дискуссия, видеотәнкыйть, эшлекле һәм рольле уеннар, ачык со-раулар кебек эшлекле методлар һәм алымнарның актив кулланылуның белән аерырылып тора.

28

Традицион эшчәнлеккә һәм ФДББСка нигезләнеп оештырылган укытучы

эшчәнлегендәге аермалар

ФДББС гамәлгә ашыруда укытучының роле

Яңа таләпләр кысаларында укытучының позициясе үзгәрсә дә, аның әһәмияте кимемәде. Укытучы ул:

• иҗади сәләтләрне үстерү өчен уңайлы шартлар тудыра алучы;

• белемнәрне үзләштерүгә иҗади якын килүгә өйрәтүче;
• мөстәкыйль фикерләүгә өйрәтүче;
• материалны өйрәнү вакытында мөстәкыйль сораулар формалаштырырга өйрәтүче;

• предметны үзләштерүгә мотивация тудыручы һәм укучыларның шәхси үзенчәлекләрен, сәләтләрен күрә һәм бәяли белүче.

Димәк, укытучы – ул эзләнүче, киңәшче, оештыручы, про-

ектны җитәкләүче, белемнәр белән эффектлы эшне оештыра тор-ган юнәлтүче, “коллектив укытучысы”.

Укытучы тарафыннан дәресне нәтиҗәле итеп оештыру өчен нәрсәләргә игътибар итү сорала:

−− аеруча уңышлы дип табылган дифференцияләшкән һәм шәхси укытуга юнәлдерелгән, кызыксынуны арттыра торган һәм иҗади активлыкны үстерә торган укыту методларын, эффектлы алымнарны сайлау, уйлап табу; −− үзконтрольлекне оештырып эшчәнлекне башкару

(дәреснең планын педагогик принциплардан – эзлеклелек, оптимальлек, кешелеклелек, гуманитарлылыктан чыгып коррекцияләү); −− булачак дәреснең план-сценариясен (технологик картасын) төзү.

Дәреснең нәтиҗәле булуының алшартлары: −− кысыксындыру, мобилизацияләү;

−− дәреснең беренче минутыннан ук укучыларны актив эшчәнлеккә алып керү; −− дәрес планында каралган гамәлләрне үзчиратында баш-кару;

−−  дәрестә эшлекле генә түгел, иҗади, хис-эмоцияләргә

30

бай булган, уңай теләктәшлеккә корылган атмосфераны булдыру;

−− укучыларның игътибарына бирелгән информациянең никадәр дөрес кабул итүлүен, үзләштерелүен белү өчен этапларда каралган барлык чараларны куллану; −− уку-укыту алымнарының арсеналын төрләндерү;

−− дәресне тәмамлаганда өй эшен төгәл формалаштырып бирү һәм киләсе дәрескә “күпер” салу (киләсе дәрестә нин-ди теманы үтәчәкләрен һәм ул материалның әһәмиятен ачыклап бирү).

Дәрестә укучының игътибарын даими җәлеп итеп тору алымнары:

−−  проблемалы ситуацияләр булдыру;

−− укучыларның белем үзләштерү темпларын үзгәртеп тору (тизләтү яисә әкренәйтү); −− укучыларга көтелмәгән, кызыклы сораулар хәзерләү;

−− белем бирү процессында аудио-, видео техник чаралар-ны, күрсәтмәлелекне куллану; −− фронталь, төркем белән эшләү төрләрен актив чират-лаштырып тору;

−− дәрестә төрле кызыклы ситуацияләрне мисал итеп китерү; −− уңышлылык халәтен тудыру;

−− дәрес эчтәлегенә төрле уеннарны кертеп җибәрү; −− көч сынашу-узышуга корылган биремнәрне бирү; −− укучылар белән ышанычлы әңгәмә-диалог кору.

