ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ
рабочая программа (старшая группа)
1990 онуудай эхеэр манай республикыи ниитэ-политическэ болон социальна-экономическа ажабайдалда горитой хубилалтанууд болоо.
Тэрэнэй тоодо, 1992 оной июниин 10-даа абтаЬап «Буряад Республикыи арадуудай хэлэнууд тухай» Хуули социальна-экономичсска талаар гунзэгы хубилалтануудые уридшалан хараална.
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 buryatskiy_yazyk.doc | 311.5 КБ |
Предварительный просмотр:
ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ
1990 онуудай эхеэр манай республикыи ниитэ-политическэ болон социальна-экономическа ажабайдалда горитой хубилалтанууд болоо.
Тэрэнэй тоодо, 1992 оной июниин 10-даа абтаЬап «Буряад Республикыи арадуудай хэлэнууд тухай» Хуули социальна-экономичсска талаар гунзэгы хубилалтануудые уридшалан хараална.
Энэ хуулида ундэЬэлжэ буряад хэлэ заалгые ундэЬоорнь хубилгаха, юрэнхы Ьуралсалые, тэрэнэй тоодо хуугэдэй сэсэрлигуудэй хугжэлтые шзнэ шатала хургэхэ арга олгогдоо. Арадшалгын оршондо дурбэн тэгшэ болбосоролтой хуниие хумуужуулхэ хэрэгтэ буряад хэлэн тусгаар уургэ дуургзхэ ёЬотой.
Л.А. Леонтьевой Ьанамжаар хоёрдохи хэлэндэ hургалга ухибуунэй турэлхи хэлэндэ ундэЬэлхэ ёЬотой. Тэрэнэй Ьанамжаар «освоение ребенком родного языка идет «снизу вверх», т.е. с рождения он начинает осваивать язык окружающих, а усвоение второго языка идет «сверху вниз», т.е., основываясь на родном языке ребенка, он усваивается сознательно».
Тус программа ухибуудые дунда группын наЬатайЬаа Ьургуулида ороторнь Ьургалгын асуудал тодорхойлно.
Программын гол зорилгонууд болбол ухибуудэй угэ хэлые баяжуулха, буряад хэлэнэй абяануудые эли тодоор угуулуулхэ, хэлэлгыень зуб грамматическа байгуулгатай болгохо, Ьанал бодолоо хэлэжэ шадаха холбоотой хэлэлгэ хугжоохэ, элдэб жанрай уран зохёолнуудтай танилсуулха, хун зоной ажабайдал, байгаалиин узэгдэл тухай ойлгосыень ургэдхэхэ, ухибуудые хумуужуулхэ гэhэн зорилгонууд болоно.
Мун удхаараа ойлгосотой буряад хэлэлгэ ойлгожо Ьургаха, аман хоорэлдоонэй эхин дадал олголго болоно.
Буряад хэлэндэ hургалга дундаа харилсаатай дурбэн тодорхой зорилгонуудые бэелуулхээр хараална: коммуникативна (харилсаанай), хумуужуулгын, хугжоолгын, Ьуралсалай.
- Удэр бурингоо ажабайдалай уедэ, мун Ьургалгын ябасада хэлэ бодото дээрэнь хэрэглэхын тула хумуужуулгын, хугжоолгын, hургалгын зорилгонуудые нэгэ муhэн бэелуулхэ эрилтэтабигдана.
- Буряад хэлэнэй ашаар нигуулэсхы сэдьхэл хумуужуулжэ, буряад арадай ёhо заншалтай, соёл болбосоролтойнь танилсуулжа, арадуудай дундын холбоо байгуулха.
- Ухаан бодол, зохёохы бодомжолго, эдэбхи хутжоохэ.
- Хэлэнэй юрэнхы системэдэ оруулха.
Дунда группа (1-дэхи Ьуралсалай жэл)
Темэнууд, зорилгонууд | Зан-н ТОО | Хэлэлгын жэшээнууд | Лексикэ-грамматическа материал | Ундэпэн соёлой компонент |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Тапилсалга. 1. Ухибуудые танилсажа 2. Ехэ зониие хундэлжэ 3.Оор тухайгаа | 8 | Сайн байна, багша! Баяртай! Би басаганби. Энэ хубуун. Тэрэ хубуун. Минии нухэр. Шинии нухэр. Муу, Ьайн хубуун. басаган. | Фонетикэ: Дифтонгнууд: ай, эй. Удаан аялганууд: аа, ии, уу. Лексикэ: Юумэнэй нэрэ: нухэр, хубуун, басаган, багша. Баяртай, сайн байна. Тэмдэгэй нэрэ: бэрхэ. муу, Ьайн. Тулоонэй нэрэ: би, ши. энэ, шинии, минии. Глагол: бодогты, hуугты. Грамматика: 1. Юрэ хоорэhэн мэдуулэл зохёолго. 2. Тулоонэй ба юумэнэй нэрын холболго. 3. Тусхай асуудалнууд: Энэ юун бэ? Энэ ямар амитан бэ? 4. Богони харюунууд: Тиимэ. Угы. | Аха хуниие туруун мэндэшэлхэ. тэдэниие хундэлхэ. тэдээнтэй арсалдажа болохогуй. |
Минии нааданхайнууд.
2. Ухибуудтэ команднуудые ойлгожо hypraxa: угэ, асара, харуула, таби. 3. Нааданхайну удта наринаар хандахые хумуужуулхэ. | 12 | Энэ нааданхай. Энэ морин. Морин хурин. Шандаган hурэдэг. Энэ хуухэлдэй гу? Энэ улаан кубик гу, али шара кубик гу? Энэ шара кубик. | Фонетикэ: Удаан аялганууд: ээ, оо. Дифтонгнууд: уй, ой. Лексикэ: Юумэнэй нэрэ: бумбэгэ, туг, нааданхай, нохой, шандаган, морин, самолёт, кукла, кубик. Тэмдэгэй нэрэ: томо, гоё, бишыхан. хара, улаан, хурин. Глагол: угэ, харуулагты, табигты, хэлэгты, харагты, гуйгты, Ьурэдэг. Грамматика: 1. Тусхай асуудалнууд: Энэ юун бэ? Нохой юу хэнэб? 2. Богони харюунууд: Тиимэ. Угы. 3. Тэмдэгэй нэрэ юумэнэй нэрэтэй холболго. 4. Юумэнэй нэрэ глаголнуудтай холболго. | Урдандаа буряад хуугэдтэ нааданхайнууд угы байЬан юм. Тэдэнэй нааданхай шагайнууд байгаа. |
Гэрэй ба зэрлиг амитад. 1. Абяануудые угуулжэ 2. Амитадые нэрлэЬэн, 3. Тусхай ба юрэнхы 4. Амитадта дуратайгаар | 10 | Гэрэй амитад. Энэ тахяа. Тахяа бишыхан. Энэ морин. Морин томо. Унэгэн мэхэтэй. Миисгэй сагаан. Унеэн моорэнэ. Хонин маарана. Баабгай аймшагтай. | Фонетикэ: Удаан аялганууд : еэ, оо, яа. Тургэн аялган : у. Лексикэ: Юумэнэй нэрэ: унеэн. морин. тахяа, ямаан, хонин. нохой, миисгэй, амитан, баабгай, шоно. унэгэн. Тэмдэгэй нэрэ: хурдан. мэхэтэй, гэрэй, сухалтай, аймшагтай. Глагол: моорэхэ. маараха, хусаха, инсагаалха. Грамматика: 1. Юрэ хоорэhэн мэдуулэл зохёолго: Энэ унеэн. Унеэн томо. 2. Юрэнхы асуудалнууд: Энэ морин гу? Энэ ямаан гу, али нохой гу? 3. Тусхай асуудалнууд: Энэ юун бэ? Ямаан яадаг бэ? 4. Тулоонэй ба юумэнэй нэрэ хоёрые холболго. 5. Богони харюунууд: Тиимэ. Угы. | Буряад зоной табан хушуун малтай танилсуулга. |
Мииии бэе. 1. Абяануудые угуулжэ 2. Бэеынгээ хубинуудые зуб нэрлэжэ hypraxa. 3. Асуудалнуудта зуб харюу угэжэ шадаха аргатай бслгохо. 4. Бэеэ сэбэрээр абаад ябахые хумуужуулхэ. | 8 | Энэ минии толгой. Энэ хуухэлдэйн толгой. Энэ томо толгой. Гарнууд муухай. Нюураа угааха. Шудоо сэбэрлэхэ. Минии гар сэбэр. hу! Энэ яагаа сэбэр нюур, гар бэ! Татай! Нюуршни яагаа муухай гээшэб! | Фонстикэ: Удаан аялганууд: уу, ии, уу, юу. Дифтонгнууд: уй, уй. Лексика: Юумэнэй нэрэ: толгой, гар, хул, нюдэн, нюур, хамар, аман. шудэн, шэхэн, хэлэн. Тэмдэгэй нэрэ: сэбэр, муухай. Глагол: угааха, аршаха. Тоогой нэрэ: нэгэн, хоёр. Междомети: hу! Татай! Грамматика: 1. Юрэнхы асуудалнуудта харюу угэхэ. 2. Тусхай асуудалнуудта харюу угэхэ. 3. Тоогой нэрэ юумэнэй нэрэтэй холболго: Нэгэ толгой. Хоёр гар. Хоёр нюдэн. | |
