Ада-иеге сумелер
материал (старшая группа)

Ооржак Чодураа Оюн-ооловна

Уругларны  кижизидерге  ажыктыг сумелер

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл ada-iege_sume.docx20.49 КБ

Предварительный просмотр:

Ада-иелерге   ооредиглиг, кижизидилгелиг  ажыл чорудулгазы

Темазы: «Уругну кижизидеринге  ажыглаар  чажыттар»

Уруглар   кижизидилгези  кайы-даа  ниитилелге  нарын  болгаш хой  талалыг  айтырыгларнын бирээзи. Кандыг-даа  ог-булеге   уруг-дарыглыг болуру  аас-кежик.

Уругларны  кижизидеринин   эн-не  кол чуулу , уругларны  чажындан  тура  дыннангыр , ада-иезин  ханы  хундулээр , кырганнарга  сагыш  човангыр , улуг  улусту  хундулээр ,кырганнарга    сагыш  човангыр, улуг  улусту  хундулээр  кылдыр кижизидери  болур. Бодундан  улуг  кижилер –биле маргыжары , оларнын созун  тооп  корбези , сос  каржыры  кончуг  багай деп чуулду   бичиизинден  тура  билиндирер  ужурлуг. Ынчангаш  улуг   улустун  мурну-биле  эртпес , улуг  улустун  адын  адавас. Бодундан  улуг  кижилерни  «акый», «угбай», «даай», «кууй», «дунмай» деп   состерни  ажыглап  тургаш  чугаалаар,кырган  улуска  ажыл  кылдырынга  дузалажыр.

Торээн  черинге хайыралыг  болурунга , анаа  дээп, бокталдырбазынын  дугайында хамаарылганы ада-иези   ажы-толунге  чаш   шаандан-на  чанчыктырып   кижизидип  эгелээр.Чер  бойдус –биле кижилернин  амыдыралы  холбаалыг дээрзин  билиндирип, долгандыр  турар бойдусту   кижилер   дег  амылыг  кылдыр  санап ,хундулеп  коорун  ооредир.

Ынчангаш  мындыг  чуулдерни  айтып  , кижизидер : ойнап  тургаш  черже шиш чуве  киир  кадап  болбас. Чуге  дээрге  чер  ээзи  хорадай  бээр. Агым  сугже  пок  болгаш  оске-даа  чуве  октап болбас.  Сугже  ак  чем  болур  сут  кудуп  болбас.  Чуге дээрге  кара  сугну  агартып  болбас  дээр. Ол  ышкаш  сугга  сут  кудуп  турган  сава  чуп  болбас.  ООН  ангыда  сугга  кижилер  боттарынын хирин, хевин  чуп  болбас. Чунар  азы  хеп  чуур  дизе  сугну  ангылап  узуп алгаш  кылыр.

Уруглар  боттарын  шын  болгаш  чараш  ап  чорууру-биле  мындыг  этиктиг  дурумнери  айтып берип , кижизидип  болур: бижекти  сывы-биле бээр, дурумнерни  айтып  берип , кижизидип  болур: бижекти  сывы-биле  бээр, чемненип  олургаш  аяк дуву   дырбавас,улус  аяказы чигир,  чем  сунарга  ийи  холдап   алыр. Ийи  салаа аразынга кызып  алгаш алгаш азы  чангыс  холдап  албас.

Уруглар  бодун  чараш  арыг  ап  чорууру-биле  бажын  дыраар, чунар, дыргаан  кезер. Ынчангаш  анаа  хамаарыштыр  мындыг  чуулдерни  сагыыр: дыргакты  кескеш, кайы-хамаанчоккатуралаан  черинге  октавас , дыргакты  черге  хомер , азы  шала  аразынче киир  урупкаш  «Сени  мен  инекке  чугаалавас  мен, сен  мени  азаларга  чугаалавас  сен» дээр.  Чуге  дээрге, азалар  дыргак  кезерге  хорадаар, а  инек  дыргак  чииринге  ынак  болур  чуве-дир.

