ДЫҢНАДЫГ «Школа назыны четпээн уругларның өөредилгениң Федералдыг күрүне стандарттарынга дүүштүр чугаа сайзырадылгазы»
материал на тему

МБДОУ детский сад «Шолбан» КВ

ДЫҢНАДЫГ

«Школа назыны четпээн уругларның өөредилгениң Федералдыг күрүне стандарттарынга дүүштүр чугаа сайзырадылгазы»

«Шолбан» уруглар садының

«Теремок» бөлүүнүң кижизидикчи башкызы

Кыргыс Любовь Чулдум-ооловна кылган.        

Дус-Даг - 2017-2018 өөредилге чылы

Школа назыны четпээн уругларның Федералдыг күрүне стандарттарынга дүүштүр чугаа сайзырадылгазы

Россияга хөй чылдарның дургузунда хевирлеттинип келген эге өөредилгениң системазы амгы үеде шыңгыы өскерилиишкиннерге таваржып турар.  Эге өөредилгениң Күрүнениң федералдыг өөредилге стандарттары ажылдап кылдынган болгаш хүлээп алдынган. Ук өскерлиишкиннер уруг бүрүзүнүң чедиишкинниг сайзыралының болгаш өөредилгезиниң чугулазын база школа чедир назылыг уругларны шынарлыг өөредилге-биле хандырарының чугулазын барымдаалаап кылдынган.

Өскерлиишкиннер чүгле өөредилге ажыл-чорудулгазынга эвес, а башкыларның профессионал билиг-мергежилинге, эге өөредилгениң программазын боттандырарының акшаландырыышкынынга база хамаарышкан.  

Өөредилге ажыл-чорудулгазы аңгы-аңгы хевирлерлиг боттанып турар болгаш уругларның сайзыралының өөредилге адырлары деп 5 угланыышкынныг болур:

1) социал – коммуникативтиг сайзырадылга – ниитилелдиң чурумнарын, үнелелдерин шиңгээдиринче, уругларның улуг кижилер-биле болгаш бодунуң үе-чергези-биле кады алдынып билиринче, чугаалажып өөрениринче, бот-тускайлаң болурунче угланган;

2) чаа чүүлдү билип алыры дээрге уругларның сонуургалын, чаа чүүл билип алырынче чүткүлүн сайзырадыры, чаа чүүлдү билип алыр дээш хөделген кылдыныгларын хевирлээри, бодалынга бир чүүлдү чуруп өөренирин база чогаадыкчы идепкейин хөгжүдери болур;

3) чугаа сайзырадылгазының адыры чугааны харылзажырының аргазы кылдыр ажыглаарынче, үргүлчү ажыглаар сөс курлавырын байыдарынче, харылзаалыг болгаш грамматика талазы-биле шын монолог болгаш диалогтарны сайзырадырынче угланган;

4) уран чүүл болгаш эстетика талазы-биле сайзырадыры  дээрге кижи төрелгетенниң үнелелдерин угаап билирин, уран чүүлдүң утказын, бойдустуң тургузуун медереп билирин, долгандыр турар делегейге хумагалыг хамаарылгазын сайзырадыры болур;

5) мага-бот сайзырадыры дээрге мага-бот шимчээшкиннериниң талазы-биле дуржулга ап, кадык амыдыралдың эге билиглерин шиңгээдири болур.

Школа чедир назылыг уругларның чугаа сайзырадылгазы чугула айтырыгларның бирээзи болуп артпышаан.

Чугаа сайзырадылгазының кол сорулгазы дээрге уругнуң улуг болгаш бичии кижилер-биле хостуг чугаалажып билирин сайзырадыры, өскелер-биле харылзажырының үре-түңнелдиг аргаларын шиңгээдири болур.

Эге чаданың Федералдыг күрүне стандарттарынга дүүштүр чугаа сайзырадылгазы дараазында компонентилерден тургустунган:

1) чугааны харылзажырының болгаш культураның чепсээ кылдыр ажыглаары (ол дээрге школа четпээн назылыг уруглар улуг кижилер болгаш бодунуң үе-чергези-биле харылзажып тургаш, аас чугаага бергедээшкиннерге таварышпас, уругларның чугаазы өскелерге билдингир болур кылдыр өөредири);

2) үргүлчү ажыглаар сөстерни көвүдедири уругнуң кол сөс курлавырындан, кижизидикчи башкызының болгаш ада-иезиниң байлак чугаазындан, өөредилге кижизидилге ажылының темалыг планнаашкынындан кол хамааржыр.  