Эдеэ хоол. 1. Абяанууд дээрэ ажаллалга ургэлжэлуулхэ. 2. Ухибуудыс эдеэ хоол 3. Юрэ хоорэЬэн мэдуулэл 4. Ухибуудые буряад хэлэндэ Ьонирхолтойгоор хумуужуулхэ. | 8 | Энэ сай. Энэ Ьун. Энэ шулэн. Шулэн амтатай. hун хуйтэн. Сай халуун. Би Ьундэ дуратайб. Би хилээмэ эдихэ дуратайб. Би Ьу ууха дуратайб. | Фонетикэ: 1. Хашалган абяанууд: ш, х. 2. Дифтонгнууд: эй, уй. Юумэнэй нэрэ: сай, Ьун, зоохэй, бууза, хилээмэн. мяхан, ундэгэн, тоЬон. Тэмдэгэй нэрэ: амтатай, халуун, хуйтэн, дуратай. Глагол: ууха. эдихэ. Грамматика: 1. Тусхай асуудалнууд: Хэн сай ууха дуратайб? Ши юундэ дуратайбши? 2. Тулоонэй болон юумэнэй нэрэ холболго. 3. Тусхай асуудалнуудта харюу угэлгэ. | Буряад арадай эдеэ хоол тухай мэдээсэл угэхэ. Сагаан эдеэн: Ьун, зоохэй, тараг. Бууза - буряад арадай амтатай эдеэн юм. |
Сагаалган. 1. Буряад арадай заншалта Ьайндэртэй танилсуулха. 2. Сагаалганда зорюулагдаЬан шулэгуудые, дуунуудые сээжэлдуулхэ. 3. Турэлхидоо, нухэдоо 4. Буряад арадай Ьайндэрнуудтэ дуратайгаар | 6 | Сагаалган - Ьайндэр. Шэнэ жэл. Сагаан Ьара. Эжы, би таниие амаршалнаб! Сагаан Ьараар! Сагаалганаар! | Фонетикэ: Удаан аялганууд: аа, уу. Лексикэ: Юумэнэй юрэ: жэл, Ьара, Ьайцдэр. Тэмдэгэй юрэ: шэнэ, хуушан, гое. Глагол: амаршалха, хухихэ, ерэхэ. Грамматика: 1. Юрэнхы асуудалнуудта харюу угэхэ. 2. Юрэ хоорэЬэн мэдуулэл зохёолго. 3. Тулоонэй болон юумэнэй нэрэ холболго. | Сагаалган - буряад арадай шэнэ жэл угталгын Ьайндэр. Буряад арадай зурхай. 12 жэл. |
Мшши булэ. 1. Абяануудые зуб угуулжэ 2. Турэлхидоо нэрлэжэ hypraxa. 3. Юрэнхы болон тусхай 4. Эхэ эсэгэеэ хундэлхые | 8 | Минин булэ. Минин булэ ехэ. Энэ минии эжы. Энэ шинии эжы. Би эжыдээ дуратайб. Минии аба haйн. Би наадаха дуратайб. Минии нэрэ Дариима. | Фонетикэ: 1. Хашалган абяан: н. 2. Аялган абяанууд: у. у. Юумэнэй нэрэ: гэр булэ. хугшэн эжы, убгэн, басаган, хубуун, аха, эгэшэ, эжы. Тэмдэгэй нэрэ: эбтэй, Ьайн, муу Глагол: дуратай, наадаха. Тоогой нэрэ: гурбан. дурбэн, табан. Грамматика: 1. Юрэнхы асуудалнуудта харюу угэлгэ (Ши хубуун гуш? Шамда эгэшэ бии гу?). 2. Тусхай асуудалнуудта харюу угэлгэ (Ши хэн гэжэ нэрэтэйбши?). 3. Тулоонэй болон юумэнэй нэрэ холболго (Минии нэрэ Амгалан). | Эхэ эсэгэеэ хундэлхэ eho. Эхэ эсэгэдээ «та» гэжэ хандалга. Танилсалга. |
Дабталга | 10 | |||
Бухыдее | 70 |
Ахалагша группа ( 2-дохи hуралсалай жэл)
Темэнууд, зорилгонууд | Зан-н тоо | Хэлэлгын жэшээнууд | Лексикэ-грамматическа материал | Ундэhэн соёлой компонент |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
1. Танилсажа шадаха шадал ургэлжэл уулхэ. 2. Ухибуудые хахасажа hypraxa. 3. Аха зониие хундэлжэ 4. Ухибуудые эбтэйгээр | 6 | Сайн байна! Амар мэндэ! Шинии нэрэ хэн бэ? Ши хэн гэжэ нэрэтэйбши? Минии нэрэ Оюуна. Ши хэдытэйбши? Би табатайб. Минии эжы Баярмаа Гомбоевна гэжэ нэрэтэй. Энэ басаган Арюуна гэжэ нэрэтэй. Шинии фамили хэн бэ? Минии фамили Дутаров. | Фонетикэ: 1. Дифтонгнууд: ай, эй. 2. Юрэнхы асуудалнуудай аянга дээрэ ажаллалга. Лексикэ: Юумэнэй нэрэ: мэндэ, нэрэ. Глагол: дуратайб. Тулоонэй нэрэ: та, гэжэ. Грамматика: 1. Юрэ хеерэhэн мэдуулэл зохёолго. 2. Оортэ хамаадалай, зааhан, асууЬан тулоонэй нэрэ хэрэглэлгэ. 3. Диалог ябуулжа шадаха шадабаритай болгохо. | «Хоргодолсоон» Г. Чимитов. «Сасуутан» Д. Ошоров. |
Минии нааданхайнухд. 1. Ухибуудые зуб угуулэлгэдэ hypraxa. 2. Шэнэ угэнуудтэй ургэноор танилсуулха. 3. ХунЬоо юумэ абажа, 4. Нааданхайнуудта | 8 | Энэ онгосо. Онгосо жаахан. Энэ заан. Заан томо. Энэ минии дуратай нааданхайнууд. Энэ шинии онгосо гу? Угы. Энэ шинии заан гу? Тиимэ. Энэ минии заан. Шандаган дэбхэрдэг. Энэ миисгэй сагаан. | Фонетикэ: 1. Тургэн аялганууд: у, а, э. 2. Дифтонгнууд: ой. эй. Юумэнэй нэрэ: онгосо, заан, шагай, мэлхэй. Глагол: асара, дэбхэрдэг, тамардаг. Тоогой нэрэ:10 хурэтэр тоололго. Грамматика: 1. Тусхай асуудалнууд (Нохой яадаг бэ?). 2. Юрэнхы асуудалнуудта дуурэн харюу утэлгэ. 3. Юумэнэй болон тогой нэрэнуудые холболго. | «Суранзан» Г. Бадмаева. «Дариимын асуудал» Д. Ошоров. |
Гэрэй ба зэрлиг амитад. Шубууд. 1. Хундэ абяанууд дээрэ ажал ургэлжэлуулхэ. 2. Гэрэй ба зэрлиг амитадые нэрлэЬэн. тэдэнэй унгэ зуЬые. абари зангые тэмлэглэЬэн угэнуудтэй тлнилсу\лха. 3. Нааданхай. зураг хараад 4. Амитадта, шубуудта | 8 | Энэ унеэн. Унеэн амтатай hy угэдэг. Энэ тугал. Энэ морин гу, али ямаан гу? Энэ морин. Эшэгэн жаахан. Морин, унеэн, ямаан - гэрэй амитад. Хэрмэн, будган, эреэн гурооЬэн, хандагай -зэрлиг амитад. Хэрмэн улаан шара унгэтэй. Хэрмэн Ьамар шэмэдэг. Шубууд ниидэнэ. Тэрэ гулабхаа. | Фонетикэ: 1. Хашалган абяан: h. 2. Абяануудай илгаруулга: х, h Юумэнэй нэрэ: унеэн, хонин, морин, ямаан, тэмээн, хэрмэн, булган, эреэн гурооЬэн, хандагай, aphaн, шубуун, борбилоо, хараасгай, гулабхаа. дали, хушуун. Тэмдэгэй нэрэ: шуумар, бамбагар, аймхай, улаан шара, унгэтэй. Глагол: маараха, инсагаалха, бэлшэхэ, ниидэхэ. Грамматика: 1. Тусхай асуудалнууд (Хэрмэн ямар бэ?). 2. Юрэнхы асуудалнуудта зуб харюу угэлгэ. 3. Юумэнэй болон тогой нэрэнуудые холболго. 4. Юумэнэй нэрэ болон глаголнуудые холболго. | «Шубууд - манай нухэд» Б. Санжин. «Нохой хун хоёр», «Мэхэшэ унэгэн зутадашоо», «Гурбан угэ» (онтохонууд). |