Алда искәртеп кителгәнчә, белем бирү процессында укучыларның танып белү эшчәнлеген оештыруның алшарты

– кысыксындыру, мобилизацияләү һәм балаларны дәреснең беренче минутыннан ук актив эшчәнлеккә алып керү. Заман таләпләре шартларында оештырылган укытуның төп үзенчәлеге дә шунда: ки, укытучы белемнәрне әзер хәлендә бирми, укучылар алдына бурыч куя, аны кызыксындыра, хәл итү өчен аерым чаралар табу теләге уята. Бу бурычны хәл итү юлларын эзләү барышында ул үзендә яңа белемнәр булдыра. Традицион укыту

31

төрендә укытучы турыдан-туры кызыксындыру чараларына басым ясый (укытучы кызык итеп сөйли, күрсәтмә әсбаплар белән кызыксындыра —укучыга кызык, бирелеп тыңлый), яки бу материалның киләчәктә тормышта кирәк булганлыгына аерым басым ясый (дәрес бик кызык түгел, иллюстратив материаллар юк, ләкин бу фән яки аның бер бүлеге югары уку йортына керү имтиханнарына хәзерлектә бик әһәмиятле, шуңа күрә укытучыны тыңларга һәм материалны аңлап калырга кирәк).

Проблемалы укытуның төп төшенчәсе – проблемалы ситуация. Проблемалы ситуация кешегә нәрсә дә булса уйлау яисә нинди дә булса эш башкару өчен белемнәр, анык эш ысуллары җитешмәгәндә, белем һәм җитешмәгән күнекмәләр арасында кар-шылыклар туганда барлыкка килә. Проблемалы ситуация укучы-да барлыкка килгән каршылыклардан, кыен ситуацияләрдән чыгу теләге барлыкка килгәндә генә өйрәтү үзлегенә ия. Проблемалы ситуация тудыруның беренчел бурычы — ул интеллектуаль кызыксындыру. Проблемалы ситуация барлыкка килгән вакытта укучы үзе кызыксынып, кирәкле белем алу юлларын эзли, мөстәкыйль рәвештә тапкан уңыш аңарда канәгатьләнү хисе тудыра.

Әлбәттә, бу хис һәр төрле проблемалы ситуациядә барлык-ка килмәскә мөмкин. Бу хәләт барлыкка килсен өчен ике төрле шартны сакларга кирәк. Ситуацияне чишү эшчәнлеге укучыга азмы-күпме кызыклы, көченнән килерлек булырга, ул аны эшли алуын сизәргә, үзендә аны җиңеп чыгарлык белем булуын күз ал-дына китерерлек булырга тиеш.

Проблемалы ситуацияләр тудыру алымнары:

1. Каршылык тудыручы сораулар бирү (каршылыклы фи-кер тудыручы факторны булдыру): нинди кызыклы фактлар белән очраштыгыз? Сездә берәр төрле сорау барлыкка килдеме? һ.б.;

2. Эшчәнлек вакытында укучылар арасында төрле фикерләр тудыра торган сораулар яисә биремнәр бирү;
3. Укучыларның күзаллауларына тәңгәл килеп бетмәгән практик биремнәрне башкарырга бирү. Сез ничек төшенгән идегез? Нәрсә килеп чыкты? Проблеманы аңлатыгыз;

32

4. Укучылар башкарып чыга алмый торган практик бирем бирү. Сез бу эшне башкарып чыга аласызмы? Сәбәпләре нәрсәдә? Сезгә нәрсә билгеле түгел?;

5. Алдагыларына охшаш булмаган биремнәр бирү: сез бу биремне башкара алдыгызмы? Алдагы биремнән нәрсәсе белән аерылып тора? Нәрсә билгеле түгел? Дәреснең максатын билгеләгез;

6. Алдагы белемнәрнең җитмәүчәнлеген күрсәтә торган биремнәр бирү.

Бу биремне ничек башкарырга җыенасыз? Эшне башкара ал-дыгызмы? Бу эшне башкару өчен нинди белем-күнекмәләрегезне кулланачаксыз?;

Проблемалы ситуацияләрне тудыру өчен киңәшләр:

1. Уку-укыту проблемасы укучыларны үзенең эмоциональ-леге, кызыклы булуы, гадәти түгеллеге белән аерылып торырга тиеш;

2. Укытучы укучыларның эмоциональ халәтенә игътибар-лы булырга тиеш;
3. Дидактик принциплар саклана (фәннилек, аңлаешлылык, системалылык, укытучының активлыгы).

