"Хой чылын уткуп тура ШАГААВЫСТЫ байырлаалы!"
методическая разработка на тему

Сат Алёна Романовна

Сорулгазы:

1. Чанчыл болган тыва чоннун байырлалы Шагаа биле уругларны таныштырар;

2. Уругларны хой чон мурнунга бараалгап билирин, шулук, ырыны, танцыны тода коргузерин сайзырадыр;

3. Оскен торээн черинин культуразынга уругларны ооредир, торээн чери дээш сагыш човап  чоруур кылдыр чаштарны кижизидер.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл Национальный компонент35.45 КБ

Предварительный просмотр:

Муниципальное автономное учреждение д\с  «Малышок» г.Чадана

        

«Хой чылын уткуп тура,

Шагаавысты байырлаалы!»

Ийиги бичии болуктун башкызы:

Сат А.Р.

Чадана 2015

Сорулгазы: 1. Чанчыл болган тыва чоннун байырлалы Шагаа биле уругларны таныштырар;

2. Уругларны хой чон мурнунга бараалгап билирин, шулук, ырыны, танцыны тода коргузерин сайзырадыр;

3. Оскен торээн черинин культуразынга уругларны ооредир, торээн чери дээш сагыш човап  чоруур кылдыр чаштарны кижизидер.

Словарлыг ажыл: Шагаа, кудук базып, чолукшууру, думаа-ханаа, сол-ла, огбелер, чижип, дээжизи, эргилде, чудулге, амыр-менди, буурул, чалама, оргуп, найырында, чалбарып, сузук, баажызын, курай. 

Дерилгези: Байырлалды эртирер залда тыва огжугешти, дериг-херекселдерни таарыштыр кылган турар. Ханаларда тыва улегер домактарны, дурген-чугааларны саазынга бижээш азып каар, чалама, ыдыктыг ак тал, тыва хогжум аялгалары.

Киржикчилери: 1. Башкы, 2. Ак-Сал ирей, 3. Чажармаа.

Башкы:  Амыр-менди айтырбышаан,

Аалдап келген аалчыларга,

«Малышок» садиивисте,

Аът  чылын удээн

                Хой чылын уткаан

Кайгамчыктыг Шагаа-биле

Кудук базып могейбишаан,

Курай салып, чолугаалы!

Башкы:         Амыр тур бе, тайбын тур бе, эргим чонум?

                       Аал-оранынар, ыт-кужунар думаа-ханаадан сол-ла тур бе?

(Уруглар аалчылар биле денге чолукшуур)

Башкы: Шаг шаандан тура бистин ада-огбелеривис Чаа чылды уткуп, байырлап чораан болгай.  Шагаага эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур, ынчангаш шагаанын будуу хунунде улус шупту удувас, хондур ойнап-хоглеп, тывызыктажып, улегер домактажып, дурген-чугаага, кажык дээн ышкаш оюннарга чижип тура хонар турган.

 Чаа чылдын эртенинде огде орган улус аржаан-биле чунуп, идик-хевин харга кактаар. Тей кырынга сан салгаш, от-костун кырынга артыштан эгелээш, бугу аъш-чеминин дээжизин салгаш, оран-тандызынга оргуп, чудуп-тейлеп, йорээл салыр чорааннар.

М.Норбу: Шагнын чаагай эргилдези,

Шагаа хуну унуп келди.

Дашкаар унуп, силгиленип,

      Даштыг черге сандан салып.

    Суттен чажып, отка оргуп.

Чудулгевис сагыылынар

Башкы:         Уруглар!   Аалывыс боор садикче

   Ак-Сал ирей аалдап кел чор,

  Чажыг чажар Чажармаавыс

      Чаа чылдын чажыын чашсын!

(Тыва хогжум аялгазы - биле Ак-Сал ирей биле Чажармаа чедип келир)

Ак-Сал ирей: Арат-чонум, ажы-толум,

                         Амыр-менди айтырбышаан,

                          Буурул бажым могейтим.

                         Айым чаазы, хунум эртези

                         Ак чаламавыс азып алган,

                         Ажы-чемивис делгеп алган,

                         Чаа чылывыска оргуп,

                         Чамбы-дипке чалбарып тур мен!

(ол-бо чукче чалбарып могеер. Ак-Сал ирей артыш салып айдызаар. Ак талды чаламалар-биле баглап, оон чанынга артыш  салыр.)

Башкы: Уруглар  бо дээрге бистин ыдыктыг ак талывыс дыр. Бистин огбелеривис ак-чаламалар белеткеп, кузел бодап алгаш талга шарып тейлеп чалбарып могеер чораан. Артыштын чыды багай чуулдерден камгалап, арыглаар, сагыш сеткилди оожургадып, мага бодувусту сергедип куш киирер ону тыва чон шаг шаандан тура амгы уеге дээр ажыглап чоруур.

(Ол уеде Чажармаа чажыын белеткээр, тос-карак-биле судун оргуп тура)

Чажармаа:  Айым, хунум,дээрим оршээ!