Минии бэе. 1. Угуулхэдэ хундэ абяанууд дээрэ ажал ургэлжэлуулхэ. 2. Бэеынгээ хубинуудые 3. Юрэ хоорэЬэн мэдуулэл 4. Арюун сэбэрээр бэеэ | 8 | Минии нидхэ гоё. Шинии ЬорьмоЬон ута. Толгоймни убдэнэ. Энэ хэнэй гар бэ? Энэ минии гар. Энэ ямар унгэтэй нюдэн бэ? Энэ хухэ (хурин, ногоон) нюдэн. | Фонетикэ: Хэлэнэй узуурай абяан: г. h абяа угуулэлгые бэхижуулхэ. Лсксикэ: Юумэюй нэрэ: нидхэ, ЬорьмоЬон, хузуун, хурган, бэе, гэдэЬэн, уhэн, альган. Тэмдэгэй юрэ: ута, богони, хухэ, хурин, олон, будуун. Тулоонэй юрэ: тэрэнэй, тэдэнэй. Глагол: убдэнэ, аршаха, аргалха. Грамматика: 1. Юумэнэй нэрын падежнэ хамаадал. 2. Нюурай хамаадал. (1-дэхи, 2-дохи) 3. Юрэ хоорэhэн мэдуулэл зохёолго. | «hубэлгэн Дондог» Д. Ошоров. «Табан хурган» A. Тороев. B. Маяковский. |
Минии гэр булэ. 1. Буряад абяанууд дээрэ 2. Ухибуудые турэлхидэйнгээ нэрэнуудые нэрлэжэ hypraxa. 3. Юрэ хоорэhэн мэдуулэл 4. Турэлхидтоо дуратайгаар хумуужуулхэ. | 8 | Минии нагаса Бадма гэжэ нэрэтэй. Тэрэ жолоошон. Минии хугшэн эжы хоёр зээ хубуутэй. -Алло! Энэ хэн бэ? - Би Сэсэгмааб. - Арюуные дуудыдтаа. - Арюуна газаа - Зай, Ьайнта даа. - Баяртай, Сэсэгмаа! | Фонетикэ: 1. Хашалган абяанууд: ш, х. 2. Аялган абяанууд: а, о, э. Юумэнэй нэрэ: нагаса эгэшэ, нагаса, абга, абга эгэшэ, аша хубуун, зээ хубуун, хуряахай, бэри. Тэмдэгэй нэрэ: бэрхэ. Глагол: Ьурадаг. ажалладаг. Грамматика: 1. Глаголнуудай тухэлнууд (унгэрhэн. ерээдуй). 2. Частицанууд (б, бди). 3. Асууhан частицанууд (гу, гуш). | «Эхын гарнууд», «Гурбан аха дуунэр» (онтохон). Бэрхэтэй байдал. Эгэшэ. Минии аха. |
Убэл ерээ. Шэнэ жэл. 1. Хундэ абяанууд дээрэ 2. Убэл тухай угэнуудтэй 3. Богонихон рассказ зохёожо hypraxa. 4. Убэлдэ дуратайгаар хумуужуулхэ. | 8 | Муноо убэлэй саг. Газаа хуйтэн. Cahaн ороно. Намда шарга бии. Ухибууд шаргаар, санаар Ьолжорно. Елко асараа. Ёлкодомнай гоё, ялагар нааданхайнууд улгоотэй. Ёлкодомнай Жабар убгэн ерээ. Тэрэ олон бэлэг асараа. Би дуу дуулааб. Басагадууд хатараа. Арюуна гоё шулэг уншаа. | Фонетикэ: 1. Дифтонгнууд: ай, эй. 2. Хашалган абяанууд: г, х. Юумэнэй нэрэ: саhан, убэл, сана, шарга. хасуури. Ьалхин, Жабар убгэн. СаЬан Хуухэн, жэл. Тэмдэгэй нэрэ: шэнэ, ялагар, хухюун. Глагол: Ьолжорхо, унаха, баярлаха, дуулаха, хатарха. амаршалха, урилдаха. Наречи: муноо. Грамматика: 1. Муноо сагай глагол. 2. Оортэ хамаадалай тулоонэй нэрэ. 3. Юрэ хоорэhэн, асууhан мэдуулэл. | «Шэнэ жэлэй галнууд» Б. Санжин. Ёлко (Узэглэл, 1990). |
Сагаалган. 1. Сагаалгантай танилсуулга ургэлжэлуулхэ. 2. Ухибуудтэ Сагаалган 3. Сагаалган тухай шулэг, дуу сээжэлдуулхэ. 4. Арадай Ьайндэртэ | 6 | Сагаан hapaap! Сагаалганаар амаршалнаб. Сагаан hapa сагаан эдеэгээр угтадаг. Сагаан hapa гараба. Ёохор наадан эхилбэ. Ухибууд суглараа гу? Угы. Энэ ямар жэл гараба гээшэб? Туулай жэл. | Фонетикэ: 1. Удаан аялганууд: оо, аа, уу. 2. Хашалган абяанууд: н, h. Юумэнэй нэрэ: эдеэн, уураг. зоохэй, бууза, мяхан. Ьэер. Тэмдэгэй нэрэ: сагаан эдеэн, зоолэн, амтатай. Глагол: шааха, шанаха, сэбэрлэхэ, бэлдэхэ. Грамматика: 1. Юумэнэй нэрын хамаадал. 2. Глаголнуудай сагай тухэл. 3. БуруушааЬан частицанууд. (Угы. Бэшэ.) 4. Юрэ хоорэЬэн, acyyhaн мэдуулэл зохёолго. | «Сагаан hapa» Ц.Ж. Жимбиев. «Танигдаагуй эдеэн» Д. Сультимов. |
Минии хубсакан. 1. Угуулхэдэ хундэ абяанууд дээрэ ажаллалга. 2. Буряад арадай хубсаЬантай танилсуулха. 3. Мэдуулэл соо частицануудые хэлэжэ hypraxa. 4. Буряад хэлэндэ Ьонирхол хумуужуулхэ. | 8 | Би малгайтайб. Малгайгаа умдооб. Намда олон самса бии. Минии бээлэй улаан унгэтэй. Ши дэгэлээ умдоо гущ? Умдооб. Намда тэрэ плати харуулыт. Энэ эхэнэр хунэй дэгэл. Тэрэ эрэ хунэй дэгэл. | Фонетикэ: 1. «Оо» аялган. 2. Дифтонгнуудые зуб угуулэлгэ бэхижуулхэ. Лексикэ: Юумэнэй нэрэ: дэгэл, малгай, бээлэй, самса, умдэн, заха, оймЬон, хамсы, буЬэ, гутал, хубсаЬан. Тэ.мдэгэй нэрэ: сэнхир, ягаан, ута, богони, томо. Глагол: хубсалха, умдэхэ, тайлаха, оёхо, улгэхэ, таараха. Грамматика: 1. ЗааЬан тулоонэй нэрэ. 2. Юрэ хоорэЬэн мэдуулэл. 3. АсууЬан мэдуулэл. | «Оороо ябадаг ботинка» Г. Чимитов. «ХоргодоЬон хармаан», «Улаан тобшо», «Гуталгуй гулабхаа», «ЗэмэлэгдэЬэн гутал» Д. Сультимов. |
Дабталга | 6 | |||
Бухыдее | 70 |
Бэлэдхэлэй группа ( 3-дахи Ьуралсалай жэл)
Темэнууд, зорилгонууд | Зан-н ТОО | Хэлэлгын жэшээнууд | Лексикэ-грамматическа материал | Хоорэжэ, уншажа угэхэ зохёолнууд |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Хуугэдэй сэсэрлиг. Алтан намар. 1. Хундэ абяанууд дээрэ 2. Ухибуудые хунуудэй 3. Дутэрхы удхатай 4. Мэдуулэлнуудые зубоор 5. Оршон байгаалиие | 10 | Манай сэсэрлиг «Колобок» гэжэ нэрэтэй. Манай хумуужуулэгшэ Сэсэгмаа Нимаевна гэжэ нэрэтэй. Манай туЬалагша Дариима Жалсановна гэжэ нэрэтэй. Бидэ нааданабди, сэнгэнэбди, Ьуранабди. Намар ерээ. Модоной набша шарлаа. Огородой эдеэ суглуулнабди. Ой соо жэмэс болоо, Ьархяаг ургана. | Фонетика: 1. Дифтонгнууд: эй, ай. 2. Хашалган абяан: h. Юумэнэй нэрэ: сэсэрлиг, ном, зураг, булан, сонхо, хумуужуулэгшэ, туЬалагша, тогоошон, хугжэмшэн, сэсэг, модон, хуЬан, нарЬан, уляангир, ой, ургаса, алирЬан. намар, бороон, ургаса. Глагол: суглуулха, малтаха. шарлаха. Грамматика: 1. Юрэ хоорэЬэн простой 2. АсууЬан мэдуулэл. 3. Оортэ хамаадалай, зааЬан 4. Частицанууд (б, бди). | «Наран убдэдэг гу?» Д. Сультимов. «Намарай эхин» Б. Санжин. «Тоонтэй» Ц. Дондогой. |
Минин нютаг. Минии хото. 1. Хундэ абяанууд дээрэ 2. Ямар хотодо (нютагта) 3. Холбоотой хэлэлгэ 4. Оорынгоо нютагта | 8 | Минии нютаг Буряад орон. Манай хото Улаан-Удэ гэжэ нэрэтэй. Байгал манай згээ сэнтэй нуур. Манай орондо олон мурэнууд урдана: Баргажан, Удэ, Сэлэнгэ. Талмайнууд: Соведуудэй талмай, 1905 оной Революциин талмай, Алдарай талмай. | Фонетикэ: Хашалган абяанууд дээрэ ажаллалга: г, б, н. Лексикэ: Юумэнэй юрэ: дайда, нютаг, хото, талмай, уйлсэ, мурэн, нуур, омоли, хуша, Ьамар. Тэмдэгэй нэрэ: ургэн, нарин, уужам, баян, гунзэгы, дабхар. Глагол: урдана. Грамматика: 1. Олоной тоогой юумэнэй нэрэнууд. 2. Оортэ хамаадалай (б, бди), асууЬан (гу) частицанууд. 3. Юрэ хоорэhэн, асууЬан мэдуулэлнуудые зохёолго. 4. Мэдуулэл зохёолгын гурим. | Завод, Байгал, фабрика. (Узэглэл,1990). Нютагаймнай баялиг. «Улаан-Удэдэ» Ц. Дондогой. «Улаан-Удэ» Д. Ошоров. |