Проблемалы ситуацияләрнең чишү формалары:

−− дискуссия; −− фәнни бәхәс;

−− проблемалы лекция; −− проблемалы биремнәр;

−− эзләнү-тикшеренү характерындагы биремнәр; −− проблематик текстлар һ.б.

Бу төр эшчәнлекләрне оештырып башкарылган дәресләрдә алынган белемнәр укучының хәтерендә генә бер мәгълүмат буларак кына түгел, ә тормыш итү өчен әһәмиятле булган алшартлар буларак формалашырлар.

Дәрестә проблемалы ситуация тудыру чаралары биһисап, сезнең игътибарыгызга берничә мисал тәкъдим итәбез.

33

Мисал 1

Тема. Сүзләрне кушу ысулы. Кушма, парлы, тезмә сүзләр. (рус мәктәбенең татар төркемнәре өчен, 5 нче сыйныф)

Укытучы. Укучылар, бүгенге дәрестә дә сүз ясалу ысулларын өйрәнүне дәвам итәрбез. Хәзер игътибар белән тактада бирелгән сүзләргә карагыз. Сүзләр төзелешләре ягыннан нинди? Таблицаны тутырыгыз.

Көньяк, һәлак булу, аккош, аш-су, үги ана яфрагы, унике, көне-төне, күз салу, очсыз-кырыйсыз, юлбашчы, дус-иш, егерме ике, алмаш-тилмәш, күзаллау, бүләк итү.

Көтелгән җавап:

Укытучы. Мондый сүзләр сүз ясалышы ысулларының кайсына карый? Укучы. Таблицаның беренче баганасындагы сүзләр – кушма сүзләр, икенчесендә – парлы сүзләр һәм өченчесендә – тезмә сүзләр. Алар сүзләрне кушу ысулы белән ясалган.

Укытучы. Әйтелгәннәрдән чыгып, дәрескә уку максаты куегыз.

Укучы. Без бүген сүзләрне кушу ярдәмендә яңа сүзләр ясалуы турында сөйләшербез.

Укытучы. Дөрес. Сүзләрне кушу ысулы белән кушма, парлы,т езмә сүзләр ясалу үзенчәлекләре турында сөйләшербез. Татар теленең сүз байлыгы белән танышырбыз. Хәзер дәфтәрләргә бүгенге числоны, теманы язып куйыйк. Аннары дәреслекне ачып, бирелгән кагыйдәләр белән танышырбыз.

Укучы (укый). Сүзләрне кушу ысулы белән яңа сүзләр ике яки берничә сүзне кушып,теркәп яки тезеп ясалалар. Төзелешләреннән чыгып, әлеге ысул белән ясалган сүзләрне кушма,парлы,тезмә сүзләр дип атыйлар.

34

Мисал 2

Татар теленең кулланылыш дәрәҗәсе ягыннан

сүзлек составы. Искергән сүзләр.

(рус мәктәпләрендә татар төркеменең 5 сыйныфы)

• Экранда Г. Тукайның “Эшкә өндәү” шигыре. Укытучы шигырьне сәнгатьле итеп укый. Укытучы:

−−  Г. Тукайның тагын нинди әсәрләрен беләсез?

−− Бу шигырь безне нәрсәгә өйрәтә? (Эш сөючән, тырыш булырга өйрәтә.)

−− Укучылар, әлеге шигырьдә кайсы сүзләрне аңлау сезгә авыррак тоелды? (ушбу, җиһан, иҗтиһад, олугъ, мөкаддәс) −− Сез ничек уйлыйсыз, бу нинди сүзләр? (иске сүзләр)

−− Бу сүзләрнең мәгънәләрен без каян белә алабыз? (Өлкәннәрдән сорый алабыз, аңлатмалы сүзлектән таба алабыз.)

−− Ягез әле, аңлатмалы сүзлекләрдән әлеге сүзләрнең мәгънәләрен эзләп карыйк.

Ушбу – бу,шушы. Җиһан –дөнья Иҗтиһад –тырышлык Олугъ – зур, бөек Мөкаддәс – изге

−−  Укучылар, әлеге сүзләр искергән сүзләр дип йөртелә.

Аерым сүзләр, искереп, кулланыштан төшеп калалар, яңа сүзләр барлыкка килә. Шул рәвешле тел һәрвакыт үзгәреп тора. (Үзбәя)

2. Модельләштерү.

