Калмыцкий язык, 7 класс. Кичәл-лекц "Хальмг дүрсләч - Н.А.Санджиев"
план-конспект урока (7 класс) на тему

Хальмг келн 7 класс

Кичәлин төр: кичәл - лекц «Хальмг дүрсләч - Н.А.Санджиев»

Кичәлин күсл: сурһульчнриг дүрсләчин үүдәлтлә таньлдулх,

                            зурачин болн бумблвсин тускар келдг дасхх,

                            хальмг сойлын корн хадглдг сургмж огх.

Кичәлин йовуд.

1. Мендллһн.
2. Шин төр.

а) Дүрсләчин намтр болн үүдәлтин хаалһ.

     1984 җилд Хальмг дегтр һарһач В.А.Дейнегин «Никита Санджиев» гидг дегтр барас һарһв. Тиигҗ җисүләд эн соньн, өвәрц күүнә тускар сәәнәр медҗ авув.

      Бичкндк цаг. Никита Амолданович 1924 җилин туула сарин 10-д Ик Чонса хотнд хөөчин өрк - бүлд төрсмн. Энүнә төрсн өдрин өмн долан хонгт шуурһн шуурад, цасн орад, әмтнә бәәсн ишкә гермүдинь дарв. Тер дунд Санджиевин җолм чигн цаснд даргдв. Өндр - өндр көрмүдт булхҗ, әрән гиҗ йовҗ нег хотна орс күн әмтнәс түрүлҗ эднә ишкә герт орҗ ирв. Энүг украин келн әмтнә янзар Микитка гиҗ нерәддг бәәҗ. Хальмг улсин авъясар, иим байрта өдрт герин эрк алхад орсн түрүн күүнә нер нилхд өгнә. Тегәд чигн Санджиевин өрк - бүлд төрсн нилх көвүг Микита гиҗ нерәдв.

     Эк - эцкин сурһмҗллһн. Энүг эк - эцкнь дуран, килмҗән өгч өскв. Бичкндк цагтан Никита хол кеер хөд хәрүлҗ йовсн эцк тал дару - дарунь оддг бәәсмн. Нег үлү хаврин дулан кемд хөд хурһлҗасн цагт эн кеерәгшән эцк талан йовдг билә. Эцкләһән хамдан теегт бәәсн өдрмүд Никитад сәәхн тоотын түрүн кичәлмүд болҗ энүнә тодлврт үлдв.

     Өнчрлһн. Эк - эцкнь өңгрснә хөөн Никита Вознесеновск өнчн бичкдүдин герт тусв. Доладгч класс төгсәхлә, энүг өөрхн бәәх Астраханск областин Приволжск района арвн класс сурдг школур йовулв.

     Байрта зуульчлһн. 1938 җилин ноха сарла Никита Санджиев талдан сурһульчнрла хамдан сурһулян йилһән сәәнәр сурдг төләдән ачлгдад, Москваһур йовв. Уйн наста теегин үрдүдт Горькийин нертә парк, Третьяковск галерей, метро, Улан талвң, Кремль хамгин икәр тодлгдв. Эн зуульчлһн йир ик байр үүдәснь лавта.

    Дәәнә цаг. 1941 җилд Алдр Төрскән харсгч дән эклв. Түрүн өдрмүдт Никита военкоматд одад, эрлһ бичв. Әәдрхн балһсна дәәнә механикүд белддг авиационн - техническ училищур йовулв.

     Җил давад энүг пилотмуд белддг шишлң школур илгәв, дарунь Кировобад балһснд бәәсн цергә летчикүдин деед школур йовулв.

     Дән төгсснә хөөн Новосибирскин өөр шидр бәәх совхозин клубд эн көдлв. Энд эн афишмүд бичәд, совхозин эрсин газет һарһдг бәәсмн. Сул цагтан зурдг билә.

