Разработка урока по бурятской литературе по произведению Н.Г. Дамдинова "Эсэгын нэрэ"
методическая разработка (11 класс)

Хэшээлэй шата

Багшын ажал ябуулга

Һурагшадай ажал ябуулга

 Түсэблэһэн үрэ дүнгүүд

I. Эмхидхэлэй үе

       «Изюбров немало в лесах Баргузина,
Стрела прозвенела, и зверь - наповал.
Отец, на охоте натаскивай сына,
Чтоб в глаз соболиный
стрелой попадал.
Мазиле мужчиною
стать не дано,
Мы – из великого рода Шоно».

                     «Из тументеевского отока» 

    Сайн байна, үхибүүд.  Николай Дамдиновай уянгата мүрнүүдээр хэшээлээ эхилбэб.  

Би Николай Гармаевич Дамдиновай нэрэмжэтэ Гааргын дунда hургуулиин буряад хэлэн болон уран зохёолой багша ….

Багшатай танилсана, хөөрэлдэнэ.

       Оршон тойрониие шудалха шадабари: Уран зохёол юун тухайб, удхань ямар бэ, уран  зурагай үзэл суртал ямар бэ гэжэ шүүмжэлхэ,  ойлгохо.

       Харилсаха шадабари: хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, шүүмжэлхэ.  

      Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд: өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл буряад хэлэн дээрээ хэлэхэ.

II.

Хэшээлэй сэдэб болон зорилгонуудые элирүүлгэ

          Бидэ мүнөөдэр Николай Дамдиновай «Эсэгын нэрэ» гэһэн поэмээр бэхижүүлгын хэшээл үнгэргэхэбди.Ажалай дэбтэр иража харагты, хэшээлэй эсэстэ юун болохоб? Ямар зорилгонууд урдамнай табигнанаб?

2-дохи нюурта үгтэhэн оньhон үгэнүүдые уншажа, номойнгоо нэрэ бэшэгты.

      Абын һургаал аза талаанииш үргэжэ, ашанарташ захяагаа дуулгахал….

-Энэ оньhон үгынүүдые ямар сэдэб хамтадханаб? Тиимэhээ хэн тухай хөөрэлдэхэеэ байнабди?

-Номойнгоо нэрэ бэшэгты. Ямар нэрэ үгөөбта? Нэрлэгты даа.

-Тиихэдээ  хэшээлэймнай сэдэб:

Һара үдэрөө, хэшээлэй сэдэб бэшэгты.

Хэшэлэймнай  зорилго ямар болоноб?

Хэшээлэй hүүлдэ хүн бүхэн өөрын ном бэшэхэ аргатай.

Эсэгынгээ hургаал сахижа ябабал, бидэ урагшатай жаргалтай ябахабди.

Аба, эсэгэ тухай.

Эсэгын hургаал- нангин hургаал.

Гэр бүлын нэрэ хүндэ юун бэ, эсэгын нэрэ түрэ юун бэ гэһэн асуудалда харюусаха,  элирүүлхэ.

       Оршон тойрониие шудалха шадабари: Уран зохёолой дүрэнүүдэй шүүмжэлэл, зурагуудай түхэлөөр баримталга. Уран зохёол юун тухайб, удхань ямар бэ, уран зохёолой үзэл суртал ямар бэ гэжэ шүүмжэлхэ,  ойлгохо.

       Харилсаха шадабари: өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха.

      Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд: өөрынгөө ажал сэгнэжэ һураха.

III. Хэшээлэй шиидхэгдээгүй асуудал элирүүлэлгэ.  

       Үхибүүд, номойнгоо түрүүшын хуудаhа нээгты.

    Энэ  юун бэ? Юун байнаб? Юун гэжэ ойлгонобта? («Мозговая атака» гэһэн арга). Таанад хара сэг харанат, харин  би сагаан  саарһа  харанаб. Таанад өөрын ажабайдалай дабаан дээрэ ерээд байнат, танай ерээдүйн ажабайдал энээхэн сагаан саарһан мэтэ. Энээн   дээрэ юу зурахабта, таанад өөһэдөө мэдэнэт.

 Ямар харгы шэлэхэбтэ, хайшаа зорихобта, ажабайдалаа хайшан гээд зохёохобта, таанад өөһэдөө мэдэнэт, танай зорилгоhоо, хүсэлэнhөө дулдыдана.

Монсогорхон  зураатай, сэг, точко табяатай.

 -Энэ наран!

 -Энэ сэсэг!

 -Энэ биб, бɣмбэрсэг дэлхэйн тэг дунда байнаб!

 - Энэ сэг, точко!