Сүзләр

↓

искергән

↓        ↓

тарихи сүзләр        архаизмнар

кулланылыштан        хәзерге көндә дә булган

чыккан предмет        предмет һәм күренешләрнеӊ,

һәм күренеш исемнәре        искергән исемнәре

35

(Үзбәя). (Дәфтәрләргә тема языла)

3. Тарихи сүзләргә һәм архаизмнарга бүлеп язарга:

Мәсәлән: Архаизмнар:        Тарихи сүзләр:

Аршын        өяз

инсан        мәхәллә

арык        сөңге

вә        ядрә

(Үзбәя)

(Ял минуты)

ФДББС тәләпләре нигезендә дәрескә анализ һәм үзанализ

Хәзерге заман дәресенә куелган таләпләр системасы түбәндәгеләрдән чыгып билгеләнә:

−−  ФДББСның концепциясе;

−−  хәзерге заман дидактикасы принциплары;

−− эзлекле-эшчәнлекле якын килү позициясе (УУГ форма-лаштыру аша укучыларның шәхси үсешен тәэмин итү).

−− белем бирү эшчәнлегенең үзүсешкә һәм даими белем үзләштерүгә юнәлтелгәнлеге; −− мәгариф системасында укучының социаль үсешен про-ектлаштыру һәм конструкцияләү;

−−  укучыларның актив танып-белү эшчәнлеге;

−− уку-укыту процессын шәхси, психологик, физиологик һәм яшь үзенчәлекләрен исәпкә алып төзелүе.

Дәрескә куелган таләпләр системасы −− максатчанлык; −− мотивлашканлык;

−− белемнәрнең гамәли әһәмияте (укучыларга үзләштерелгән белемнәрнең һәм күнекмәләрнең гамәлдә куллану алу мөмкинлекләрен күрсәтү); −− эчтәлекне сайлау. Дәрес өчен кирәкле булган

мәгълүматлар укытучы тарафыннан, дәрес алдына куел-ган максат-бурычлардан, көтелгән нәтиҗәләрдән чыгып сайланылырга тиеш, башка төр мәгълүмат “өстәмә йок” буларак түгел, ә бары тик ярдәмчел характерда гына булырга тиеш.

36

−−  белемнәрне интегральләштерү;

−− дәреснең һәр этабын түбәндәгечә башкарырга: укыту би-ремен бирү → биремне башкаруга юнәлтелгән эшчәнлеккә нәтиҗә чыгару → башкару процессын һәм аның дәрәҗәсен контрольдә тоту → рефлексия; −− укучылар тарафыннан дәреснең һәр этабына нәтиҗә

чыгарттыру, этаплар арасында кире бәйләнеш булдыру;

−− танып-белү эшчәнлеге процессы вакытында укучыларның мөстәкыйль (интернет ресурсларны һәм баш-ка төрле мәгълүмат чараларын куллану) эшчәнлекләрен күзалдына тоткан блокларның булуы; −− парлы һәм төркем эшләренең оештырылуы (кол-

лектив эш нормаларын үзләштерү һәм коммуникатив компетенцияләрне үстерү); −− үзконтроль, рефлексия алымнары, үзэшчәнлек һәм

аның нәтиҗәләре өчен җаваплылыкны формалаштыру, үзтикшерү һәм беребереңне тикшерү системасын кулану; −− эшчәнлек процессында үз урыныңны танып белү була-рак рефлексия; −− укучыларның һәр төр эшчәнлегенә сыйфатлы уңай бәя

бирү (уңай уку мотивациясен формалаштыруга этәргеч ясау); −− өй эшләренең күләмен минимальләштерү һәм вариатив-

лыкны тәкъдим итү;

−− дәрестә уңай хәләт һәм сәламәтлекне саклау шартла-рын булдыру.

Шулай итеп, федераль дәүләт белем стандартлары таләбе

укытучыга татар теле дәресләрен оештыруда комплекслы караш булдырырга ярдәм итә, иҗади эзләнүләргә юл ача, укучыны шәхес буларак үстерергә, укытуны тормышка якынайтырга булыша.

