урок калмыцкой литературы "Ээҗ - эңкр гисн нерн"
план-конспект урока (6 класс)

                                        Кичәлин төр: «Эк гисн эңкр үг»

Күсл: Сурһульчнрин келиг өргҗүллһн.

Эсвс:  Сурһулин: экин дүр үзүллһн .

            Өслтин:сурһульчнриг эн төрәр соньмсллһн, келлһ өргжүллһн.

      Сурһмҗин: өвкнрән күүндлх, ээҗнрән, экнртән дурта боллһн.

Кичәлин йовуд:

  Багшин үг:   Мендвт, көвуд-күүкд!

                                                  «… Күмн әмтиг төгәлң буслсн

                                                          Күчтә һолын экнлм,

                                                          Күн болһна җирһл эклсн

                                                                   Күмни ачта ээҗ…». - хальмг олн-әмтнә шүлгч  Калян Санҗ иигҗ  экин тускар келсмн.Эн үгмүд мана кичәлин эпиграф болҗана.  Кенә тускар  кичәлдән күүндхвидн? Чик, экин, ээҗин тускар. Мана хаһлҗах   төр:« Эк гисн эңкр үг». Ода намд хәрү өгтн  таднд  ээҗ, эк бәәнү?( Бәәнә)  Кен таднд жирһл өглә? ( Чик. Эк)        

    Багшин үг: Күн болһнд ээҗ, эк бәәнә. Ээҗ болхла, күмн-әмтни эклц мөн. Эн һазр деер маднд жирһл өгснднь бидн оньдин эднән тевчҗ, буульҗ, санҗ йовнавидн. Ода  Б-Хаалһин Б. болн Кокшана А.  Калян Санҗин «Ээҗин санан үрнд» гидг шүлгиг маднд келҗ өгх.

                                               Ээҗ маниг һарһла.Эңкрлҗ , энлҗ өсклә.

                                      Үвлин ут сөөг өлгәдм саатулҗ үдшәлә.

                                      Унтх нөөрән гееһәд, уух хотан көргәһәд,

                                      Маниг кү кехәр мөнкинд седклнь зовла.

                                       Үквзго гиһәд, әәһәд, үрәд одвзго гиһәд,

                                       Өлсх, турхлм санад, амрх зовхим тоолад,

                                      Ээҗин эңкр зүркн оньдинд килмҗәр дүүрнә.

                                       Сурһуль – эрдм сурһхар,

                                      Сурһмҗин сәәнинь дасххар,

                                       Өдрт, сөөд, үвлд, хаврт – оньдин дөрвн цагт

                                        Ээж мана төлә…

                                        Экин санан үрнд, үрнә санан?

                                        Урнә санан – оньдин ээҗдән!

Багшин үг: Һазр деер күн болһна әмд бурхнь – ээҗ, эк. Эднәс өөрхн күн маднд уга. Эк тадниг һарһла, асрна, сурһна, ухата күн болхинь үзхәр седҗәнә.

Ода болхла, эврәннь экин тускар күн болһн хошад-һурвад таалта үгмүд ( эпитетмуд) келтн.

Ямаран тана эк? Би болхла, экин тускар иигҗ келнәв: «Мини эк далн тавта, жөөлн заңгта, йир тоолврта болн цецн күн.».

     ( Сурһульчнр экнрин тускар келҗәнә) Мини экм – тоомсрта, шунлта, сәәхн, дигтә-тагта, шунмһа, цуцрлт уга күүкд күн, зөргтә, цаһан седклтә, ухата, цаһан саната, җөөлн хәләцтә, баахн наста, күндтә, эңкр, эрдмтә, мини өөрхн иньг, һольшг, сән седклтә, хүвтә, кишгтә, шулун-шудрмг, олмһа, шамдһа, тоолврта, сәәхн заңгта, итклтә, сергмҗтә, чанһ дуута, билгтә, медрлтә, көдлмшч, гүн ухата, ээлтә, өкәр, эвтә болн н.ч)

    Ханҗанав. Йир дала таалта үгмүд келҗ өгвт.Экнрән йирндән дурлдг бәәҗт.

