История нашей школы
статья (11 класс) на тему

                                           Торээн школамнын тоогузунден одуруглар    

    Чон, уе, тоогу – бир-бирээзи чокта тургустунмас. сырый харылзаалыг илчирбеленчек удазын дег. Чон чокта, тоогу турбас, уенин манны чокта, тоогу болбас.

   1930 чылда тыва бижик чогааттынып, тыва араттарнын амыдыралында бижик-билиг  чок чорукту узуткаарынын талазы-биле ажыл Тывага калбаа-биле чоруттунуп турган.Чер-черлерге школа тудуглары шапкынчаан.Тывага калбарган школа тудуундан Хайыракан сумузунун араттары чыда калбаан.

     Чадаананын Алдыы-Хурээнин чызаан бажынын бускаш, оон ыяштарын амгы школавыстын девискээринге соортуп эккелгенинден Хайыракан эге чада школазынын тудуу эгелээн.Школа тудуунун эгелекчилеринин, ынчангы суму чагыргазынга ажылдап чораан Ооржак Кудер, Монгуш Дамба-Суруннун, араттарны билдилиг удуртуп-башкарганынын туннелинде,  эртем-билигнин уязы боор школа туттунган.

      1932 чылда Хайыракан эге чада школазы ажыттынган. Школанын баштайгы директору Ондар Шуртумай, оон соонда Монгуш Дамба-Сурун, баштайгы башкылары Хомушку Даваа-Самбуу, Кара-Сал Идам-Сурун турган.

      1936 чылда 4 чылдыг эге чада школазынын тудуу эгелээн. Бижик-билигнин амыдыралга чугулазын биле берген чон школа тудуунга идепкейлии-биле киржип турган. Школа тудуунга хереглээр чудукту сумунун ореге бурузунге онаап каан. Чудукту Адар-Тоштен кескеш, соортуп эккелгеш, суму даргазынга хулээдип турган.Школанын чоогунга столоваяны база туткан.Тудугну кылырынга  сумунун эр хиндиктиг чону догере киришкен. Ук тудуг 1938 чылда доозулган. Шак-ла ынчаар 1938 чылда 4 чылдыг эге школага чымыштыг болгаш буянныг ажыл-иш  уламчылаан.

      Уенин негелдези-биле, 4 чылдыг эге школа 1956 чылда 7 чылдыг , 1961 чылда 8 чылдыг  школалар кылдыр эде тургустунуп тургулаанын тоогу херечилеп турар.8 чылдыг школаны ажыдарынга немелде  класстар тудары негеттинип келген. Эге школа тудуунга улаштыр немелде класстарны туткан.

     Школа амыдыралынын тоогулуг арыннарынын иштинде 1967 чыл чырык, чылыг  оорушку херелденген сактыышкын арны болуп турар. Тоогулуг Кызыл тукту Хайыракан 8 чыл школазынга тыпсып турар уеде ооренип чораан оореникчилернин  ооредилгеге бедик харыысалгалыы, тергиин эки ооредилгези, быжыг сагылга-чуруму, кожуун байтык, республика чергелиг уран чуул корулделеринге, спротка доктаамал  идепкейлиг киржип, ургулчу  тиилекчилер болуп чорааны- Кызыл тукту шаннал кылдыр алганынын база бир барымдаазы болган. Ынчангаш ол уеде ооренип чораан оореникчилернин школачы чылдарынын уттундурбас монге сактыышкыны кылдыр арткан Кызыл тук бо хуннерге чедир школавыстын бир булунунун ыдыктыг каасталгазы болуп, камныг кадагалаттынып турар. 1967 чылда Октябрьнын социалистиг Улуг революциязынын 50 чыл оюн тавырыштыр Тыва обком партия болгаш Профэвилелдер човулели Хайыракан 8 чыл школазынга  монгеде эдилээр кылдыр шанналга берген тугу 2017 чылда мугур 50 харлап турар. 50 чылдырнын дургузунда  школавыстын тоогулуг ыдыктыг Кызыл тугу ажылдап чораан болгаш ажылдап чоруур башкыларынын, ажылчыннарынын, оореникчилеринин   хей-аъдын кодуруп чоруур сулдези дизе чазыг чок деп санаар мен.

       1982 чылда Хайыракан 8 чыл школазы 10 чылдыг ортумак школа кылдыр эде тургустунган.

       1990 чылда будун Совет Эвилелинге тургустунуп келген школа реформазынга дууштур 10  чылдыг  ортумак школаны 11 чылдыг кылдыр эде кылган.

     Школанын тоогузу анаа ооренип чораан доозукчуларынын дугайында сактыышкын чокта болдунмас. Ынчангаш догерезин бижиири болдунмазындан тоогууде база бир балалбас исти артырып каан, бир-ле солун чуулду бодап, оозун амыдыралга боттандырып чоруур солун доозукчулар дугайында биживес аргам чок .