 Хол  чуггаш  холун  силгип  болбас , чуге  дээрге, олген  кижи  ажааганда холун  силгиир  дижир. Баш дугунге  хамаарыштыр  мындыг чуулдер бар: башты дыраан  соонда  дыргакка  артып калган  дуктерни  чыггаш, чоорту  боду  уштунуп  калыр  кылдыр, карманга  азы  идик  кончузунга  суп  алыр. Анаа чораан  дук  уштунуп  калырга, ону  Кижи  ожегээр  октаваан  деп  санаар.

Таартып  кестирген  баш дугун  кыс Кижи  боду шыгжап  алыр, а  эр  Кижикандыг-бир  чувеге  ораагаш, тудуштур Унген  ыяш  аразынга  салып  каар. Баш  дыраарын , дыргак  кезерин  кежээ  хун  ашканда  кылбас.

Уруглар  кижизидилгезинде  янзы-буру  хоруглар  база  ажыглаттынып  турар. Чамдык  таварылгаларда  кижинин  сагылга  чурумунун  улегер  чижектери  хамыктын  мурнунда  хоруглуглар-биле  тайылбырлаттынып  турар. Оске  талазында  хоруглуглар-биле  тайылбырлаттынып турар. Оске  талазында хоруглар  чоннун чудулгези-биле   харылзаалыг  болур.

Чижээ:  ада- иелелиг Кижи  удуурда  чоорган  иштинге  ырлап-даа, ыглап-даа  болбас, суглап   чораан  кижинин  мурнундан  эртпес,  эртерде  суун  амзааш  азы  арты-биле  эртер.  Огге  Кижи  кирип  кээрге,  ог  ишти  ширбивес. Ог ишти  ширбип  турган  болза, погун  болгеш,ажылын  соксаткаш , улус  чоруй  баарга  уламчылаар.Хун  ашканда   суг , пок   ундурбес. Борт,аржыыл  чок  унмес.Бичии   уруглар  дыргак  ызырбас, дыргактын  дижин  санавас, от-биле  ойнавас. Борт-биле  ойнаанда  ийи  каьт  борт  кетпес. Ийи каьт  кедип  алган ойнап  турар  уругларны  корзе  соксадып  кааптар. Улуг  улус  ийи  каьт  борт  кедип  алырга  «ийи  катап  кадай  алыр  азы ашакка  баар»  дижир.

  Паш   дувунде  артып  калган  чемни  эр  Кижи  чивес. Аштап-даа  турар  болза чивес болза  эки. Кежээ  саат дайнавас.  Саат  дайнаарга  «авазынын баарын  чип  турар  сен .Аван  чок  апаар  азы  аван  чорааш  келбейн  баар» деп  чагыыр. Кыс Кижи быктын даянмас, ооргазынга  холун  чуктевес- божуурда  багай  болур. Эр  кижи  холдарын  хорээнге авый-шавый  тутпас  болур.

База  огнун  эргининге  хамаарыштыр  ужурлар бар: от эргин, бурган-огде  эн-не  хундуткелдиг  чуулдер  болур.  Ынчангаш эргинге  олурбас ,эргин  кырынче  унмес. Бичии  уруглар  огже  кирип  оргаш  эргинге  тептигерге    эки  деп  санаар.  Олча  кээр  дээни ол. Унуп   оргаш  тептигерге  багай  деп  санаар. Чуге  багай  дизе   багай  чувенин  демдээ дээр. Ынчангаш  бичии кижини   огже катап  кииргеш  ундурер.

Ынчангаш  келир  уеде  ажы-толувус  толептиг, кижизиг , мозулуг  кижилер болур дизе  ада-ие , ог-буле  ажы-толунге  ооредиглиг ,  кижизидикчи  ажылды  чорудары  чугула:

- Тыва  чоннун  сагылгаларын , ужурларын, езулалдарын  билири

- Чараш    чуулдерге  ынак  болуру

- Тура-соруктуг  кылдыр  кижизиттинери

- Огбелеривистин  ыдыктыг  чанчылдарын  хажытпазы, ону  толептиг  ажыглаары.

Ынчангаш  ажы-толду  кижизидери  дээрге-ле  «ада-иенин улегери»  деп  чуулду  ада-ие  утпазын  чагыыр  Кижи-дир  мен.