 Урн үгин зөөрәр дамҗулад, олн җилин эргцд ямаран чигн   келн-улс көвүд күүкдән уха- сурһмҗ заана,өгнә. Мана көгшдүд келнә:«Үлгүрәс – сурһмҗ ав», «Үгд үкл уга, үлгүрәс үлү сурһҗ уга», «Сурһмҗиг әмтнәс авдг,  ухаг үлгүрмүдәс авдг».

   Тадн , ээжнрин, экнрин, күүкд күүнд нерәдсн ямаран үлгүрмүд меднәт? Келәд өгтн.

   Сурһульчнр келҗәнә: - Экинь хәләҗ, күүкиг авдг.

                                            Эк уга күүкн елдң.

                                            Экин санан үрнд, үрнә санан көдәд.

                                            Сән гергн – герин чимг, му гергн – герин буг.

                                            Ухата эә – бүлин кишг.

                                            Күүкд күүнә сәәг гертнь орад мед.

                                            Күүкән өгсн күн сиикән чигн хармндго.

                                            Көвүг – үүрәрнь, күүкиг – үүләрнь.

                                            Эгчнр олн болвчн, ээҗлә әдл болшго.

                                            Күүнә экн – ээҗ, усна экн – булг.

                                            Күүкнь эс уульхла , экнь хот өгдго.

                                            Ээҗ – көгшрхләрн ээҗ болдг,

                                            Арһсн шатхларн – үмсн болдг.

                                            Эк- эцкин үг сонс, теднә дурн тааларнь бә.

                                            Эзн уга юмн үрмтхә, ээҗ уга күүкн уульмтха.

                                            Эвтә туһл хойр эк көкдг.

                                             Эмәл мөрнә кеерүл, гергн – жирһлин кеерүл.

 Йир олн үлгүрмүд меддг бәәҗит.Сән.

Багшин үг: Хальмгин мергн номт Боован Бадм «Чикнә хуҗр»(1916җ)  гидг зокъялдан  иигҗ заасмн: «Ачта эк-эцкиг күндлхлә – жирһл делгрх. Эк – эцк хамгин ачта, әм залгсн күмс. Теднән хәәрл, күндл гисн заавр.Нег үлү эк ачта. Экин ачиг хәрүлҗ болшго».

Күүкд, көвүд, тадн экин тускар ямаран авъясмуд меднәт?

  Сурһульчнр келҗәнә: - Күн болһн экәс һарсмн.

                                         - Экән күндлх кергтә.

                                         - Ээҗәсн, экәсн ичх кергтә.

                                         - Экәс өөрхн күн уга.

                                         - Экән тевчх кергтә.

Багшин үг: Күүкд! Олн мана нертә зурачнр, дүрсләчнр ээҗнрин, экнрин дүриг зурсмн.Самбрт тадн Ким Менкенович Ольдаевин зурсн зург үзҗәнәт. Хәләтн, ямаран сәәхн чирә-зүстә, күүкд чигн, берәчүд чигн үзҗәнәт. Цугтан баахн, байрта-бахмҗта, инәдтә.Гарри  Олегович Рокчинский бас ээҗнрин дүриг эврәннь зургудтан зурсмн. Эннь « Ээҗ болн ач» ( 1968 җ), «Хальмг күүкн», « Ээҗ-  тег мини» ( 1964 җ) .

   Эндр бидн «Ээҗ -  тег мини» гидг зургар күүндвр кехмн. Оньган өгәд, самбрт бичәтә үгмүд  олзлад, хәрү өгхләрн, олзлтн.

  Үгллин көдлмш:  берз – верхнее женское платье, токуг – подвеска, эрк – четки, килң – бархатный,караг цогцнь – гордая осанка,уйддг чидлнь – несгибаемая сила

 Сурврмуднь иим: Эн зургт тадн кениг үзҗәнәт?

     Сурһульчин хәрү: «Ээҗ – тег мини» гидг зургт хальмг хаврин теегәр көгшн ээҗ йовҗ йовснь бидн үзҗәнәвидн.