       Оршон тойрониие шудалха шадабари: Үйлын хүгжэлтын болон уран зохёолой дүрэнүүдэй шүүмжэлэл, зурагуудай түхэлөөр баримталга.

      Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари: багшын үгэhэн түсэбѳѳр хүдэлжэ шадаха.

       Харилсаха шадабари: өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха.

      Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд: өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл буряад хэлэн дээрээ хэлэхэ.

V.   Хэшээлэй зорилго бэелүүлэлгэ.

      Мүнөөдэр би таанадаар ажабайдалай сэгнэшэгүй үнэтэ зүйл, баялиг тухай хөөрэлдэхэ хүсэлэнтэйб.      

Хүнэй ямар үнэтэ зүйлнүүдые  ажабайдалай үргэн харгыда абаха байнабта?

 Номой нэгэдэхи нюур дээрэ сэгhээ зурлаа татан бэшэгты. Хоёр хоёроороо ажалланабди, дундаа хэлсэжэ ажалланабди.  

Уншаад үгэхэ гүт? Ямар үнэтэ зүйлнүүдые  ажабайдалайтнай  харгыда хэрэгтэй болохо байнаб? Уншахыетнай дурадханаб.

А.С. Пушкинай зохёол соо Петр Гриневто эсэгэнь  хүбүүнэйнгээ ажабайдалай үргэн харгыда гараха замда  ямар һургаал хэлээ бэлэй? Һанана гүт?

Тиихэдэ Николай Дамдинов «Эсэгын нэрэ» зохёол ямар һургаал дамжуулнаб?

Эсэгынгээ нэрэ гамнаха, хүндэлхэ шухала гү? Юунэй түлѳѳ?

Таанад уг гарбалаа мэдэхэ гүт, хэдэн үе хүрэтэр мэдэхэбта?

Уг  гарбалайнгаа түүхэ, элинсэг, хулинсагтнай ямар зон байhан бэ гэжэ бодожо үзэhэн гүт?

Энэ сагаан хуудаһанай ара таладань, уг гарбалаа бэшыт даа номой гурбадахи нюурта бэшэнэбди.

 Хэды үе бэшээбта? Мэдээжэ, суута зон бии гү?

    Николай Дамдиновай уг гарбал баhа аргагүй баян.

    Николай Дамдиновай эсэгэнь хэн бэлэй? Ямар хүн байһан бэ? Поэмэ соо олоод уншагты даа.

  Би арадай поэдтэй нэгэ нютагайб гэжэ омогорходогби.

    Хизаар ороноо аяншалгын музей соо  иимэ шухаг гэрэл-зураг олооб. XX-дохи зуун жэлэй 30-аад ондо буулгагдаһан. Энэ Николай Дамдиновай эсэгэ гэжэ зариман хэлэдэг. Нюурыень хэн бэ даа танигдахагүй болотор хюһаһаниинь харамтай. «Арадай дайсан» гээд,  иимэ хүн ажаһууһан гэжэ арад зоной, нютагайнь зоной  мартахын тула иигэжэ фотозураг дээрэһээ арилгадаг байгаа.

.

   Уран зохёол ямар түлэбѳѳр бэшэгдэнхэйб? Уянгата шүлэгшэн юундэ энэ түлэб (жанр) шэлэжэ абааб?

Ямар үе саг харуулагданаб?

   Энэ ушаралнууд поэмэ соо яажа харуулагданаб? Энэ аймшагтай үе сагай амисхал мэдэрнэ гүбди? Энээн тухай мүрнүүдые олоод уншыт даа.

   Интернет соо Буряад Уласhаа хамалган хюдалганда хэды хүнүүд хосорhон байнаб гэжэ мэдээсэл ологты.

   Энэ аймшагтай шэрүүн үе саг зарим айлнуудта ямар ехэ уйдхар гашуудал асараа гээшэб. Ямар олон түрүү хүнүүд сараа мүргүйгөөр хосороо гээшэб.

«Эсэгын нэрэ» зохеол соо хүбүүдынь хайшан гээд  эсэгынгээ нэрыень,  нэрэ түрыень, гэр бүлынгөө нэрэ хүндэ арюудхааб?

Зохёол соо ологоты.

Николай Дамдинов 50-аад онуудаар эсэгынгээ нэрэ сагааруулаа, энэ поэмэ бэшэжэ, эсэгынгээ нэрэ уран зохёолой  алтан жасада оруулаа.  

Эсэгын нэрэ сагааруулагдаhан тухай уншажа үгыт.

Сэгнэлтын тэмдэгүүд ямар ехэ удахатайб! Ямар сэглэлтын тэмдэгүүд олон байнаб?