Минии гэр булэ, турэл гарал. Гэр булын байдал. 1. Гэр булэ гэжэ темээр 2. Гэр бараанай 3. Холбоо хэлэлгэ 4. Буряад хэлэндэ | 8 | Намда нагаса эжы бии. Тэрэ ехэ hайн. Би нагаса эжыдээ дуратайб. Би одхон хубууниинь гээшэб. Ши шоройгоо хамаа гупг? Би Ьая хамааб. Уудээ хаа! Энэ хунжэл дулаан. Эндэ олон дэрэ байна. Манай байра олон таЬалгатай. Энэ минии таЬалга. Энэ стол. Стол дээрэ минии хэрэгсэлнууд. Эгэшэмни оорын таЬалгатай. Тэрэ оюутан, hурагша. | Фонетикэ: 1. Удаан аялганууд: ээ, ии. 2. Дифтонгнууд: ай, уй. 3. Хашалган абяанууд: г, б. Юумэнэй нэрэ: нагаса эжы, нагаса аба, ехэ хубуун, дунда хубуун, одхон, эхэнэр, эрэ, хун, хана, шала, уЬээ, уудэн, гэшхуур, урхэ, гэр, таhалга, орон, дэрэ, дэбисхэр, хунжэл, хамуур, аршуул. Глагол: хамаха, арилгаха, сэбэрлэхэ, хааха, нээхэ. Хамаха - хаманаб - хамааб - хамахаб. Грамматика: 1. Оортэ хамаадалай зохилдол (абамни, ахамни). 2. Асууhан мэдуулэл зохёолгын гурим. 3. Оортэ хамаадалай, зааhан | «Гурбан аха дуупэр» (онтохон). «Бэрхэтэй байдал» Ф. Балдаев. «Минии таЬалга», «Мойдодыр», «Шэнэ гэр». |
Убэл. Ёлко. 1. Убэл гэжэ темээр узэhэноо дабтаха, бэхижуулхэ. 2. Юрэ хоорэhэн мэдуулэл 3. Убэлдэ дуратайгаар | 6 | Жабар Убгэн ерээ. Ехэ бэлэг асараа. Би дуу дуулааб, шулэг уншааб. Наада наадаабди. Ёлко гоёор яларна. Cahaap хуниие хээбди. СаЬатай убэл болоно. ХуйтэпЬээ айжа шубууд хоргодоно. Би санаар Ьолжорхо дуратайб. Минии эгэшэдэ коньки бии. Шэнэ жэлээр эжы абаяа амаршалааб. | Фонетикэ: Хэлэлгын аянга, дикци Ьайжаруулха. Лексикэ: Энэ темээр узэЬэноо дабтаха, бэхижуулхэ. Юумэнэй нэрэ: убэл - убэлдоо - убэлэй. СаЬан - cahaap - саЬатай. Тулоонэй нэрэ: хуйтэн -хуйтоор - хуйтэнЬоо; дулаан -дулаагаар - дулаанЬаа; зоолэн, хатуу, хубхэгэр. Глагол: хатарха - хатараабди; дуулаха - дуулахаб - дуулааб - дуулахабди; амаршалха -амаршалхабди - амаршалнаб -амаршалааб; хухихэ - хухинэбди. Грамматика: 1. Нэгэнэй, олоной тогой юумэнэй нэрэ. 2. Юумэнэй нэрын хамаадал. 3. Юрэ хоорэhэн мэдуулэл зохёолгын гурим. | «Дед-Мороз» Ж. Балданжабон. «Ёлкын наадан Ьайхан» Б. Шойдоков. «Убэл». |
Сагаалганай haйндэp. 1. Абяанууд дээрэ ажал 2. Буряад арадай hайндэр 3. Сагаалган тухай дуу, 4. Арадай hайндэртэ | 6 | Манай сэсэрлигтэ Сагаалганай hайндэр унгэроо. Бидэ ёохор хатараабди. Оюуна, Баяр, Миша гурбан шулэг уншаа. «Эдир Дангина» гэжэ конкурсдо хабаадаабди. «Эдир Дангина» Дариима болоо. «Эдир Гэсэр» Бата болоо. Эдэ шангуудые абаа. Тэдэ баярлаа. | Фонетикэ: 1. Тургэн ба удаан абяанууд: y-YY. У-УУ. о-оо) 2. Йотированна аялган узэгууд: (ю-юу, ё-ёо) Лексикэ: узэh эноо дабталга. Сагаан эдеэн, сагаан сэдьхэл, сарюун байдал - сагаан Ьарын тэмдэг. Буряад хубсаЬан тухай дабталга. Буряад наадануудые наадаха. Буряад золголго. Хадаг бариха. Ёохор хатарха, бэлэгбзлэглэхэ. Грамматика: 1. Оортэ хамаадалай тулоонзй нэрэ. 2. Глаголнуудые муноонэй, унгэрЬэн, ерээдуй сагта. | «Сагаалган» Ц.Ж. Жимбиев. Сагаан Ьарын угталга. |
Би онтохонуудта дуратайб. 1. Буряад онтохонуудтай 2. Зохёолой удхаар 3. Онтохонуудта | 10 | Энэ «Садатар хооллуул» гэжэ онтохон. Энэ онтохон юун тухайб? Энэ Будамшуу тухай онтохон. | Буряад, ород арадай онтохонуудтай ухибуудые танилсуулха. Зохёолой удхаар асуудалнуудта харюусуулха, хэЬэгуудые хооруулхэ, нюур нюураар наадуулха. Буряадаар ба ородооршье хоорэжэ hypraxa Грамматика: 1. Юумэнэй нэрэнууд. 2. Олоной тоогой юумэнэй нэрэнуудые бии болголго. 3. Юрын болон тусхай асуудалнууд: Хэн? Юун? Юун тухай? Хэн гэжэ нэрэтэйб? | «hуулнууд» (ород арадай онтохон), «Баабгай боргооЬон хоёр» (казах арадай онтохон. «Угытэй хубуун» Ф. Цыденжапов. «Баян, ноен ба барлаг» Б.М. Дышинов. «Туулай арсалан хоёр» А. Шалаев. «hарьЬа эрбээхэй хухэ сэсэгы хоёр» (монгол арадай онтохон). «Худэлжэ олоЬон тухэрнг» (грузин арадай онтохон). |
Хабар ерээ! Амитад, шубууд хабартаа. 1. Жэлэй дурбэн саг, амитад, шубууд гэhэн темээр узэЬэноо дабтаха, бэхижуулхэ, ургэдхэхэ. 2. Амитад, шубууд тухай 3. Асууhан, юрэ хоорэhэн 4. Амитадые, шубуудые | 8 | Хабар ерээ! Дулаан болоо. Шубууд ниидэжз ерээ. Дуhал дуhална. Ногоон бултайна. Шубууд ниидэжэ ерэнэ. Гоё даа хабартаа. | Фонетикэ: Ан амитадай, шубуудай абяануудые Ьажаан угуулхэ. Лексикэ: Юумэнэй нэрэ: ургы, хабар, майн сэсэг, тэрэнги, дуhал, горхон, шабар, булжамуур, уурхай, хун шубуун, угаhан, ногоон. Глагол: хайлаха, дуhаха, задарха, намаалха, уЬалха, бултайна. Тулоонэй нэрэ: урихан, хонгёо Грамматика: 1. Унгэрhэн, ерэздуй сагай 2. Мэдуулэл зохёолгын гурим 3. Асууhан угэнуудтэй асуудал. | «Хабар ерэбэ» Б. Мунгонов. «Борбилоонууд» А. Тороев. «Унэгэн, жэрхи, шаазгай гурбан» (эиэдхэг арадай онтохон). «Хоолэнти ба баабгай» (онтохон). Шубуудай аяншалга. |
Минии удэр. 1. Оорынгоо удэр унгэрэлгэ 2. Acyyhan мэду улэл зохёожо шадаха. 3. Зурагаар тодорхойлон 4. Буряад хэлэндэ hонирхолтойгоор хумуужуулхэ. | 8 | Би углоогуур бодоноб. Нюураа угаагаад эдеэлнэб. Эжыдээ туЬалнаб. hуулдэнь нааданаб, зуранаб, сэнгэнэб. Газаа гаража нухэдверее уулзанаб. Ши углоогуур юу хэнэбши? Удэртоо юу хэнэбши? Хэнтэй наададагши? | Фонетикэ: Угуулхэдэ хундэ абяанууд дээрэ ажаллалга: у, п. Лексикэ: Юумэнэй нэрэ: номууд, нааданууд. Глагол: бодоноб, эдеэлнэб, нааданаб, туЬалнаб, аршанаб, угаанаб, хаманаб. Грамматика: 1. Юрэ хоорhээн мэдуулэл зохёолго. 2. Оортэ хамаадалай 3. Юрэ хоорэhэн мэдуулэл зохёолгын гурим. | Баяр хубуун. Амаралтын удэр. Ухибуудэй сэсэрлигтэ. |
Дабталга | 6 | |||
Бухыдее | 70 |
ХАБСАРГАЛТА
ДУУЛАН ШАГНАХА ТЕКСТНУУД
Ахалагша группа
Темэ: ТАНИЛСАЛГА
Хоргодолсоон.