Ээж ямаран хувцта?  ( Ээж кезәңк йоста хальмг хувцта. Эн дотран киилгтә, деернь ут берз өмсҗ. Зуг энүнә бүшмүднь нәр-наадна биш, өдр болһн өмсдг хувцн.Ээҗ хойр күклән хар килң шиврлгт орулҗ, хойр чикнднь – сиик үзжәнәвидн. Һартан эрк бәрҗәнә.)

Ээҗин бәәдлнь ямаран? (Ээҗин чирәнь дала зовлң үзсн болҗ медгднә, маңнань – хурняста.Ээҗ буурл үстә, төвшүн хәләцтә, өмәрән хәләсн хойр нүднь – холд кү үзсн бәәдлтә.)

Ээҗин һарин тускар ю келхт? (Ээҗин һармуднь – көдлмшч күүнә һар гиҗ би санҗанав. Һартан эрк бәрҗәнә.)

Цуг эн зургиг хәләһәд, ямаран ашлвр кеҗ болхмн? Зурач маднд эн зургар – Ээҗ– җирһлин эклц гиҗ үзүлҗәнә.

Багшин үг: Тадн сәәнәр келвт. Би бас немнәв. Ээҗин дүриг шинҗлхлә, энүнә цогцнь, ширтсн (пристальный)  болн төвшүн хәләцнь хальмг олн-эмтнә уйддго чидлнь ( несгибаемая сила) медүлнә. Эн ээҗин дүрәр зурач маднд нег күүнә дүр биш, цуг төрскн һазрин, теегин дүр тодрхаһар үзүлҗәнә.

 Тег, теңгр, ээҗ – эннь күүнә болн йиртмҗин, күүнә болн Төрскнә негдлт, тааруллһн ( гармония). Зурач чилгч уга  йиртмҗин аһу ( бесконечность), болн мөнкрлт ( вечность) үзүлсмн. Ээҗ йириндән йовхш. Эн күнд бол ут җирһлин хаалһ давад йовсмн. Ээҗ мана жирглин эклц.. Тегәд зургин һол төрнь – җирһл батруллһн ( оптимизм). Ээҗ Төрскндән дурта. Экин дүриг буурл теегин дүрлә дүңцүлҗ болҗана. Эн сәәхн болн цевр экин дүрәс күн болһна седкл бас сәәхрҗ, сарултх гиҗ би санҗанав.

  Мана  шүлгчнр, бичәчнр экнртән белглсн олн зокъялмуд нерәдсмн.

  Кен түрүн  келхмн?

   Сурһульчнр шүлгүд чееҗәр келҗәнә. Куукан А «Ээҗ», Шугран В «Эк», «Экдән», Нармин  М «Экин туск частр», Балакан А. «Мана экнрт» болн н.ч.

     Җил болһн бидн мартын нәәмнд болн ноябрин чилгчәр – Экин өдр темдглнәвидн. Эннь йир байрта, сәәхн өдрмүд. Бидн ээҗнрән, экнрән, эгчнрән йөрәнәвидн. Күн болһн эдниг күндлх зөвтә.Тегәд, ода мана күүкд эдн нерәдҗ « Эээҗин ду» дуулх.

     Урднь би таднд даалһвр өгләв, экин тускар бичкн келвр тогтаһад келҗ өгх. Эклхмн.

 Сурһульчнр фотоальбом үзүләд,  экин тускар келҗәнә.

Багшин үг: Күүкд, көвүд цуг кичәлин туршарт бидн кенә тускар келвидн?

     Тана эк ямаран? Юуһар соньмсна? Юңгад бидн кичәлән « Эңкр  эк» гиж нерәдләвидн?

     Чикәр цугтан келвт. Оньдин дөрвн цагт бидн экнрән күүндлх зөвтәвидн,нөкд болх, келсн үгинь соңсх.

         Чилгчднь  сурһульчнр  цуг экнрт нерәдсн йөрәл келҗәнә.