     Түрүн һәәхүл. Энүнә билгнь әмтнә оньгас алдрсн уга, удлго энүнд эврә дурар үүлддг зурачнрин һәәхүлд орлцх үрвр кев. Һәәхүлд эн эврәннь цөөкн зурган үзүлв, тернь әмтнд йир таасгдв.

     Москваһас эвакуированн Д.С.Соколовскла болсн харһлт Н.Санджиевд ик чинртә болв. Энүнә дөңгәр Новосибирск оперин болн балетин театрин бутафорск цехд эн көдлв.

     1957 җилд Н.А.Санджиев СССР- ин зурачнрин ниицәнә гешүн болв.

     Дүрсләчин үүдәлт. Никита Амолдановичин билг - эрдмнь йир соньн. Энүнә үүдәлтд күүнә зург ончта орман эзлнә.

     Н.Санджиев Төрскән харсгч алдр дәәнд әмнәсн хаһцсн баатрмудт нерәдәд мемориал үүдәҗ, «Иньгллт» паркд көк бүтү модд заагт тосхв. Өөрнь өөдән шилтсн цаһан мөңгн өңгтә титана һурвн стелл бәәнә. Эннь цергә туурмҗин темдг - һурвн җилин өңгтә. Цаһан чолуһар кесн ут, өргн, өндр давшурар әмтн тогтунар, адһл уга йовад, эргндкиг берк сәәнәр үзнә. Мемориалын һоллгчнь - әмнәсн хаһцсн салдсмудын чирәс. Эднә дүрсн - олн- әмтнә баатрльг йовдлын, зөрмгин темдг.

     Монументин өмн Мөңк һал шатна. Эн ямр чигн талас сәәнәр үзгднә.

     Н.А.Санджиевин үүдәсн балһсна дәкәд нег бумб- «Танк». Эн Аһшас Элст тал ордг хаалһин амнд өөдм һазрт бәәнә. Эн бумб Хальмгин хотл балһсиг фашистск деермчнрәс сулдхсн дәәчнрт нерәдгдв.

     1976 җилд О.И.Городовиковд нерәдәд Элстд тосхгдсн бумб байрин бәәдлд секгдв. Эн бумб теегин хотл балһсна бахмҗта кеермҗ болсн деерән, энүнә һәәхмҗ, темдг болҗ тохрв.

     Элстд Н.А.Санджиевин үүдәсн сүл көдлмшнь - Пушкинә аллей художественн кев - янзарн йир соньн.

     Н.А.Санджиев дүрслгч билг - эрдмин халхар ик күцәмҗс бәрәд, энүг өргҗүләд, һанцхн төрскн Хальмгин биш, мана олн келн - әмтнә, өнр Төрскнәннь художествен сойлыг делгрүлв.

     3. Күүндвр.

- Н.Санджиев кезә, альд төрсмн?

- Дүрсләчин бичкндк цагнь яһҗ давсмн?

- Бичкн Никита юңгад өнчн бичкдүдин герт өсв?

- 1938 җилд ямаран зуульчлһн бичкн көвүнд ик байр үүдәв?

- Дәәнә цагт ю кеҗ йовсмн?

- Кедүдгч җилд СССР - ин зурачнрин ниицәнә гешүн болв?

- Дүрсләчин үүдәлтин көдлмш нерәдтн.

     4. Үүдәлтин даалһвр.

а) Дүрсләч Н.А.Санджиевин үүдәлтд ямаран көдлмш  тосхгдсн уга?

б) Тадн дүрсләч болхла, ямаран бумблвар балһсан кеерүлх биләт?

     5. «Зуульчлһн» наад наадлһн.

Даалһвр: Дүрсләч Санҗин Н. таасгдсн бумблвар зуульчлһ давуллһн.

     6. Ашлвр.

- Никита Санджиев кемб?

- Н.Санджиевин ямаран үүдәвр таднд таасгдна?

- Хальмг зурачнрин, дүрсләчнрин үүдәлтәр соньмснат?

- Ямаран зурачин үүдәлт таднд таасгдна? Юуһарн?

    6. Темдгүд. Герин даалһвр.