Юундэ поэт иимэ олон шангадхаһан тэмдэг табинаб?

Гурбалжан сэг юу тэмдэглэнэб?

Гурбалжан сэг зохёолой эсэстэ байхадаа, уншагшадые бодомжолхыень, шэбшэхыень уряална.

Самбар дээрэ үгтэhэн заршам хэрэглэн ажаллана

Нэрэ түрэ, нэрэ хүндэ, һэшхэл, зөөлэн зүрхэн, дуран, ниигүүлэсхы сэдьхэл, хүндын тэмдэг бэшэнэ

Һурагшад түсэл хамгаална.

Уншана.

 Туужа  соо Петр Гринёвто «Береги честь смолоду» гэжэ  һургаал хэлээ.

«Залууһаа нэрээ гамна!»

Нэрээ хухарангүй ябагты! Эсэгынгээ нэрэ гамнагты

Шухала.

Хэрэгтэй.  

Угаа алдахагүйн түлѳѳ.

Мэдэхэ.

Уг гарбалаа бэшэнэ. (Хүгжэм зэдэлнэ. «Захяагаа бү мартаарай». Үгэ, хүгжэм Баяр Гомбоевой)

Хѳѳрэлдѳѳн.

Уянгата үргэлжэлhэн зохёол.

Түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдые үргэн дэлисэтэйгээр харуулан, зохёолой «гол нюур – дүрэ-абари зан» үргэнөөр үгтэнэ.

ХХ –дугаар 30-аад онууд

… Гушан долоодохи оной декабриин һара –

Гуулин шара хашарһа мүнгэн гэхээр лэ… (81 н)

… Энэ хадаа ойлгогдошогүй саг бэлэй!

Эрхим, эрхим арадай үнэн хүбүүдэй

Урда

Энэ үдэрнүүдтэ үүдээ

Түүхэ бэшэ – түмэр түрмэ дэлеэ… (81 н)

… Хамтын суглаан.

Хатуу хатуу үгэнүүд.

Гүрэнэй гэмтэн мэтээр гүлдышэһэн эхэ.

Эршэтэй огсом, шэрүүн үгэ – һүхэнүүд

Бууна дээрэһээнь,

Дээрэһээнь  бууна сэхэ.

Абымни нэрэ бузарлуулан будагдаа… (82 н)

Манай гүрэн жэл бүриин октябриин 30-да гашуудалта түүхын хуудаһа дурсан һанадаг.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн дажар эхилжэ, 19-тэй аха Сэдэбынь дайнда мордоно.  1943 оной мартые 23-да лейтенант Сэдэб Дамдиновай взвод Калининска областиин  Юшнево тосхониие сүлөөлхэ хатуу тулалдаанда онсо баатаршалга гаргаа: «Энэ үглөөгүүр, ахамни, дайнда унааш. Эдир наһанайнгаа һүүлшын нара Үхэлтэ шархын манан соо харааш».

     «Аха хүнэй һүүлшын шуһан - урдажа гаранал баран- абынгаа зэмэгүй нэрын аршажа сэбэрлэн мүнхэлнэ. .. ».

Н.Дамдинов  «Арадай поэт» гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртѳѳ.

Эсэгын нэрэ!

Эсэгын нэрэ! Минии эсэгын

Эрхим нэрэ, hүүдэр дороhоо гарыш!

Иигэжэ, бидэ эрэ наhа хүсѳѳд,

Эхэ орондоо нэрлүүлбэбди нэрээ…

Шангадхаһан, гурбалжан сэг.

Сэдьхэлэй хүлгөөтэ байдал харуулна

Поэдэй гүнзэгы бодолдо абтаһанииень харуулна.

       Оршон тойрониие шудалха шадабари: Үйлын хүгжэлтын болон уран зохёолой дүрэнүүдэй шүүмжэлэл, зурагуудай түхэлөөр баримталга, зохёолой удха дамжуулха.  Зохёол соо өөрөө мэдээсэл олохо. Үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ болгохо, тиин һөөргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгөөр дамжуулха.

      Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари: багшын үгэhэн түсэбѳѳр хүдэлжэ шадаха.

       Харилсаха шадабари: бүлэг соо  ажаллажа шадаха, классай урда өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха, харилсаха шадабари, асуудалнуудые табиха, өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха. Бүлэг бүлэгѳѳр хүдэлхэ, тиихэдээ олон ондоо «тушаал» бэе дээрээ абаха: ударидагшын, даабари дүүргэгшын, бэшээшын г.м.

      Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд: өөрынгөө ажал сэгнэжэ һураха.