Дәрескә анализ ясау схемасы Дәресне карауның максаты: Дата:

Сыйныф, укытучы:

Сыйныф укучыларының саны:

Дәрестә катнаштылар:

37

Дәреснең темасы:

Дәреснең тибы:

Дәрес алдына куелган дидактик бурычлар:

Дәреснең максаты:

Дәрескә анализ бирүнең әһәмиятле аспектлары

38

Теләкләр һәм киңәшләр:

Дәрескә үзанализ

Дәрескә үзанализ – укытучының профессиональ үсешен,

камиллеген тәэмин итә торган чара.

Дәрескә үзанализ ясау түбәндәгеләргә мөмкинлек бирә:

• укучы һәм укытучы эшчәнлеге алдына дөрес максатлар формалаштырып куерга;

• үз педагогик эшчәнлекнең шартлары белән максат-ка илтү юллары, алымнары арасында бәйләнеш тудыру күнекмәләрен үстерергә;
• үз педагогик хезмәтнең нәтиҗәләрен төгәл планлашты-рырга һәм аларны күрә белү күнекмәләрен формалаштырыр-га;
• укучыда үзаңны формалаштырырга, башкарылган эшләр һәм дәреснең соңында барлыкка килгән нәтиҗәләр арасында бәйләнешне күрә алырга.

Дәрескә үзанализ планы

• вариант

1. Сыйныфка кыскача характеристика.

2. Дәреснең темасы.

3. Тематик бүленештә бу дәреснең урыны.

4. Дәреснең максаты:

а) белем бирү;

ә) фикерләүне, күнекмәләрне үстерү; б) тәрбия бирү.

5. Дәреснең төре:

а) яңа материалны аңлату;

ә) ныгыту;

39

б) гомумиләштерү-йомгаклау;

в) белемнәрне тикшерү-контроль;

г) катнаш дәрес.

6. Дәреснең структурасы, төп элементлары, вакыт бүленеше.

7. Дәрестә кулланылган материалларның максатка ирешүдәге роле.
8. Дәрестә кулланылган методлар, алымнар.

9. Дәрестә күрсәтмәлелек.

10. Балалар белән индивидуаль эш формалары.

11. Укучыларның белемнәрен бәяләү.

12. Дәрескә йомгак (уңышлы, уңышсыз яклар).

35. вариант

1. Укытучының Ф.И.О. белеме, эш стажы, категориясе. Нинди методик проблема өстендә эшләве. Ни өчен әлеге пробле-маны сайлавы. Эксперименталь эше, нәтиҗәләре.

2. Дәреснең темасы, класс, программада бу дәреснең нинди урын тотуы.
3. Дәрес тибы.

4. Дәреснең максатлары. Өйрәтү, күнекмәләр үстерү һәм тәрбияви максатларга ирешә алу-алмавы.
5. Дәрес үткән сыйныфның үзенчәлекләре (үзләштерү дәрәҗәсе, башка дәресләрдә һәм хәзерге дәрестә активлыклары, мөмкинлекләре, укытучының бу класс укучылары белән эшләвендә нинди индивидуаль алымнар куллануы, ни өчен нәкъ әлеге сыйныфта ачык дәрес күрсәтүнең сәбәпләре).

6. Дәресне оештыру өчен кулланылган фәнни һәм мето-дик әдәбият, техник чаралар, компьютер технологияләре һ.б. күрсәтмәлелек.

7. Дәрестәге үзеңнең эшчәнлегеңә һәм укучылар эшчәнлегенә бәя, дәреснең нәтиҗәлелеге, планлаштырылган эшләрнең үтәлүе, укытучының үз тәэсирләре. Дәреснең уңай һәм кимчелекле яклары.

8. Укытучы киләчәктә нинди юнәлештә эшләргә планлаштыра.

III вариант (тәфсилле, киңәйтелгән)

1. Класска характеристика.

40

−−  үзара мөнәсәбәт;

−− психик һәм биологик үсештәге тайпылышлар; −− сыйныф хәзерлегенең кимчелекләре;

2. Үзләштерелә торган темада дәреснең тоткан урыны. −− дәресләр арасындагы бәйләнеш;
3. Дәреснең гомуми максатына характеристика (үстерелешле, тәрбияви, белем-бирү).
4. Дәрес планына характеристика.