Дурбэндое шахажа ябаЬан Эржуухэй таба наhатайхан Сэсэг гэжэ эгэшэтэеэ гэр соогуураа наадабад. Эгээл турууи эгэшэнь хоргодобо. Заахай Эржуухэй хээтэйгээ бэдэржэ, оложо ядаба. Орон доогууршьс тонгойжо байгаад бэдэрнэ, орон дээгууршье улыжэ байгаад харана. Энэ тэрэ нухэ Ьубоор, забЬар хабшуу газараар бэдэрээд оложо ядаба. Тиигээд залхууртараа бэдэржэ байтараа, эгэшэнь хаанаЬаашьеб халуудашанхай гаража ерэбэ.
Дуугэйнгээ бэдэрхээ болишоод байЬандань, Сэсэг сухалдабашье:
- Зай, ши хоргодыш даа, - гэжэ Эржэндээ хэлэбэ.
Хоргодохо болоhондоо баярлаЬан Эржуухэй гэр соогуураа гуйшэбэ. Сэсэгынь нюураа бутуулээд, уруугаа харанхай:
- Нэгэн..., хоёр..., гурба..., дурбэ..., таба... - гэжэ тоолоод, тархяа ургэжэ, нюдоо нээжэ хараба. Заахан Эржуухэйе бэдэрхэ зоболтогуй байба.
Нюураа улгоотэй дэгэлээр бутуулээд, оороол юумэ харахаа болёо хадаа, хундэ харагдахаа болёоб гэжэ Ьананхай, хормойдонь тархяа зада орёонхой худэлэнгуй байба. Харин хулнуудынь миин харагдажа байЬаар.
Эгэшэнь гуйжэ ошоод, дэгэлэйнь газаа тээЬээ баряад, эндэ байнаш гэжэ хашхарба. Эгэшэдээ адляар удаан бэдэруулжэ олдохогуй Ьанаатай байЬан Эржуухэй:
- Энэш би бэшэлби, энэш Баардал, - гэжэ нариихап хоолойгоор дэгэлэй саанаЬаа хашхараа Ьэн.
Г. Чимитов
Темэ: МИНИИ ХУБСАhАН.
ХоргодоЬон хармаан.
Хугшэн эжынь табатай Таня зээдээ урдаа хоёр хармаантай гоё плати оёжо дуургээд, умдоод харуула гэбэ.
Таня мэгдэЬэндээ платиингаа энгэрые буруу тээшэнь харуулаад умдэжэрхибэ.
- Хугшоодэй, аа хугшоодэй, хармаануудни угыл, намhаа хоргодошобол
тэдэмни, - гэжэ гайхангяар хэлэбэ.
Темэ: ГЭРЭЙ БЛ ЗЭРЛИГ АМИТЛД. ШУБУУД
Шубууд - манай нухэд.
Таладашье, ойдошье, саад соошье байдаг шубуухайиууд ой модо, жэмэстэ hоогууд болоп y6hэ ногоо гэмтээдэг эрбээхэй, утэ, сохо барижа эдидэг. Тиигэжэ ногоон ургамалые хамгаалжа, илангаяа ехэ туhа хургэдэг. Юуб гэхэдэ, тэрэ уедоо шубууд хорхой шумуул, хулгана тон олоор хюдадаг. Жэшээнь, хухэ бухын гансахан булэ удэр соо 3600 утэ эдидэг...
Ухибууд, шубуудые бу дайлаггы, уурхайень бу hандаргагты. Тэдэ манай Ьайн нухэд гээшэ.
Б. Санжин
Нохой хун хоёр.
(Буряад арадай онтохон)
Урдань нохой гансаараа ой соо байдаг байгаа Ьэн ха. Гансаараа байхань уйдхартай болобо. Тиигээд ой соогуур нухэрые бэдэрхээ ошоо hэн ха.
Ябажал ябана, урдаhаапь шандаган гуйжэ ерэбэ.
- Шандаган, шандаган, хоюулаа хамта байя, гэжэ нохойнь шандаганда хэлэбэ.
Яаха hэм, тиигэел даа! - гэбэ ха шандаган.
Ой соо байрлаха газар олоод, удэшэ болохолоор, унтахаа хэбтэбэд ха. Шандаган унташаба, нохойн нойрынь хурэжэ угэбэгуй, хусажа эахалба. Шандаганай нойрынь гансата хурэхео болёод, hуга харайн бодожо нохойдоо хэлэбэ:
- Юундэ хусанабши? Шоно дуулаад ерэхэ, тиигээд бидэ хоёрые эдижэрхихэл.
Нохой абяагуй болоод, бодомжолно:
«Муу нухэрые олоо хаб даа. Шандаган гээшэмнай уулагар амитан байна. Шонохадаа юунhээшье айдагуй амитан байгаа ёhотой».
Нохойнь шандагаяа орхёод, шоные бэдэржэ ошобо.
Ой соогуур ябажал ябана. Гэнтэ урдаhаань шоно гуйжэ ябаба. Нохой шонодо хэлэбэ:
- Дуулалши, шоно, хоюулаа хамта байя.
- Яаха hэм, хоёр хадаа хухюун, - гэбэ шононь.
Удэшэ боложо, унтахаа тухеэрбэд.
Шононь унташаба, нохойшье хэбтэбэ. hуниин тэнгээр нохой Ьэреэд, хусажархиба. Шоно айжа, зурхэниинь амаараа гарашан алдаба, нохойгоо хараажа оробо:
- Юундэ хусанабши? Баабгай хурэжэ ерээд, хоюулыемнай алахал!
«Баабгайhаа айдаг хадаа шоношье hоол хусэтэй бэшэ юм алтай даа. Баабгай баатар бултанhаа хусэтэй байжа болохо гээшэ ха» - гэжэ haнана нохойнь.
Нохойнь шоноёо хаяад, баабгайе бэдэржэ, баЬал ой соогуур haгcaйca хатарба. Баабгайн хажууда ошоод, нохой иигэжэ хэлэбэ:
- Эй, баабгай баатар, хоюулаа хамта байялши.
Баабгай зубшообэ. Удэр унгэроод, удэшэ болобо. Баабгай Ьажаба. Нохойнь 6aha Ьуниин тэн багга хусажархиба. Баабгай hэришоод, айhандаа зурхэниинь амаараа гарашан алдаба ха.
Нохойгоо хараажа оробо:
- Аниргуй боло, юундэ хусанабши! Хун дуулаад, бидэниие алажархихал.
«Зай, энэмнайшьс аймхай барма байна. Хуниие бэдэрхэ болоол даа» гэжэ нохой бодобо.
Нохойнь баабгайhаа тэрьелшэбэ.
Гуйжжэл, гуйжэл ябана, бухы ойе Ьэтэ гуйбэ. Хун ушоол олдобогуй. Ойн соорхойдо гараад, амархаа hyyтapaa, тулеэндэ ошожо ябаhан хуниие харажархиба. Хунэй хажууда гуйжэ ошоод, нохой хэлэбэ:
- Хун, хун, хамта байдаг болоё. Яаха hэм, намтай ошодсыш даа! - гэжэ хун харюусаба.
Тиигээд нохойе гзртээ дахуулжа абаашаа Ьзн гзхз.
Удзшз боломсоор, хун унтаба. hуниин тэнгээр нохойнь хусажархиба. Хун бодобогуй. Нохой бури шангаар хусаба. Хун Ьэреэд, дуугарба:
- Эй, нохоймни, улэн хадаа иигэжэ дуулана хаш, харин минии унгахада Ьаад бу хээрэй.
Тиихэлээрнь нохой аниргуй боложо, эдеэлээд унтаба. ТэрээнЬээ хойшо нохой хунэйдэ байдаг болоо hэн гэхэ.
Онтохоншье энээгээр дуурэбэ.
Мэхэшэ унэгэн зугадашоо.
... Ангуушан тулеэшэдэй хажууда хурэжэ ерэшэбэ. Тулеэшэд хулисэл гуйгаад, зангада opohoн унэгэ абаЬанаа мэдэрбэ. Тээ саана, томо модон доро хэбтэЬэн даха тээшэ тулеэшэд зааба. Ангуушан ошожо, монсогойлоотой даха задалба. Г'ал шара унэгэн унгэ зуhоороо хунэй нюдэ баясуулан хэбтэбэ.
- hамгандаа иимэхэн «заха» бэлэглэхэ гэжэ унинэйл ядагша Ьэм, - гээд, ангуушан унэгэн тээшэ даб гзбэ. Тэрэнь гэнтэ hyra харайн бодоод, ойн хунды уруу гуйн талиишаба. Xoohoop улэhэн ангуушан гараа тэбэреэд лэ байрадаа зогсошоо Ьэн гэхэ...
Д. Очиров
Гурбан угэ.
(Украин арадай онтохои)
Нэгэ хубуун гургалдай бариба ха. Тиигээд «байза, энээниие алаад, эдижэрхихэ юм байна» гэжэ Ьанаба.
Гургалдайхан хэлэбэ:
- Нухэрин, намайгаа бу эдииш. Эдешье haa, садхалан ябахагуйш. Намайе сулоодэ табяа Ьаашни дээрэ. Тиигээ haaш, тэрэнэйш тулоо гурбан hайн угэ шамда хэлэхэб.