V. Хэшээлэй дүн. Рефлексия

5 мин

  Н. Дамдиновай «Эсэгын нэрэ» гэжэ зохёолой гурбалжан сэгэй уряалда харюусан, Һургаалнуудые зохёожо бэшэе.

Тэрэнээ hургаалнууд  болгожо бэшэе.

 Танай зохёоһон һургаалнууд удхаараа сэсэн, найруулгаараа мэргэн байна.  Мүнөө үеын хүнүүдтэ туһатай байхал  даа. Юундэб гэхэдэ, хэзээдэшье муу үйлэ, хэрэг, абари зантай тэмсэн буруушаажа, һайн үйлэ, хэрэг, абари зангые дэмжэжэ байха ёһотойбди.

Эсэгын hургаал –оёоргүй булаг лэ!

Эсэгын нэрэ- унтаршагүй hаруул эрдэни лэ!

Эсэгэ гээшэ харгы харуулhан галхан лэ!

Хоер хоероороо ажаллана.

Эхэ эсэгэеэ һайнаар хаража үтэлүүлбэл, саашадаа һайн байхаш.

Эсэгын һургаалһаа хадууржа болохогүй.

Эсэгэдээ эсэргүү үгэ хэлэжэ болохогүй.

Түрэһэн аба эжы- амиды бурхад, мэдэжэ яба.

Үхибүүд эхэ эсэгынгээ нэрээр, нюураар ябаха, харин эхэ эсэгэнь үтэлхэдөө, үхибүүдэйнгээ нэрээр, нюураар ябаха.

       Оршон тойрониие шудалха шадабари: Уран зохёол юун тухайб, удхань ямар бэ, уран зохёолой үзэл суртал ямар бэ гэжэ шүүмжэлхэ,  ойлгохо. Шалтагаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, баримталха. 

       Харилсаха шадабари: өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха.

      Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд: өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл буряад хэлэн дээрээ хэлэхэ.

VI.  Сэгнэлтэ

- Үхибүүд, танай ажал намда һайшаагдаа. «Сэгнэлтын хуудаһануудаа» тушаагты. Хэшээлэй сэгнэлтэ табигдаха.  

Һурагшад өөрынгөө ажал критеринүүдээр сэгнэнэ. «Сэгнэлтын хуудаһануудые» тушаана.

      Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари: ѳѳрынгѳѳ ажал  урид зохёогдоhон критеринүүдээр шалгаха;  багшын үгэhэн алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.

       Харилсаха шадабари: өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха.

      Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд: өөрынгөө ажал сэгнэжэ һураха.

VII.  Гэрэй даабари

       Ɵөрынгөө уг гарбалай карта- һарбаалжа гэрэл-зурагуудтайгаар бэшэгты.  

  2. Аба тухайгаа дурсалга бэшэхэ.

Энэ хэшээлэй тобшололнууд танай ерээдүйдэ түшэг тулгури болохо гэжэ найданаб.

Үшөө дахин баярые хүргэнэб. Хэшээл дүүрээ, баяртай!

Һурагшад гэрэй даабари дневник соо  бэшэнэ.

       Оршон тойрониие шудалха шадабари: Үйлын хүгжэлтын болон уран зохёолой дүрэнүүдэй шүүмжэлэл баримталга, зохёолой удха дамжуулха.  Зохёол соо өөрөө мэдээсэл олохо.

      Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари: багшын үгэhэн түсэбѳѳр хүдэлжэ шадаха.

       Харилсаха шадабари: өөрынгөө һанал бодол, һанамжа бэшэжэ, баталжа шадаха.

      Үхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд: өөрынгөө сэдьхэлэй байдал түрэл буряад хэлэн дээрээ бэшэхэ.

Ажаябуулга

Асуудалнуудта харюу

Орой хамта    

«3»

«4»

«5»

1-2 асуудалай харюу мэдэхэ байбал табиха

3 асуудалай харюу мэдэхэ байбал табиха Бүлэгөөр ажал

4 асуудалай харюу мэдэхэ байбал табиха

Ɵөрын ажал сэгнэлгэ

Ажаябуулга

Асуудалнуудта харюу

Бүлэгөөр ажал

Орой хамта

«3»

«4»

«5»

«3»

«4»

«5»

1-2 асуудалай харюу мэдэхэ байбал табиха

3 асуудалай харюу мэдэхэ байбал табиха 

4 асуудалай харюу мэдэхэ байбал табиха

Зохёолой удхада дамжуулхадаа, алдуугарганаб

Зохёолой шүүмжэлэл хэжэ шаданаб

Шүүмжэлэл, баталамжа хэнэб, тобшолол, дүн  гарганаб

Ɵөрын ажал сэгнэлгэ