−− укыту материалының эчтәләге; −− укыту методы; −− укыту алымнары;

−−  танып-белү эшчәнлеген оештыру формалары.

5. Дәрес төзелешенең планга җавап бирүе (тәңгәл килүе). −− дәреснең этапларын анализлау; −− үзанализның төзелеш аспектлары; −− дәреснең һәр элементына анализ.

6. Һәр дәрес элементының килеп чыккан нәтиҗәләргә керткән өлеше.

Һәр элементны оптималь рәвештә сайлап алынганлыгын исбатлау, дәлилләү.

7. Функциональ аспекты.

−− дәреснең төзелеше ни дәрәҗәдә максатка җавап бирә; −− укучы белән укытучы арасындагы аралашу стиленә анализ һәм аның килеп чыккан нәтиҗәгә тәэсире; 8. Килеп чыккан нәтиҗәләргә бәя бирү аспекты.

−−  дәрестә УУГ формалаштыру;

−− дәрес алдына куелган максат һәм нәтиҗә арасындагы тәңгәлсезлекләрне билгеләү, аларның сәбәпләрен ачыклау; −− йомгаклау һәм үзбәя; −− педагогик үзанализга системалы якын килү.

Сыйныфка кыскача характеристика бирү:

• сыйныфның хәзерлеге;
• парларда һәм кечкенә төркемнәрдә эшли белү күнекмәләре;

• укучыларда бер-берсенең фикерләрен тыңлап кабул итә белүләре һәм фронталь эшчәнлекне оештыра белүләре;

41

• укучыларда үзбәя һәм дустыңның эшчәнлегенә бәя бирү күнекмәләре;

• сыйныфтагы аралашу стиленә характеристика:

−− сыйныфта нәрсә өйтенлек итә: узышумы әллә хезмәттәшлекме −− сыйныфтагы әйдаманнарның һәм аутсайдерларның проблемасы;

−− укучыларның уку-укыту эшчәнлегенә җәлеп ителеше; −− программаны үзләштерү дәрәҗәсенә характеристика:

Дәрес проектының нәтиҗәлелегенә анализ:

−− Дәрес алдына куелган максатның чынбарлыкка җавап бирүе.

−−  Дәрестәге эшчәнлекне ничек оештырырга?

−− Дәрестә нәрсәне өйрәнү күздә тотыла? Ни өчен? Укытучы бу материалны үзе ни дәрәҗәдә белә?

−− Укучыларга нинди төшенчәләр тәкъдим ителә? Нинди төшенчәләргә алар таяна алалар?

−−  Нинди төшенчәләр алар өчен нигезле булып тора?

−− укучылар үзләштереләсе материал турында нәрсәләр беләләр? Бу төшенчәләрне һәм материалны үзләштерү өчен укучылар нинди уку-укыту гамәлләрен башкарырга тиешләр?

−− Укучыларга бурычларны тәкъдим итү ничек планлашытырыла?

−− Дәрес барышында укучылар нинди катлаулы моментларга һәм кыенлыкларга очрарга мөмкинләр? Уку-чылар тарафыннан башкарылырга мөмкин булган хаталар-ны алдан билгеләү.

−− Дәрес проектының чынбарлыкка җавап бирүенә гомуми нәтиҗә

• Дәрес проектлаштырылганча башкарылдымы?
• Дәреснең нәтиҗәләре максатка җавап бирәме?
• укучылар укыту бурычларын кабул иттеләрме?
• Укытучы тарафыннан ничек һәм ни дәрәҗәдә уку-укыту ситуацияләре булдырылды?

42

• Контроль эшләр ничек оештырылды?
• Контроль эшләр мөстәкыйль эшчәнлек эчендә каралдымы әллә инде башка төр эшчәнлек эчендә генә башкарылдымы? Укучылар үзләренең эшчәнлекләрен бәяләгәндә үзләренең билгеләренә әллә укытучыныкына таяныдылармы?

Дәреснең бөтенлегенә бәя.

−− Дәрес ни дәрәҗәдә ФДББС таләпләренә җавап бирде? −− Ни дәрәҗәдә укучы-укучы, укучы-укытучы, укучы-төркем арасындагы үзара бәйләнеш оештырылды?