3) Харылзаалыг болгаш грамматика талазы-биле шын тургустунган монолог, диалогтарны сайзырадыры. Бистиң харылзаалыг чугаавыс монолог болгаш диалог деп ийи кезектен тургустунган. Ооң үндезини дээрге сөс курлавыры болгаш дылдың грамматиктиг тургузуун шиңгээдип алыры болур. Өскээр чугаалаарга, сөстерни өскертип билири болгаш домак иштинге оларны кожуп шыдаары;

4) чугааның чогаадыкчы талазын сайзырадыры. Бо белен эвес ажыл – уруглар боттары кыска, бөдүүн рассказтарны тургузуп, шүлүктээн чугааны чогаадырынга киржип, тоолдарның сюжединге чаа болуушкуннарны чогаадыр. Ол бүгүге башкы таарымчалыг байдалды тургузар ужурлуг.

5) ном болгаш уруглар чогаалдары-биле таныжылга, уруглар чогаалының аңгы-аңгы жанрларын дыңнап тура, ылгап билир кылдыр өөредири. Кол нарын айтырыг – хөй-хөй өг-бүлелерде номнуң үнези читкен, уругларның бажыңынга ном номчуур дуржулгазы чок апарган, а херек кырында ном уругларга орук айтыкчызы болур ужурлуг.

6) Үннүң анализ-синтезтиг сайгарылгазын хевирлээри дээрге бижикке өөредириниң эге таваа. Бижикке өөредиринге белеткел дээрге-ле үннү сайгарып өөренирин хевирлээри болур. Уругнуң үннү сайгарып билиринден ооң шын адалгазы дорт хамааржыр.

7) Үн, интонация болгаш үннү дыңнап билирин сайзырадыры. Уруг ударениелерни, үннерни адаарын шиңгээдип ап, аянныг чугаалап, шүлүктү аянныг номчуп өөренип, сөсте бир-ле үннү ылгай адап, сөсте үннүң туружун тодарадып билир ужурлуг

Школа четпээн уругнуң сайзыралы ооң сайзыралынга таарымчалыг ниитилелдиң болгаш бойдустуң байдалындан хамааржыр.  

Сайзыраарынга таарымчалыг байдалга бөлүктүң бүгү уругларын хары угда чаа чүүлдү билип алыр болгаш чогаадыкчы ажылга хаара тудуптарының аргазы бар.  

Чугаа сайзырадырының таарымчалыг байдалы уругнуң ниити сайзыралынга таарымчалыг байдалдың кезии болбушаан, үре-түңнелдиг кижизидикчи салдар чедиреринче, уругнуң долгандыр турар чүүлдерже сонуургалын болгаш төрээн дылында, чугаазында онзагайларже сонуургалын хевирлээринче угланган болур. Ынчангаш чугаа сайзырадылгазынга таарымчалыг байдал тургузары дээрге уругларның чугаа сайзырадылгазынга хамаарышкан ажылдың шынарын бедидериниң чугула угланыышкыны деп санаттынар.

Чугаа сайзырадырының таарымчалыг байдалы чүгле долгандыр турар чүүлдер эвес, а кижизидикчи башкының бодунуң үлегерлиг чугаазы дээрзин кичээнгейге алыр херек.

Кайы-бир бөлүкке тургустунган чугаа сайзырадырының таарымчалыг байдалы дээрге бир-ле болза уругнуң чугаа сайзырадылгазын саададып турар, бир-ле болза дүргедедип турар чылдагаан болур. Ынчангаш ук байдалды тургузуп тура, уруглар садында бөлүктүң чугаа сайзыралының деңнелин, уругларның сонуургалдарын өөренип көөрү чугула. Чугаа сайзырадырының таарымчалыг байдалының кол кезектери кылдыр дараазында чүүлдерни демдеглеп турар

- Кижизидикчи башкының чугаазы;

- Уругларның чугаазын бүгү талалыг сайзырадырының арга-методтары;

- Бөлүк бүрүзүнге таарышкан тускай дериг-херексел.