       Школавыстын  10 чылдаан доозукчулары чылдын-на оореникчилернин турисчи слёдун эрттиржип, шанналдарынын деткикчилери болуп чорууру –школавыста база бир чараш  чанчылчаан хемчег болуп турар. Кандыг- даа чуул эгелээн уелиг, эгелекчилерлиг болур. Бо чанчылчый берген чараш хемчегнин эгелекчилери  торээн школазын дооскандан бээр 10 чыл болу бергенде,1995 чылда, оореникчилернин турисчи слёдунга  аалдап кээп, эн –не баштайгы деткимчени кылган.Ол уеде директорнун ооредилге-кижизидилге талазы-биле оралакчызы турган Юнонна Хурен-Дашовна Ооржактын сумези- биле  Эрес Хурен-Дашович, Эльвира Экер-ооловна Ооржактарнын чангасклассчыларын билдилиг  удуртканындан баштайгы деткимче аажок солун эрткен.Слёттун эн-не чараш, эн-не солун адаан-моорейлиг оюну  - тыва хуреш.  Улуг класстар хурежинге шуулген Ооржак Павелди Чачар-оол Мерген Сатовичинин деткээни молдурга-биле, ортумак класстын шуулген могезин хой-биле, эге класстарнын шуулген могезин амгы уеде СЭС те ажылдап чоруур эмчи Арина Кара-ооловна хаван оглу-биле шаннаан.Деткимче ажылан бедик деннелге  эрттирер  дээш , чангысклассчылары  аажок  демниг, идепкейлиг  болганын  ол доозукчулар улуг чоргаарал болгаш оорушку-биле сактып чоруурлар. Бо доозукчулар чугле оореникчилер слёдунун деткимче ажылынын эгелекчилери болурундан ангыда, июнь 1-де сумуга бичии чаштар байырлалын 20 чылдаан доозукчулар эрттирер чараш чанчылдын база эгелекчилери болуп турар.      

       Школада амгы уеде ооренип турар оореникчилернин ажыл-ижи  база-ла тоогуге артар ужурлуг.Чылдын-на апрель тончузунде класстар аразынга болуп эртер шеригжиткен чыскаал болгаш ыры моорейинге тиилекчи класстарны школанын доозукчу 11 класстын оореникчилери шаннаары аажок чараш чанчыл  болу  берген.          

    2013-2014 ооредилге чылында школага Президентилеп турган 10-гу класстын оореникчизи Тюлюш Аганак  ада-иези Долбан Валерьевна, Вячеслав деткимчези -биле ооредилге чылы  адакталып турда, апрель айны тончуледир, спорттун янзы-буру хевирлеринге  «Президент шанналы» деп аттыг маргылдааны 1-11 класстар  аразынга эгелеп каан. Ол оореникчинин школачы чорааш эгелеп кааны оореникчилер ортузунга кадык- чаагай амыдыралды суртаалдаан онза чараш эгелээшкини школанын чанчыл болу берген хемчеглеринин санынче кирип турар.

          2014 2015 ооредилге чылындан бо хуннерге чедир Хайыракан ниити билиг ортумак школазын  дээди категоринын география башкызы, аныяк директор Монгуш Сылдыс Григорьевич удуртуп-башкарып чоруур. Ол сумунун болгаш кожууннун хой-ниити ажылдарынын идепкейлиг киржикчизи, кожуунда адалар човулелинин кежигуну.

         Башкыларнын  кужениишкинниг,  бедик харыысалгалыг болгаш чогаадыкчы ажылындан  эки ооедилгелиг, быжыг сагылга -чурумнуг ооеникчилер хевирлеттинер. Оореникчилернин чедиикини- башкыларынын болгаш школанын чедиишкини -дир.

      2016-2017 ооедилге чылында ОГЭ болгаш ЕГЭ –нин эки туннелдери-биле  Хайыракан ниити билиг ортумак щколазы Тыва Республиканын 30 зки школаларынын санынче кирип, Чоон-Хемчик кожууннун башкыларынын август човулел хуралынга Тыва Республиканын ооредилге болгаш эртем сайыдынын Хундуткел бижии-биле шаннатканы дээрге-ле школа удуртулгазынын, башкыларнын болгаш оореникчилернин улуг чедиишкини болуп турар.

    2017 чыл - школанын тоогузунде база бир онзагай улуг арынны ажыткан чыл. 2017 чылдын апрель 20 – 23 хуннеринде   Санкт-Петербург  хоорайда Бугу российжи билиг  товунун эрттиргени «Россиянын 100  кодээ  эки школалары» деп  моорейинге Хайыракан ниити билиг ортумак школазы киришкен.  Ук конкурстун 1—ги чадазынын лауреады болуп, алдын диплом болгаш алдын медаль- биле шаннаткан. А школавыстын удуртукчузу  Сылдыс Григорьевичиге «Эффективный руководитель» деп  тураскввлдыг  хорек демдээн тывыскан. Школавыстын тоогулуг арыннары  ам- даа хой чедиишкиннер, тураскаалдыг болуушкуннар – биле долуп турар болзун!  

    Башкы мергежилин чедип  алырынга эртем-билигнин эге дозун каннап берген торээн школамда ажылдап чоруурумга чоргаарланып чоруур мен.

                                                                                                         Любовь Чылбак-оол