- Болохол даа, Ьайн угэ хэлэхэ Ьааш табихаб, - гэбэ хубуун.
- Зай, шагныш даа. Нэгэдэхи угэнь - угы юумые бу эри. Хоёрдохинь - бусахагуй юумые бу хайрла. Гурбадахинь - худал угэдэ бу унэншэ.
- Ехэ тааруулжа зохидоор хэлэбэш. Тиимэл ёhотой. Сулоодэ ниидэжэ, ошыш даа, - гэбэ хубуун.
Гургалдай модои дээрэ ниидэжэ гараад, Ьанаба: «Байза, энэ хубууе туршаха юм байиа. Хараhуулши, минии хэлэЬэн угэ энээндэ хии талаар ошоо гээшэ гу?»
Модоной Ьалаа дээрэ дорохоно Ьуугаад хэлэнэ:
- Эй, ши тэнэг лэ амитан байнаш даа. Хэрбээ ши минии аман соохи хэлэн доро ямар шулуунай байЬые мэдэЬэн haa, ямаршье Ьайн угоор андалдахагуй байгааш. Юрын шулууи бэшэ, харин эрдэниин шулуун ха юм. Грецкэ Ьамаргал адли томо аад, хурса нарандал адляар гэрэлтэдэг. Хэрбээ шамда олдоо Ьаань, ши нютагтаа тон баян байха байгааш.
Хубуун энээнииепь дуулажа шаналЬандаа, арайл бархиран алдаба.
«Шал тэнэг лэ хун байнаб, - гэжэ хубуун бодоно. Яахаяа би, тэнэг даЬаа, гургалдайе табяа гээшэбиб?»
Тиигээд хубуун гургалдайе гуйжа эхилбэ:
-Бусажа хайрлыш, - гэбэ. - Хэрбээ бусахагуй haa, шамайе сулоодэ табиhанайм тулоо эрдэниин шулуугаа намда угыш.
Гургалдай тэрээндэ харюусаба:
- Одоол шамайе тэнэг гэжэ hая мэдэбэб. Бусаажа болохогуй юумые хайрлабаш. Оройдоо угы юумые эринэш, худал угэдэ унэншэнэш. Теэд оороо бодожо узыш: Ьамарай шэнээн томо шулууи хэлэн доромни багтаха аал? Тэнэгтэ Ьургаал hургаал болохогуй гэжэ дэмы хэлсэдэгуй байна даа.
Иигэжэ хэлээд лэ гургалдай саашаа ниидэжэ ябашаба.
Темэ: МИНИИ БЭЕ
hубэлгэн Дондог.
Айлшад амар мэндэеэ мэндэлсээд, гурбатай хубуунтэйнъ танилсаhанайнгаа Ьуулээр:
- Харыт, нюдэниинь баабайнхидал адли!
- Хамарынь эжынхил!
- Толгойпь абгынхил! - гэжэ байгаад урдилдэн хэлэбэд. Тэдэнэй хэлэхые аниргуй шагнаад байЬан Дондог:
- Теэд оорымни юумэн бии гу? - гэжэ асууба.
Д. Ошоров
Табан хурган.
Нэгэтэ табан хурган зублэжэ хоорэлдэбэ:
- Аха дуунэр, би муноо хони хулууЬууб - булта садхалан байхабди! - гэжэ эрхынь хэлэнэ.
- Ошо, ахамни, бушуухан, би шамда эгээл тарган хони заажа угэхэб! - гэжэ долёобор баяртайгаар хэлэбэ.
- Хунэй юумэ хулуухада Ьайн аал? Унэн нэрэеэ алдахабди! – гэжэ дунда хурган haнaa алдаба.
- Хамаагуй! Унэн нэрые унэЬэ шоройтой худхахаб, нэрэгуй намда хашалан бага! - гэжэ нэрэгуй хурган энеэбэ.
Тиихэдэнь шэгшы тэниижэ:
- Аханар, муу юумэ хэхэеэ байнат!.. - гэбэ.
Темэ: МИНИИ БУЛЭ
Эхын гарнууд.
Нэгэдэхи. Нарай нялха байхадаш, туруушыншни оймhо, малгай, самса хэн умдуулээ hэм?
Хоёрдохи. Эхэ... Эхын гарнууд...
Нэгэдэхи. Арайхан ангалзаhан амыеш уурагаар дэлбэрhэн хухэндоо хэн туруун абаашажа, туруушыншни эдеэгээр хооллуулаа hэм?
Хоёрдохи. Эхэ... Эхын гарнууд...
Нэгэдэхи. Амтатай hайхан эдеэ, аарса халаажа, hy хооруулжэ, шулэ шанажа, хилээмэ барижа, бууэа xyшyyp хэжэ, хэн шамайе хооллуулаа hэм?
Хоёрдохи. Эхэ... Эхын гарнууд.
Темэ: УБЭЛ ЕРЭЭ. ШЭНЭ ЖЭЛ
Шэнэ жэлэй галнууд.
Жэлэй эхин, убэлэй дунда hара январь гараба. Айлнуудта, hургуулинуудта, клубуудта, hууриин болон городой талмайнуудта Шэнэ жэлэй ёлкын галнууд носожо, узэсхэлэн гоёор яларна. Шэмэгтэй ёлкын оройдо эб найрамдалай hулдэ болоhон сагаан далитай гулабхаа элинэ.
Жаргалтай хухюун ухибууд ёлкоёо тойрон, хатар наада хэнэ, шулэг хэлэнэ, дуу дуулана. Бурзан сагаан hахалтай Жабар Убгэн зугаа наада гаргана, ухибуудтэ Шэнэ жэлэй бэлэг тараана...
К. Санжш!
Ёлко.
Манай hургуулида гоё ёлко болобо. Ёлкомнай элдэб унгын галнуудаар яларна, толорно. Ухибууд гоё хубсаhатай, элдэб багуудые умдэнхэй. Ёндон Жабар Убгэн болобо. Жабар Убгэн амтатай бэлэгуудые бултанда тарааба.
Темэ: САГААЛГАН
Сагаан hapa.
Убэл айлшамнай ерэжэ, газар дайдые, энгэр газарые сагаан cahaap хушана. Хилар шандагаханууд зургэеэ, субануудаа тэрэнги, боролжын оёороор гарган гуйлгэдэг. Хооhон шононуудай уляан hуниин солгёон агаарта холо хурэтэр сууряатана. Шэнэ жэлнай шэмэруун жабараараа наадан, хун бухэндэ нaha нэмэн ерэбэ.
Темэ: МИНИИ ХУБСАhАН
Ооpоо ябадаг ботинка.
Эжынь город ошоод ерэхэдээ, табатайхан Сэдэб хубуундээ айхабтар hайхан ботинка асарба. Тэрэнь хара унгэтэй, морхогорхон хамартай, дамбагар зузаан улатай, узууртээ тумэртэй, хара гарган уялаатай hэн. Тэрэ ботинкыень убгэн абань эрьелдуулжэ байжа узоод:
- Яаhан hайхан ботинка гээшэб! Ялагарш гээшэнь аргагуй, нюураа хаража баймаар. Улань яагаа бухэ юм! hуеыень гоёор бэржылгэнхэй, ушоо эндэнь бэшэг тамга байнал. Иимэ ботинка умдоо haa, хул оороо ябаха байна даа, - гэжэ hоол ехээр ашынгаа ботинкые маггаа бэлэй.
Убгэн абынгаа хэлэhэн угэнуудые Сздэб хубуухэн haйca шагнаа. Нээрээшье hайхан ботинка умдоод байхадань, яб гэтэр хулынь барина. Гэр соогуураа ябаад узэхэдэнь, тоб тобхон гээд, hурхэй даа.
Газаа гарахадань, Балдан Бадма хоёр нухэдынь бии болобо.
- Ямар Ьайхан ботинкатай болобош. Эжыш городhоо асараа гу? - гэлдэбэ.
- Тиигээ. Эжым асараа. Энэшни hайханшье, оороошье ябадаг' ботинка гээшэ. Харагты даа, хулоо худэлгэнэгуйб. Энэ ботинкамни оороо ябана, - гээд, Сздэб айлай газаагуур гайхалтай хурдаар саашаа харайба. Балдан Бадма хоёр хойноhоонь гуйлгэхэдоо, Сэдэбые хусэбзэгуй.
Унэхоороо Сэдэбэй ботинка оороо ябадаг байба гээшэ гу гэжэ атаархан, тархяа маажан хоёр нухэдьнь хойноhоонь хараад, уйлсын тэгэндэ зогсобод.
Г'. Чимипюв
Бэлэдхэлэй группа
Темэ: ХУУГЭДЭЙ СЭСЭРЛИГ. АЛТАН НАМАР
Ухибуудэй сэсэрлигтэ.
Баярай сэсэрлиг баhашье гоё даа! Тосхон соо иимэ ундэр сагаан гэр усоон. Газаань таримал сэсэгууд. Ухибууд нэгэшье сэсэгэй ойро хурэдэггуй. Харин Баяр туруушын удэр мэдэнгуй нэгэ адха туугээд гуйжэ ябаа hэн. Тиигээд хумуужуулэгшэ Дулма Очировнагай: «Сэсэг таЬалдаггуй юм. Намар нэгэдэхи класста орохо hурагшадтаа туужэ бэлэглэхэбди, хагдархадань хурэнгыень туужэ абаад, ерэхэ жэлдэ дахяад тарихабди. Баяр, бэшэ бу таhалаарай», - гэhээнhээнь хойшо нэгэшье ойронь хурэдэггуй.