                      Аржаан суглуг хемнерим оршээ!

                      Аным-меним, тайга-тандым оршээ!

                       Холегелиг Ак-Баштыым оршээ!

                       Холбелчиннээн холум оршээ!

                       Бажы бедик Монгун-Тайгам оршээ!

                       Чажыым чажып, санным салып,

                       Чалбарып тур мен, оршээ хайыракан!

Ак-Сал ирей:         Чаа унген Аът чылдын найырында

                                  Чыглып келген чонувуска йорээл доктаап,

                                  Элбекшили ковей болуп бодаразын,

                                  Эмизинге багай чуве арлы берзин!

                                  Курай-курай!  (шупту курайлаар)

Башкы:         Шагаа деп чул?

                        Шагаа дээрге тыва чоннун,

                        Чаагай сузук чанчылы-дыр.

                        Чаа чылдын шагаа ырын

                        Чаштар биске ырлап берзин.

  1. Ийиги бичии болуктун уругларынын кууселдезинде «Шагаа ыры».

Башкы:         Шагаа хуну моорейлиг,

                        Адыг-чарыш маргылдаалыг,

                        Шуру шуудуп, кажык адып

                        Тывызыктан тываалынар!      

        Ак оргээвисте чыглып келген оргун чонум, шагаавысты уламчылап, оюн-тоглаавысты эгелээлинер че! Баштай ийи тала болуп алгаш, тывызыктажыптар бис бе? (уруглар тывызыын ыдарга, ада-иелер тывар) Тып чадай берген таварылгада баажызын азы кол утказын айтырып ап болур. Че-ве, салып эгеледим-не!

  1. Тывызыктар моорейи

Башкы:   «Тывызыым дытта, тоолум дошта» (дош, балык)

С. Дарима: Ийи тончулуг, ийи билзектиг, ортузунда кадаглыг (хачы)

М. Сандан: Амдан киирер ак чемим (сут)

О. Дая: Тейи дежик, ишти курттуг (ог)

О.Сандан: Мун кижи чангыс курлуг (ширбииш)

С.Аселья: Чырык коргенде чунун-даа артынга чаштынар (холеге)

Т.Баян-Билиг: Чанын билбес кижи

                          Чагдап болбас чашпан (шагар-оът)

М.Кайгал: Чангыс ыяш чайганды,

                  чалан ак холл холзеди (хойтпак, бышкы)

О.Амита: Узун-оолдун ужу дуктуг (кургулдай)

С.Сайн-Белек: Санап четпес хойлар, хемчээп четпес шол (дээр болгаш сылдыстар)

Н.Даваа-Доржу: Суг мээлиг,

Шой баштыг,

Кидис мончарлыг,

Ыяш хонектиг,

Демир олуттуг (чылапча, шууруун, оттук, ораанда, паш)

Д.Диана: Эртен дорт буттаар,

                               Душте ийи буттаар,

                                Кежээ уш буттаар (кижинин унгээри, кылаштаары, кырый бергеш даянгыыштыг кылаштаары)

Т.Дечен: Кыр кырында, монгун алышкылар,

                      Кылыр ижи – унер кирер туттунар. (ооктер)

 С.Еще-Жомсо: Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар,

                      Тейлээн соонда теккиледир узер (балды)

С.Долгар: Эжик ышкаш ажып хаар

                           Ашкан кижи анаа орбас

                           Эртем билиг чадаларын

                          Бичии даа бол билип алыр (ном)

               

Башкы:                 Тывызыктап тоолдажыр,

                                   Дыжын хандыр хоорежир,

                                   Дурген-чугаа, кожаннажыр,

                                   Дыка чараш сагылгалыг.

                                   Кожаннап ырлаар бис бе уруглар?!

  1. Кожамык  ыр. (2ги бичии болуктун уруглары)

Башкы: Тыва чоннун аас-чогаалы

               Салгал дамчып чедип келген

               Оттур соглээн улегер домаа

               Озуп орар салгалдарны кижизидер.

 «Улегер домакта нугул чок» дижир болгай. Дараазында улегер домактарга моорейден чарлаар бис бе?

4.  (Улегер домактар моорейи)

      Мен эгелеп каарымга билир улус бар болза тондурер силер. Кайы командадан улегер домактарны ковей билир эвес хынаптаалынар.

  1. Ужук билбес кижи…(Уну чоктан дора.)

     2.  Кижи озер… (Кидис шойлур)

     3.  Чадаг чорба, аьттыг чор…(Чааскаан чорба, эштиг чор)

    4.  Эки кижээ эш хой… (Эки аътка ээ хой)

    5.  Чадаг кижиге чер ырак…(Чалгаа кижиге чем ырак)

    6.  Куш уязынга ынак…(Кулун иезинге ынак)

    7.  Шевер кижи мактадыр…(Чевен кижи бактадыр)

8. Булут аразында хун караа чылыг…(улус аразында ие караа чылыг)

9. Эки аданын оглу сергек…(эки иенин кызы шевер)

10. Ада тоогузу алдын…(ие тоогузу монгун)

11. Бай мен дээш бардамнава…(ядыы мен дээш мунгарава)

Башкы:    Аастыгга алыспас,

                  Аас-чогаалга шыырак,

                   Чечен-мерген уруглар

                   Чугле бистин садикте.

