Консультация: ШАГААНЫ УТКУУР ЁЗУ-ЧУРУМУ
материал (старшая группа) на тему

Шагаа – тываларныӊ эрги чылды аъткарып үдээри болгаш үнүп келген чаа чылды база часты уткуурунуӊ байырлалы. Шагаа дээрге «Шагныӊ чаазы» - Чаа чылдыӊ эгези азы «шаг» (үе) болгаш «аа» (аа сүт) деп ийи сөстен тургустунган үндезин тыва сөс. Шагаа ыдыктыг байырлал болганда тускай ёзу-чурумнуг болур.

1. Бүдүү айы

Бүдүү айы дээрге эрги чылдың эң сѳѳлгү айы, ол дээрге Шагаага белеткенир үжен хонуктуӊ чымыштыг үези болур. Бүдүү айныӊ кол утказы - белеткел болгаш кижиниӊ даштыкы база иштики арыгланыышкыны болур. 

   Даштыкы арыгланыыншкынга чыл дургузуда чыглып келген бок-сакты арыглаар ажылдар хамааржыр. Бүдүү айында кижилер аал-оранын арыглап, харга кактаныр. Бажың иштинде элей берген эт-септи септеп, бузулган чүүлдерни үндүрер, чыл дургузуда чыглып келген хир-чамны арыглаар. Бурган ширээзин база белеткээр, ону аштап, баарынга ак чемниң дээжизин салып хүндүлээр. Даштыкы арыгланыышкынны ай календарының 29-туң мурнунга чедир чорудар болза эки. Чүге дизе эрги чылдың сѳѳлгү хүнүнде (бүдүү хүнде) хирлиг ажыл кылбас. 

   Чүгле даштыкы чүүлдерни арыглаар эвес, кижи бодунуӊ сагыш-сеткилин, үзел-бодалдарын арыглаары база чугула. Бүдүү айында кылган эки болгаш бак чүүлдер мүң катап кѳвүдеп, дедир эглип келир деп ѳгбелеривистиң угаадыы бар. Сагыш-сеткилде доктаай берген эрги аарышкыларны салып, ѳршээп, иштинден чаарттынып, багай бодал тутпайн, буянныг, чаагай үүле-херекти бүдүрүп, бүгү-ле турган хомудалдардан арыгланыр. Ѳгбелеривис «арага кырынга чам үнер» деп санап, бүдүү айында арага-дары ижерин хоруп чораан. Ынчангаш аажы-чаңны холга тудуп, бакташкан улузу-биле эптежип, буруузун миннир болза чѳптүг. 
Ѳгбелеривис бүдүү айында дириг амытан ханы тѳкпес, амылыг чүвениң тынын үспес чораан. Ынчангаш эрги чылдың сѳѳлгү айында мал дѳгерери хоруглуг турган.

      Шагааныӊ чемин белеткээри. Чаа чылдыӊ чемин чооглаарда ак чемни, хайындырган хой эъдин, чиӊге тарааны, соктаан далганны, боова-боорзакты кылыр. Шагааныӊ чемин бистиӊ өгбелеривис күзүн мал-маган семис турда соккаш, шыгжап белеткеп каар турган.  Улуг хырын иштинге эътти шыгжап алыр, ону хырбача (хырмача) дээр. Шагаа бүдүүзүнде ол шыгжап алган эъдин «бузуптар» турган.            

    Өгнүӊ хүндүткелдиг чери – дөрге, бурган ширээзиниӊ мурнунга тыва ак чемни салыр. А даӊ адып кээрге, Бурганнарныӊ мурнунга чула кыпсып каары чөптүг. Ак чемге сүттен үнген чемнер хамааржыр: сүт боду, саржаг, өреме, сүттүг шай, быштак, курут, ааржы, ээжегей, чөкпек. Ак чемни Шагаа дүжер бетинде чүк үндүреринге хереглээр, саӊга салыр, оран-делегей болгаш чер-чурт ээлерин чемгереринге ажыглаар. Ак чем - биле бойдусту сүзүглээри дээрге-ле кижиниӊ бодунга болгаш өске кижилерге аас-кежиктиг амыдырал күзээн сеткили болур. Шагаада аш-чем элбек болуру чугула.