Дәрес этаплары арасындагы бәйләнешне характерлау:

−− Дәреснең иң көчле, отышлы һәм иң йомшак урынна-рын ачыклагыз һәм аларның дәреснең нәтиҗәсенә булган тәэсирен билгеләү.

−− Уку-укыту бурычларын чишү барышындагы укучыларның рефлексив эшчәнлеген анализлау.

43

ФДББС НИГЕЗЕНДӘ ДӘРЕСКӘ ТЕХНОЛОГИК КАРТА

“Технологик карта” төшенчәсе педагогика фәненә төгәл, техника җитештерү өлкәләреннән килеп керә. Технологик карта

– җитештерелгән эшләнмәнең эшкәртелү процессын, составын, чималын, технологик режимын, коралларын, җитештерелү вакы-тын, җитештерүченең квалификациясен һ.б. тасвирлаган техноло-гик документациянең бер формасы. Дәреснең технологик карта-сы – укытучы һәм укучы арасындагы үзара педагогик эшчәнлекне планлаштыра торган заманча бер форма. Шул рәвешле, дәреснең технологик картасы – дәреснең гомумиләштерелгән, график тасвирламалар ярдәмендә башкарылган сценариясе, дәресне проектлаштыруның нигезе, укытучының шәхси эш методлары белән таныштыру чарасы.

Технологик карта ярдәмендә белем бирү укыту-тәрбия про-цессын нәтиҗәле итеп оештырырга, ФДББС таләпләре нигезендә предмет, метапредмет һәм шәхси осталыкларының үсешен тәэмин итергә, укытучының дәрескә әзерләнү вакытын җитди дәрәҗәдә киметергә ярдәм итә.

Технологик картаны кулланып башкарылган проектлы педа-гогик эшчәнлекнең асылы – мәгълүмат белән эш иткәндә иннова-цион технологияләрне куллану, теманы үзләштерү өчен бирелгән биремнәрнең тасвирламасын бирү, көтелгән нәтиҗәләрне фор-малаштыру. Технологик картаның үзенчәлекләреннән интерак-тивлыкны, алгоритмлыкны, төзеклелекне, мәгълүматларның гомумиләшүен билгеләргә була.

Технологик картаның төзелеше:

• теманың исеме (сәгатьләр саны белән);
• уку-укыту эчтәлеген үзләштерү максаты;
• планлаштырылган нәтиҗәләр (шәхси, предмет, предметара, УУГ, мәгълүмати-интеллектуаль компетентлык);
• метапредмет бәйләнешләр һәм аларны оештыру киңлеге (эш формалары һәм ресурслар);

• теманың төп төшенчәләре;
• теманы өйрәнү технологиясе (һәр дәрес этабында максат,

44

көтелгән нәтиҗәләр, гамәли һәм диагностик биремнәр);

• Көтелгән нәтиҗәләргә ирешү дәрәҗәсен ачыклау өчен каралган контроль биремнәр.

Технологик карта укытучыга түбәндәге мөмкинлекләрне бирә:

• ФДББС нигезендәге планлаштырылган нәтиҗәләрне тормышка ашыру;

• конкрет теманы өйрәнү процессында формалашачак УУГ билгеләү;

• укучыларда эзлекле рәвештә УУГ формалаштыру;
• дәрес темасын үзләштерүне күздә тотып, максаттан алып ахыргы нәтиҗәләренә кадәр булган эшчәнлекнең эзлеклелеген проектлаштыру;
• билгеле дәрес этабында каралган төшенчәләргә төшенү дәрәҗәсен билгеләү;

• эшчәнлекне чиреккә, яртыеллыка, уку елына проектлаштыру;

• иҗади эшчәнлеккә вакыт булдыру;
• предметара белемнәрнең тормышка ашу мөмкинлекләрен билгеләү ;

• предметара бәйләнешне тудыру;
• укыту-тәрбия процессында катнашучыларның килешенгән гамәлләрен оештыру;

• планлаштырылган нәтиҗәләрнең гамәлдә ни дәрәҗәдә ирешелгәнлекләрен ачыклау һәм диагностика үткәрү;

• оештыру-методик мәсьәләләрне чишү;
• белем бирүнең сыйфатын арттыру.

