К.-Э. Кудажы. Кадарчынын таалал ыры. кичээл планы
план-конспект урока (5 класс) на тему

Темазы: С.Пюрбю «Кадарчының таалал ыры» деп шүлүүн өөредири.

Кичээлдиң хевири: (кичээл – аян чорук)

Сорулгалары:1) «Кадарчының таалал ыры» деп шүлүүнүң сайгарылгазын кылыр,  шүлүктуң дылының уран-чеченин тодараттырар; тыва чоннуң ыдыктап, сүзүктеп өстүрүп келген чеди чүзүн малы-биле таныштырар.

2) Тыва чоннуң шаг-шаандан бээр азырап, өстүрүп келген 7 чүзүн малды база кадарчы кижиниң чымыштыг ажылын үнелеп билиринге, аңаа хүндүткелдиг болурунга кижизидер, 7 чүзүн малынга чоргаарланып чоруур кылдыр эстетиктиг хамаарылгазын бедидер, патриотчу сеткил-хөөнүн оттурар, эп-найыралын быжыктырар.

 3) Уругларның аас болгаш бижимел чугаазын, логиктиг боданыышкынын сайзырадыр.

Дерилгези: авторнуң хөрек чуруу, Тываның картазы, кадарчыга тураскааткан тураскаал чуруу, 7 чүзүн малдар чуруктары, слайдыларда материалдар, үлелге материалдары.

Кичээлдиң планы:

1. Организастыг кезээ. Мендилежилге. Кичээлдиң темазын, сорулгазын таныштырар (2 мин).
2. Авторнуң дугайында каксы дыңнадыг (башкының чогаалчыга хамаарыштыр дыңнадыы) (2 мин).

1. Чогаал-биле ажыл

1. Чогаал өртээли («Кадарчының таалал ыры» деп шүлүктүң сайгарылгазы).

2. Дыштанылга өртээли. Викторина «Билир сен бе?»

3.Найырал ортээли (Алтай  чогаал-биле деңнелге ажылы)

 «Хамнаарак» деп ырының аялгазынга физминутка.

4. Кадарчы тураскаалынга келгени (Башкының дыңнадыы)

3. Туңнел: онаалга бээри (3 вариантылыг), демдек салыры.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Башкы уруглар-биле мендилежип, ажылчын байдалче эвилелдээр.

1. – Бөгүн кичээливис онзагай болур. Кызыл хоорайдан Эрзин талазынче 9 километр черде турар «Кадарчы» деп тураскаалче аян чорук-кичээлин эрттирер бис. Аян-чоруувустуң сорулгазы:  1997 чылда тургускан  мал ажылын бедии-биле үнелеп көрген тураскаалды көөр бис. Аян чорук үезинде шиитпирлээр айтырыгларывыс - С.Пюрбюнүң «Кадарчының таалал ыры» деп шүлүктү номчуп, шүлүктүң дылының уран-чеченин көргүзүп турар деңнелгелерни тывар бис. База ол ышкаш тыва чоннуң ыдыктыг сүзүү болур -7 чүзүн малывыс дугайында чугаалажыр бис. Чорук чоруур бетинде орукка белеткенип, дөгернир бис. Ынчангаш баштай шүлүктү аянныг номчуурумга, билдинмес сөстерниң утказын сайгарып чугаалажыр бис.
2. Словарьлыг ажыл:

Эңмек – бедик дээн уткалыг

Сырып - аргып, даарап.

Олбук – кидистен сырып кылган чадыг.

Чоога-

Эртен эрте хоюм сүрүп

Эңмек тейге үнүп кээр мен.

Салгын-сырын сарыым ышкаш,

Чаагым суйбап эргеленир.

Орук ара  арт кырынга доктаап, ак-көгүвүстү баглап, ак сүдүвүстү оруувус ак болзун дээш, оран-таңдыже чажып чалбарыылыңар.

Викторина «Билир сен бе?»

Тываларның 7 чүзүн малының адын адаар ( хой, өшкү, инек, аът, теве, сарлык, иви).

Дидактиктиг оюн «Онзагай үн-дааш»

Ынчангаш партаңар кырында карточкалар бар. Ооң-биле ажылдаптаалыңар. Ам 7 оол үнүп келирин диледим. Карточкада даалганы күүседир. Кым эң дидим эвес көрүптээлиңер ( 7 чүзүн малдың ыыт-дааш үндүрерин өттүнер).

Ам шылай берген боор силер, дыштанып алыылыңар.

Чап-чаа төрээн хураганнар

Шала менээ, үзең, тендиң

Калбак, шөйбек кудуруктуг

Халбың, делбиң кулактарлыг.

Эр-хейлер, онаалгаларывысты күүседиптивис, оруувус уламчылаптаалынар.

Найырал өртээлинде келдивис.

Ынчангаш кожавыста чыдар Алтай республикада силер хире оолдар-кыстарның өөренип турар чогаалы  Борис Укачинниң «Алтай кижиниң өөрүшкүзү» деп шүлүү-биле өөренген чогаалывысты деңнептээлиңер.

Алды чүзүн мээң малым кышты хүр

Ажып эртсе, оон эки чүү турар!

Чайлагларга одарладып семиртирге,

Саан элбээр, деңгел кирер - магалыг-ла!

Кожам эрниң малы база хорамча чок,

Кодан сыңмас өзер болза – канчап өөрбес!

Өөрүшкүге өөрүшкү немежирге,

Өөрүп-хөглеп, ырлап-шоорлап турбайн канчаар!

Эп-найырал, билчилге турда черниң ыраа билдиртпеди ышкаш. Чүгүрүк аъттарывыс ачызында Кызыл хоорайның  9 километрде чедип келдивис. Бистиң сураглап, көрүксеп кел чораанывыс тураскаал бо-дур. Ону көрүңерден, цементиден шуткуп кылып каан. Ону республиканың мал ажыл-агыйынга тураскаадып 1997 чылда тургускан. Скульптору -ОндарЧимит-Доржуевич Товарищтай, архитектору – бистиң чаңгыс чер чуртуувус Михаил Ким-оолович Куулар.

Онаалга: 1)номуңарның 132 дугаарарнында 1,2-ги айтырыгларга харыылаар.

2) Ийи шүлүкке хамаарыштыр кроссворд азы ребус тургузар.

3) 7 чүзүн малывыска хамаарыштыр үлегердомактар, тывызыктар ушта бижиир.

Кичээлге идепкейлиг ажылдаан өөреникчилерге демдектерни салыр. Дыштанып алыңар. Кичээл дээш четтирдим.