    Бүдүү айы - эӊ хөй белеткел, чымыштыг ажыл, сагыш-сеткил негеттинер үе болур.

2. Бүдүү хүн

    Чылдыӊ сөөлгү хүнүн бүдүү хүн дээр. Ол хүнге чедир Шагаага улуг белеткел колдуунда доозулгаан боор ужурлуг. Ол хүн хирлиг ажыл кылбас, аажы-чаӊны холга тудар. Бүдүү кежээзинде «чүк үндүрер» деп байырымчы ёзулал эртирип болур. «Чүк үндүрер» дээрге кижиниӊ ол чылда чогумчалыг чүгүнче ис баштап каарын ынча дээр. Чогумчалыг чүгүн лама-башкылардан айтырып алыр боор. Чүк үндүргеш келген кижини ак чем-биле уткуур.

    Чон Шагааныӊ дүжерин манавышаан,  белектеп алган чаагай чемин чип, хондур солун-чугаалажыр, хөөрежир, тоолдажыр, оюн-тоглаалаар.

3. Шагаа хүнү

          Саӊ салыры.  Үе-дүптен тура тывалар бойдус-биле чолукшужар (амыр-менди солчур), аӊаа хүндүткел илередип, саӊ салыр чаӊчылдыг. Шагаада улуг-биче ийи саӊ салыр.  Улуг саӊны эр кижи, бичезин кыс кижи салыр. Саӊ салыр ёзулалды эртенги хүннүӊ херели аалдыӊ коданынга дээй бээри-биле эгелеп турган. Улуг саӊны эӊ улуг назылыг кижи азы лама башкы эр хиндиктиг чону баштап алгаш,  бедик, арыг черге, мурнуу чүкче углай салыр. Харны чыггаш, оваалап каан бедигээшке үш дашты салгаш, ооӊ кырынга от кыпсыр. Саӊныӊ узун-дооразы 50-60 см, хевири дөрбелчин, үш булуӊчук бооп болур. Тургузуп каан саӊныӊ аразынче баш бурунгаар тос арыг, сыптыг артыш  киир суп алыр, чүге дээрге артыш тываларда арыглаар, хай-бачытты ырадыр тускай эм-дом үнүш бооп турар. Саӊны кывыскаш, аъш-чемниӊ дээжизин дараазында чурум ёзугаар отче салып эгелээр: от ээзинге, эрги чылга, чаа чылга дээш чоруй баар. Саӊга дээжини шымчыӊнап салыр. Суук чемни (сүттү, тыва араганы) отче саара кутпас, оларны оран-делегейже өргүүр. Бо кылдыныглар аӊгы-аӊгы Бурганнарга, чер ээлеринге база оттуӊ ээзинге тускай өргүл болуп турар. Ол үеде ыяап-ла йөрээл сөстер чугалаары чугула.

    Биче саӊны аалдыӊ кыс ээзи өг эжииниӊ мурнунга салыр. Чүге дээрге кыс кижини бойдус өг-бүлезинге «хүн дег» чырыкты, чылыгны, ынакшылды сүзүктеп хайырлап чоруур кылдыр чаяаган. Кыс улустуӊ саӊы өгнүӊ эжиинден биче-ле ырак (3-4 м) болур, хемчээлиниӊ аайы-биле бичежек болур. Саӊныӊ баарынга ак энчек салыр. Кыс улустуӊ саӊынга чүгле артыш-биле саржаг каап кыпсыр. Ие кижи энчек кырынга олуруп алгаш, оран-делегей, аал-чурт ээлеринге үш катап тейлээр. Ооӊ соонда бичии ажы-төлү тейлээр.

   Чолукшулга ёзулалы Саӊ салган соонда, чаа хүн үнүп кээрге, чолукшуур деп  ёзулал эгелей бээр. Чолукшулга деп сөс «чол, чол-кежик» деп сөстен укталган болуп турар. Ол дээрге кижилерниӊ бот - боттарынга хүндүткел,  аас-кежик илереткен байыр чедириишкини болур.