Муноо углоогуур Баярай сэсэрлигтэ ерээд, сэсэгуудэй хоорондохи зургоор ябажа ябатарнь, Саша урдаЬаань гуйжэ ерэн, хухюутэйгээр маhалзажа:
- Баяр, би нэгэ юумэтэйб, шамда харуулхамни гу? - гэнэ.
- Юун бэ? Харуулыш даа тургоор.
Саша хармаанhаа тухэреэн суранзан гаргажа, альган дээрээ табяад, «харыш суранзантайб» гэбэ. Тиигээд ушоо нэгэ тэбхэр caapha гаргажа, дээрэнь гурба-дурбэн гyypha табина.
- Баяр, энээниие баряад байдаа, - гэжэ саарhаяа барюулаад, Баярай caaphыень хоёр тээhээнь тэгшэхэнээр баряад байхада, суранзанаа саарhанай доогуур урагша хойшонь болгоно: гуурhанууд суранзанай ябаhан тээшэ гуйлдэнэ.
Баяр hонирхоhондоо ехэл гоёшоожо, «иимэ суранзантай haa юун гээшэб» гэжэ шэбшэнэ. Саша hаналыень тaahaн юумэндэл, «бари, би шамда бэлэг угэнэб» гэбэ. Баяр хухиhэндоо Сашаяа шангаар тэбэрибэ. Тиигээд усэгэлдэр баабайнгаа абажа угэhэн ракетын дурсэлтэй шэбшуур Сашада бэлэглэбэ.
Гурбан нухэдууд.
- Сэсэг, харыш,Саша намда иимэ юумэ бэлэг угоо, -гээд, Баяр муноохи суранзанаа hайрхана. Cyранзанаа доронь баряад, caaphaн дээгуур гуурhаяа гуйлгэхэдэнь, Сэсэг нюдоо ехэ болгон 6aha hонирхобо. Харин Саша Баярай угhээн шэбшуур hайрхаха юм. Тиихэдэнь Сэсэг намда юушье угоогуй гэжэ гомдобо хэбэртэй, гансата муу болошобо. Энэньшье гайхалгуй. Эдэ гурбан нухэд бухы юумэеэ хубаалдадаг байгаа бшуу. Тиигээд гэнтэ Сэсэгтэ юумэнэй хуртоогуй байхада, хубуудтэшье зохидгуй болобо хэбэртэй.
- Ши энэ Баярай шэбшуур абыш даа - гээд, муноо hая аргагуй гоёшоожо байhан ракетэ-шэбшуурээ Саша угэжэрхибэ.
Сэсэг эдээндэ юу угэхэ гээшэбиб гэжэ бодобо ха:
- Таанад байгаарайгты, - гэжэ хэлээд, сэсэрлиг руугаа гуйжэрхибэ. Тиигээд уданшьегуй хулеэгдээгуй, буржагархан шарнуудые баряад ерэбэ.
- Xaaнahaa асараабши? - гэлдэнэ Баяр Саша хоёр.
- Хармаанhаа. Манайда Бата ахай айлшан ерээ. Тиигээд минии сэсэрлигтээ ерэхэдэ, энээниие угоо hэн, - гэжэ хэлээд, тэрээнээ хубааба. Тиигэhээр ухибууд суранзан шэбшуур хоёр тухайгаашье мартажа, элhээр гэр барихаяа олон ухибуудэй наадажа байhан hарабша тээшэ гуйлдэнэ...
Эдэ гурбан шэнги эбтэй, бэе бэеэ хундэлдэг, бэе бэеhээ юумэ харамнадаггуй ябаха гээшэ хэды hайхан бэ даа...
Сэсэрлигэй удэр эхилбэ.
.. .Уданшьегуй зарядка эхилбэ.
Тиигээд углоонэй эдеэлгэн боложо, ухибууд булэг булэгоороо таhаран, гэрэлтэй hapyyл, набтархан столнуудтай, эгээл ооhэдтоо таарама стулнуудтай столово соогоо ороно. Хоншуухан унэр анхилжа, тэдэнэр углоонэйнгоо хоол эдинэ.
hуулээрнь Галина Базаровпа ухибуудтэ онтохо уншажа угэбэ. Тэдэнэр hонирхоhондоо худэлэнгуй шагнана. Хэзээ хэзээнхидэл иигээд лэ сзсэрлигэй удэр эхилбэ.
Г. Доржиева
Намар.
Ушоо ногоон зандаа байhан xyhaн модондо эндэ тэндэнь шаб шара, алтарhан hалаанууд сентябрь соо бии болоно. Xyhaн хадаа эгээн hуулдэ набшалаа hэн, муноо эгээн туруун шарлажа эхилбэ. Ушоо хэдэн удэр унгэрхэдэ, уляаhан улайжа хурин улаан унгэтэй болоод, шарлажа захалдаг. Саашадаа hэб-hаб гэhэн hалхин ой модоной гоёолтые таhалжа, набшаhануудые нойто газар дээгуур тараахал.
Сэсэгууд угы болоо, сабшагдаагуй улэhэн убhэ ногоон унгэеэ буураа. Иимэ наратай дулаан удэрнуудтэ агаар айхабтар тунгалаг, намдуу байдаг. Удэшэ углоонь хуйтэбэр. Тэнгэри сэгээн хухэ болодог. Ой модон удэр бури унгэ будагаа хубилгана.
И. Ссшжин
Темэ: МИНИИ ГЭР БУЛЭ. ГЭР БУЛЫН БАЙДАЛ
Теентэй.
Минин эжы hаалишан. Маарагтын гууртэдэ тэрэ худэлдэг юм. Харин би эндэ Эгэтын адагай сэсэрлигтэ байдагби. Долоон хоног соо эндэ байхадаа, эжыгээ hанажа зобохоо болинхойб.
Нэгэтэ гэртээ ошоходом, эжын харадаг Малаагшан гэжэ улаан зуhэтэй унеэн турэнхэй байбал даа. Тугалынь хоорхэн гээшэнь, унаган шэнги. Хятагархаи нюргатай, магнайдаа сагаан теентэйхэн.
- Эжы, энэ тугалнай нэрэтэй гу? - гэжэ асуубаб.
- Yшее нэрэгэй болоо уды. Ши нэрэ угыш, Туяана, - гэжэ эжымни хэлэбэ.
- Тоонтэй гэжэ нэрэ угэе, - гэбэб.
- Болохол даа, - гэжэ эжы зубшеегоод, эхынь уураггай hyнhoo бутылка соо хээд, томо резинэ хухэлтэ тэрээндэ углаад, Теентэйдэ хухуулбэ. Тоонтэй угжаар hy эдижэ hуража эхилээд байгаа. Нэгэ хэды соо эжымни Теентэйе угжаар иигэжэ тэжээгээд, тугалшанда тушааха юм.
Хожом ерэхэдэм, Теентэймни танихаар бэшэ томо болоод, ондоо тугалнууд соо ябахал даа.
Ц .Д. Дондогой
Темэ: УБЭЛ. ЁЛКО.
Дед Мороз.
Хуйтэн убэл хууен ерэжэ, хунгэрэг caha хурзоор сасаhандал газаагуур хуйтэн бордоhон шэдэлдэг болобо.
Табатайхан Таня сонхоороо газаашаа хаража байтараа, гэнтэ эжыгээ ооглобо:
- Эжы! Харыш, энэ гоё зурагбайнал.
- Алин бэ?
- Энэ, - гэжэ Таня сонхын шэлдэ хурэhэн сэн бун хургаараа зааба. - Ямар гоёб даа. Энээниие хэн зураа гээшэб?
Эжынь басаганайнгаа толгойе эльбэн байжа, тэрэниие хараба. Гайхамаар гоё зypaг сонхын шэлдэ бии болошоод байба: зунай сагта нуга тала дээгуур намилзан байдагсэсэг набшын хээнууд!
- Хэн зурааб? - гэжэ Таня дахин hураба.
- Дед Мороз hуниндее зураа хадаа, - гэжэ эжынъ энеэбхилбэ.
- Яагаа hайн Дед Мороз гээшэб! Мамай елкодо ерээ hэн. Намда бэлэг угоо hэн, - гэжэ Таня баярлаба.
Таня удэр бури элдэб ялзын зурагуудые харахадаа, Дед Мороз газаагуур ябаhан аад, манайда юундэ орожо ерэнэгуй гээшэб гэжэ hанадаг байба.
Ж. Ьалданжабон
Темэ: МИНИИ НЮТАГ . МИНИИ ХОТО
Завод.
Улаан-Удэдэ томо заводууд олон юм. Эгээ ехэ заводуудай нэгэн ЛВРЗ болоно. Тэндэ хэдэн мянгаад худэлмэришэд ажаллана. Yшоо тиихэдэ шэл хэдэг, элдэб машина бутээдэг заводууд бии. Заводой худэлмэришэд колхоз, совхозуудтa туhа хургэдэг.
Байгал.
Байгал дэлхэй дээрэ эгээ ехэ нуурнуудай нэгэн. Байгал дээгуур пароходууд тамардаг. Байгалые хунууд далай гэжэ нэрлэдэг. Байгал coо элдэб янзын загаhан олон юм. Петя Паша хоер Байгал далайн эрьедэ, гоё лагерьта амараа hэн.