       

Кайгамчыктыг чечен-мергенинерни коргустунер уруглар. Ам бистин оолдарывыстын чараш содак-шудаан магадап, моге-шыыраан корээлинер!

5. Тыва хуреш (Могелер Т.Баян-Билиг, М.Сандан, О.Сандан, М.Норбу, М.Доржу, С.Сайын-Белек. белеткенип турда дараазында состерни ажыглаар)

Байырлалдар каастакчызы                            

Тыва хуреш ондактыг-ла

Тывызык дег нарын хуреш.

Чуу-ле моге богун манаа

Шуглуп унер чуве ирги.

Карак чивеш аразында

Катай кагар, чая тудар,

Кандыг арга ажыглаарын

Кашпагайлар боду билзин.

Малчын Тывам чоргааралы,

Ковей чонну сорук киирген

Коруштуг-ле тыва хуреш.

Эрес эрлер кеттининер

Эзирлер дег девиилинер

Хунге соокка дадыктырган

Хурен кызыл шынганнарлыг

(бичии могелер девиир)

 

6.  Ийиги бичии болуктун оолдарынын саамы «Аъдым»

 Башкы: 7.  Оюн «Узун тыныш» (ада-иелерге)       

                                                                   Шагаа найыр хунун каастаар

                                                                    кандыг солун  

                                                                   Оюннарны ойнавас боор 

                                                                                     Шаг шаандан тыва оюн

                                                                   «Узун тыныш»,                                                            

                                                                   Мунгаранчыг солун оюн.

                                                                   Шыдамык-ла кижилер тиилээр

                                                                   Шынап чараш солун оюн.  

Дыка-ла солун кылдыр ойнадылар бистин аалчыларывыс

         

  Башкы: 8.              Тыва кыстын сынын каастаан

                                   Чычыы торгу хевин кеткен

                                   Тывызыксыг, тоолзуг чараш.

                                   Тыва чурттуг уругларнын

                                    Танцылаарын корээлинер.

                 Адыш часкап уткуп алынар! (тыва аялганын уделгези-биле уруглар самы «Аяк-шай»).

Башкы:  9. Ам дараазында  ала –бенин кудуруундан

                     Хылдап алган дошпулдуурумну ырлаар бис бе уруглар?!

Башкы: Огге кирген аалчы бурузунге, хундулеп сунар тыва чемивис, хундуткелдиг суттуг шайывыс, келген аалчыларывыска кудуп сунаалынар! Суксаанда суксун чидирер, сергедип куш киирер, амданныг-ла тыва шай!

(Аалчыларга шай кудуп, столда салган тыва чемнер биле хундулээр)

Ыры «Шайывыс»

Бистин байырлалывыс доозулду

Чонувустун шагаа найыр байырында

Чолукшуп –даа, ойнап, хоглеп-даа, маргыштывыс

Сеткил сергек, омак-хоглуг кириштивис,

Садиивиске оорушку, хоглээшкин узулбезин.

Шагаавыста аът чылын уткудувус

Чаа чылда арат чонум байлак чорзун!

Курай! Курай! Курай!


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

"Чылан чылын уткуп тура"

Чылан чылын уткуп тура!Чарлып болбас ыдыктыг,Чанчылывыс кагбаал,Сагыызын дег камнаал,Салгалдарга дамчыдаал!Сорулгазы:Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак эки чанчылдарынга уругларны кижи...

коллективтиг чогаадыкчы ажыл "Чаа-чылды уткуп тур бис"

коллективтиг чогаадыкчы ажылда ангы -ангы чурттарда чаа-чылды байырлаарын бирги кезээнде , ийиги кезээнде чогаадыкчы ажылдар киирген....

«МУЗЫКАЛЬНОЕ РОНДО». Автор: Хозяинова Татьяна Геннадьевна Интеллектуальная игра проводится в рамках недели искусства в школе. Игра продолжается 5 туров. После каждого тура игрок, набравший наименьшее количество баллов, выбывает из игры. Первы

«МУЗЫКАЛЬНОЕ    РОНДО».Автор: Хозяинова Татьяна ГеннадьевнаИнтеллектуальная игра проводится в рамках недели искусства в школе.Игра продолжается 5 туров. После каждого тура игрок, набрав...

Класс шагы "Ыдык Шагаавыста тыва чемнер"

      Шагаа – ол дээрге эрги чылды аъткарып удээри болгаш унуп келген чаа чылды байырлап уткууру-дур. Тывалар Шагааны он ийи чылдын эргилдезин барымдаалап эрттирер тур...