    Чолукшуур езулал болза, чылда бир катап болур: Шагаада азы үр үеде көрүшпээн улус чолукшуур. Бичии назылыг кижи бир дугаарында адыштарын өрү көрүндүр холун сунар, а улуг назылыг кижи адыштарын куду көрүндүр салыр. Ол дээрге-ле, «бичии меӊээ даянып болур силер, силерниӊ чагыг-сүмеӊер кезээ шагда хүлээп алыр мен» дээни ол. Улуг назылыг кижи «ол хүндүткелди хүлээп алдым, сеӊээ мээӊ буяным, назыным четсин» дээн сагыш-сеткилдиг, кырындан холдарыныӊ адыштары куду көрүндүр шенек дужу чедир кырынга салыр.

    Өг-бүлеге  болза, уруглары баштай ачазы, ооӊ соонда авазы, улуг акылары болгаш угбалары-биле чолукшуур. Ашак-кадай улус чолукшувас. Чүге дээрге ашак-кадай улусту чаӊгыс кижи кылдыр санаар.

    Кадак сунар ёзулал. Кадак - хүндүткелдиӊ, арыг болгаш эп-найыралдыг хамаарылганыӊ, ак сеткилдиӊ демдээ. Кадак болза шаанда шагда кончуг улуг үнелиг пөс. Кадакты сунарда, аксын берип турар кижиниӊ талазынче көрүндүрүп алгаш, сунар. Ол дээрге «аас-кежик силерде болзун» дээни ол. Хүлээп алган кижи кадакты оӊ талазындан солагай талазынче ортузундан сыга тудуп, дүрүп алгаш, хойлап алыр (тыва тоннуг болза) азы бедик хир чок черге салып алыр. Кадак сунары тускай ёзулал болганда, туруп кээп, тонун (азы костюмун) өөктээш, курун куржангаш, хүлээп алыр.  А өгбе кижи кадакты олура хүлээп ап болур. Улуг назылыг кижи аныяк кижилерге кадакты кедирип болур, бичии кижи - болбас. Оон аӊгыда, кадакты лама-башкы кедирип болур. Айызын, номнуӊ күжүн берип турары ол.

    Шагаа хүнү дүжүпкенде, саӊ салып, йөрээл салып база чолукшаан соонда, арыгланыр ёзулалды катаптаар. Арыг харга аӊдааштаныыр, чуӊгулаар. Дараазында ак айның дургузунда Шагаа доюн дойлап келир. Кижилер бот-боттарынче аалдажыр, чолукшуур. Оон аӊгыда янзы-бүрү тыва оюннарны ойнаар: кажыктап, тевектеп, шыдыраалап, даалылап, панчыктап, хендирбе сый шаап, дээш оон-даа өске.

      Шагааны байырлап тура, араганы ижери шуут-ла хоруглуг!  

      Шагаа дээрге тываларныӊ эӊ-не хөглүг, эӊ-не найыралдыг, шупту кижилерни деӊ эргелиг кылыр, аас-кежикти, кадыкшылды кыйгырар чоннуӊ ыдыктыг ынак байырлалы.

Ажыглаан литература:

1.  Кужугет А.К. Шагаа // Круг знания. Научно-информационный журнал. Вып. I. Кызыл, 1998.

2.  Шагааныӊ дөзү болгаш ёзу-чаӊчылдары. Шагаа байырлалынга тураскааткан Төгерик ширээниӊ материалдары. – Кызыл, ТГШИ, 2015.

3. Шагааныӊ сүзүктери / Г.Д. Сундуй тургускан. – Кызыл, НХШИ, 2015.

         Ада-иелеге консультация-буклет

       ШАГААНЫ

      УТКУУР

        ЁЗУ-ЧУРУМУ

                Кижизидикчи башкы:Монгуш У.В.

             Элдиг-Хем – 2017