Фабрика.
Улаан-Удэдэ фабриканууд бии. Эгээ ехэ фабрикануудай нэгэн нарин сэмбэ нэхэдэг фабрика. Тэндэ илангаяа олон эхэнэрнууд худэлдэг. Хубсаhанай фабрикада гоё пальто, самса, фартук оёдог.
Темэ: БИ ОНТОХОНУУДТА ДУРАТАЙБ
Гурбан аха дуунэр.
(Немец арадай онтохон)
Уни урда сагта гурбан хубуутэй хун байгаа hэн ха. Хубуудынь бэежэн томожоходоо, нэгэниинь нугоодэhоо бэрхэ болобо.
Тиихэдэнь эсэгэнь хубуудтээ хэлэбэ ха:
- Хубуудми, газар узэжэ ябаггы, алтан дэлхэйгээр зайгты, хун зониие харагты, ямар нэгэн юумэндэ hypaгты. Таанадай хэнтнай тон hайн мастер боложо бусанаб, тэрээндэтнай оорынгоо гэр орхихоб.
Аха дуунэр аян замда ябабад. Хариин газараар гурбан жэлдэ зайгаад, гурбан жэл болоhон хойио, нэгэ удэр эсэгэдээ 6yлтaерэбэд.
- Мэндэ амар, эсэгэ! - гэжз тэдэнэр эсэгэеэ мэндэшэлбэ.
- Мэндэ, мэндэ, хубуудни, - гэжэ эсэгэнь харюусаба. - Зай, ямар нэгэн юумэндэ hураба гут?
- Тиигээ, hураабди, - гэбэд.
- Теэд, ямар юумэндэ, хубуудни, hураабта?
- Би уhэ хюhажа hурааб, - гэбэ бага хубууниинь.
- Би мори тахалжа hурааб, - гэбэ дунда хубууниинь.
- Би шпагаар хадхажа hурааб, - гэбэ ехз хубууниинь.
- Зай hайн лэ гээшэ. Хэр зэргээр уhэ хюhадаг, мори тахалдаг, шпагаар хадхалдахыетмай хараа haa, hайн байгаа, - гэбэ эсэгэнь.
Энэ уедэ шандаган талада гуйжэ ябаба.
- Эй, энэл намда хэрэгтэй hэн, - гэжз уЬэ хюhажа hypahaн хубууниинь хашхарба. Тааз мылэ хоёрые абажа, кисточкэеэ хооhэтуулжэрхёод, hуулдэнь шандага зрьюулжэ хусоод, гуйдэлдэнь хоншоорынь мылдэжэ, хоёр хасарыень хюhажархиба. Тон аhйнаар, сэбэрээр хюhажархёо. Нэгэшье адаангуйгоор, нэгэшье уhэ улоонгуйгоор хюhаа.
- Шадамараар хюhанаш! - гзжз эсэгэнь хэлэбэ. - Бэрхэл байнаш.
Иигэжэ хэлэхэтэйнь адли харгыда мори тэргэтэй хун харагдаба.
- Зайл hэн бэзэ, эсэгэмни. Харалши миниингээ шадабариие, - гэжэ мори тахалдаг хубууниинь хэлэбэ.
Тиигээд дунда хубууниинь мори тэргын хойноhоо гуйжэ хусоод, мориной гуйдэл дунда дурбэн хуушан тахыень абажа хаяад, тэрэ доронь, мун лэ гуйдэлдэнь, дурбэн хулыень шэнээртахалжархиба.
- Тон бэрхэ байнаш. Дуу хубуунэйхиhээш доошо бэшэ, - гэжэ эсэгэнь хэлэбэ.
Энэл уедэ ехэ хубууниинь дуугарба:
- Эсэгэмни, оорынгоо шадабари харуулхыемни зубшоогыт.
- Зай, теэд, харуулыш, - гэбэ эсэгэнь.
Энэ уедэ хура бороон оробо. Ехэ хубууниинь оорынгоо шпага абаад, толгой дээгуурээ эрьюулжэ эхилбэ. Тургоор эрьюулхэдэнь, нэгэшье дуhал тэрээндэ хурэнэгуй. Хура борооншье ехээр лэ ороно. Хунэгоор адхажа байhандал ороно,теэд ехэ хубууниинь тypгоор эрьюулнэ.Тиихэдээ хушалта доро байhандал, хуурай зогсоно. Бороогой бухы дуhалые шпагаараа зайсуулна.
Эсэгэнь хаража гайхахадаа, ухибуудтээ хэлэбэ:
- Бултал шадамар мастернууд байнат. Теэд хэндэтнай гэрээ орхихоёо ойлгоногуйб. Булта хамтa hуугты.
Хубуудынь зубшоожэ, тэрэ гэhэн сагhаа хойшо хамта ажаhуугаа hэн xa.
Темэ: СAГ ААЛГАНАЙ hАЙНДЭР
Сагаалган.
Алтан дэйлхэйн арад зоной эгээл hайхан hайндэрынь Шэнэ жэл гэжэ тоологдодог гээшэ ааб даа. Манай буряад зон шэнэ жэлээ убэлэй сагаан hарада сагаалан найрладаг. Эгээл эндэ сагаан гэhэн угын оло дахин дабтагдахадань гайхажа болохот. Юундэб гэхэдэ, турэл хэлэндэмнай сагаан гэhэн угэ гунзэгы удхатай бшуу. Ушар тиимэhээ буряад зомнай «сагаан дэлхэй», «сагаан эдеэн», «сагаан сэдьхэл» гэжэ юроол шэнгеэр угуулдэг.
Нээрээшье, тэрэ уедэ саhанда дарагдаhан сагаан дэлхэй дунгииха, табан хушуу малай сагаан эдеэн дэлгэрхэ.
Худоо зомнай гоёлойнгоо хубсаhа умдэжэ, эгээл hайхан зэмсэгээ моридтоо тохон, элинсэг хулинсагайнгаа ёhо гуримые дуургэхэеэ мордодог hэн. Манай уг изагуурай одоо hайханаар сахигдадаг ёhо заншалынь хадаа ундэр наhатай зониие хундэлхэ нангин заншал байгаа. Тиихэдээл тэдэнэр хотон айлайнгаа убгэн хугшэн туруу зониие амаршалхаа суглардаг бэлэй. Ушар тиимэhээ сагаалганай уедэ аха заха хунуудэй дэлгэhэн хоёр гарые дуу хуниинь дороhоонь ургэн золгоходонь, хэды hайхан hэм!
- Мэндэ амар! Танаа сагаалганаар золгоёл. Мал адуун hайн гу?
- Булга hайнуудбайнабди...
Сагаан Ьарын угталга.
Ажалша малша зомнай айлшадаа сагаан эдеэгээр угтажа, сагаалагты гэжэ уридаг hэн. Удаань шэрээ дээгуур бууза, хуушуурнууд табигдаха. Убгэд хугшэд хундэ ямбын дээжые туруулэн хургэхэ ёhотой юм, тииhэн хойнонь дуунсэр зониинь эдеэ бариха, харин ухибууд айлшадай табагуудта ородоггуй байгаа.
Тухэреэн жэл соо тохёолдоhон уйлэ ушараа хеерэлдеен, дуу зугаа андалдаан, hээр шаалгаан болодог hэн. Эдэ хуушанай hайн hайхан заншалыеh эргээн, муноонэй шэнэ жэлые найрлан, нютаг бухэндэ сагаалдаг боложо байhамнай hайшаалтай. Гэрэй эзэд айлшадтаяа хэшэг бэлэгээ абалсаха. Баhа багашуулдашье бэлэгууд: конфетэ, нааданхай, зурагууд хуртее бэзэ даа. Харин ухибуудэй эгээл ехэ бэлэгынь гэхэдэ, тэдэнэр туд туд тудтаа нэгэ наhа нэмээ ха юм. Юрэдоо, ехэ болохо гээшэмнай хэды ехэ баяр бэ! Тиихэдээл «би гурбатай», «би табатай болооб» гэхэ мэтээр шудэгуй амаараа омогорхон дуугардаг ха юм.
Шэнэ жэлэй сагаалганаар yщоo нэгэ жэл нэмэхэтнай болтогой!
Темэ: ХАБАР ЕРЭЭ! АМИТАД, ШУБУУД ХАБАРТАА
Хабар ерээ.
Y6элэй хуйтэн удааханаар буурана. Удэрнууд ута боложо эхилбэ. Aгаарта хабарай унэр hайханаар анхилба. Эндэ тэндэ cahaн хайлажа, газар харлан соохорлобо. Гэрэй хушалтанууд дээрэhээ дуhаа дуhаалжа эхилбэ. Туруушын hайрам гараба. Борбилоонууд баяртайгаар пишаганалдан садатараа hайрамаар ундална. Ута удаан убэлэй сагта хирэ болошоhон дали, хулнуудээ зайлана. Сонхын hарабшанууд дээгуур hуужа, haнaн haнaн дулаахан наранда игаахань даа. Айлнууд гэр дээрээhээ саhаяа унагаажа захалба. Харгьш захаар, ханааб hубагууд соогуур hайрамай yhaн бурьялан урдажа шолшогонобо. Наруули дулаахан газарта залуухан зулгэ ногоон ногоорон ургаба. Хабарай туруушын сэсэгууд алтан шара унгоор толботон, эрьелжэ шаралба.