Технологик карта мәктәп җитәкчелегенә программаның үтәлешен һәм көтелгән нәтиҗәләрнең ирешү дәрәҗәсен контрольдә тотарга, кирәкле методик ярдәм күрсәтергә ярдәм итә.

45

Технологик карта үрнәкләре

Үрнәк 1.

Укытучы

Дәрес

Татар теле

Сыйныф

Дәрес төре

Дәреснең технологик төзелеше

Дәрес темасы

Максат

Төп терминнар, аңлатмалар

Ирешеләчәк нәтиҗә

Предмет күнекмәләре

Язу күнекмәләре:.......

Уку-язу күнекмәләре:.......

Тел күнекмәләре:........

Шәхескә кагылышлы универсаль уку гамәлләре (УУГ):

−− дөрес сөйләм булдыруга омтылыш; −− үз фикереңне әйтә белү; −− төркемнәрдә килешеп эшли белү;

−− иптәшеңә рухи ярдәм күрсәтә белү; −− фикереңне дәлилли белү.

Регулятив УУГ:

−−  уку бурычларын кую;

−− барлыкка килгән ситуациядә ориентлаша белү; −− үз фикереңне төгәл җиткерү; −− дөрестән дөрес түгелне аеру;

−− таныш арасыннан таныш булмаганны билгели белү; −− нәтиҗәләр формалаштыру.

Танып белү УУГ:

−−  тиешле мәгълүматны табу һәм аерып алу;

−−  төрле рәвештә бирелгән мәгълүматны кабул итү һәм аңлау;

46

−− рәсемнәр, иллюстрацияләр ярдәмендә сорауларга җавап таба белү; −− укыганны анализлау.

Коммуникатив УУГ:

−− башкаларның сөйләмен ишетү һәм тыңлау; −− үз фикереңә ышандыра белү; −− башкаларга аңлаешлы сөйләм төзү.

Эшне оештыру

Эш формалары

Ресурслар

Фронталь эш

Төркемнәрдә һәм парларда эш

Индивидуаль эш

Куллану өчен дәреслек:

Эш дәфтәре

Техник чаралар: компьютер, презентация, мультимедиа

Өйрәнү технологиясе

Дәрес этаплары

Слайдлар, күрсәтмәлекләр, картина

Укытучы гамәлләре

Укучылар гамәлләре

Үрнәк 2 .

Педагогның фамилиясе, исеме, әтисенең исеме:

Предмет:

Сыйныф :

Дәрес тибы:

47

Методик төзелешле дәреснең технологик картасы

Дәреснең дидактик структурасы дәрес этапларыннан чыгып формалаштырыла, әмма дәреснең формасы аның тибыннан чыгып үзгәрергә мөмкин.

ПРОЕКТ ҺӘМ ЭЗЛӘНҮ-ТИКШЕРЕНҮ ЭШЧӘНЛЕГЕН ОЕШТЫРУ МЕТОДИКАСЫ

Проект һәм эзләнү-тикшеренү эшчәнлегенең аермасы

Белем-бирү һәм мәгариф өлкәсендә “проект” һәм “тикшеренү” эшчәнлеге төшенчәләренә карата берникадәр бу-талчылык яшәп килә. Эшчәнлек турында сүз йөрткәндә: про-ект, тикшерү-эзләнү, проект – тикшерү, фәнни тикшерү кебек төшенчәләрне куллану күзәтелә. Ә кайсысы дөрес?... Бу сорауга дөрес җавап бирер өчен, иң беренче чиратта, эшне төшенчәләргә билгеләмә бирүдән башлыйк.

Проект (“тикшеренү”нең “туган-кардәше” булып торса да, аның җисеме бөтенләй башкада) – ул әле булмаган нәрсәне (мисал өчен, яңа бинаны, программаны) барлыкка китерүгә юнәлтелгән һәм аның тормышка ашу процессын күзаллаган бер идея, уй-теләк. Шуның өчен дә проект алдына куелган максат төзү, бар-лыкка китерү, булдыру, иҗат итү, ирешү һ.б. кебек фигыльләр ярдәмендә формалаштырыла. Шулай итеп, проект – ул:

1. нинди дә булса механизмның яки корылманың планы;

2. нинди дә булса документның алдан әзерләнгән тексты;

3. теләгеңне тормышка ашыру планы.