Кол чүүлдерниң бирээзинге башкының чугаазы хамааржыр, чүл дизе, башкы уругларның чугаа талазы-биле дуржулгазының таваан салыр, уругларның аас чугаазының культуразын хевирлээр. Школа четпээн назылыг уругларның башкызының чугаазы өөредиглиг болгаш кижизидиглиг угланыышкынныг болур. Кижизидикчи башкының чугаазы дараазында негелделерге дүүшкен турар:

1) ШЫН БОЛУРУ – дылдың нормаларынга дүүшкек болуру.  Башкызын дыңнап тура, уруглар ооң шын эвес адалгазы азы шын эвес тургускан домаа дээш чардыкпас ужурлуг.

2) ЧИГЕ БОЛУРУ – сөс биле ооң илередип турар чүүлү дүүшкек болур ужурлуг.  

3) ЛОГИКА ТАЛАЗЫ-БИЛЕ ШЫН –  чугаа эге, кол утка болгаш төнчү азы түңнел кезектерден тургустунган болур. Оон аңгыда педагог шын, частырыг чок кылдыр сөстерни, домактарны тургузар ужурлуг.

4) АРЫГ БОЛУРУ – литературлуг дылга чугаалаары. Диалект, жаргон, үлегерлээн болгаш бок сөстер башкының чугаазынга турбас ужурлуг.

5) АЯННЫГ БОЛУРУ – кичээнгейни хаара тудуп, сонуургалды чаалап алыр онзагай болур ужурлуг.

6) ЧУГААНЫҢ БАЙЛАК БОЛУРУ – башкының чугаазы байлак, чедингир болган тудум, уругларның дылга сонуургалы күштелип, сөс курлавыры байыыр. База ол ышкаш башкының ниити культуразының деңнелиниң, билииниң делгеминиң, номчуттунарының херечизи болур.

Чугаа сайзырадырының арга-методтары, тускай дериг-херексел уругларның назы-хар аайы-биле бөлүктеринден хамааржыр.

Бирги бичии бөлүктүң чугаа сайзырадылгазының онзагайлары:

1. Башкының шын чугаазы;

2. Чугааны харылзажырының чепсээ кылдыр ажыглаарынче угланган арга-методтар (даалга бээри, чижээн көргүзери, баажызын айтып бээри);

3. Дыңнап билиринче угланган арга-методтар (рассказтар, номчулга);

4.Чуруктарны, ойнаарактарны, номчугаштарны бот-тускайлаң сонуургап көөрү (боду чугаалап үнүп кээрин сайзырадыры);

Ийиги бичии бөлүктүң чугаа сайзырадылгазының онзагайлары:

1. Башкының шын чугаазы;

2. Чугааны харылзажырының чепсээ кылдыр ажыглаарынче угланган арга-методтар (даалга бээри, чижээн көргүзери, баажызын айтып бээри, бир кижини кыйгырарының үлегери, аңгы-аңгы байдалдарда кижилер-биле харылзажырының үлегери);

3. Дыңнап билиринче угланган арга-методтар (рассказтар, чугаалар, номчулга,); 

4. «Солун чүүлдер булуңун» тургузары (уруг номнарны, чуруктарны, ойнаарактарны көргеш, боду чугааны эгелээринче идигни бээри, долгандыр хүрээлел дугайында уругнуң бодалдарын, билиглерин байыдары, тодаргайлаары);

Ортумак бөлүктүң чугаа сайзырадылгазының онзагайлары:

1. Башкының шын чугаазы;

2. Чугааны харылзажырының чепсээ кылдыр ажыглаарынче угланган арга-методтар (медээ алырының болгаш ону сайгарарының талазы-биле уругнуң негелдезин хандырары, бодунуң үежилери-биле чугаалажып билирин хевирлээри, чугаа этикеди-биле таныштырары);

3. дыңнап билирин хевирлээринче угланган арга-методтар (уругларны дыңнаары, харыыларын тодаргайлаары, катап айтырары, кижизидикчиниң бир чүүл азы болуушкун дугайында чугаазы);

4. «Солун чүүлдер булуңунга» ажылды чорудары (чураан болгаш тырттырган чуруктар, открыткалар, лупа, магнит, дээш оон-даа өске чүүлдерни тайылбырлыг чугаага ажыглаары).

Улуг болгаш школаже белеткел бөлүктерге чугаа сайзырадылгазының онзагайлары:

1. Кижизидикчи башкының шын чугаазы;

2. Чугааны харылзажырының чепсээ кылдыр ажыглаарынче угланган арга-методтар (чугаа этикединиң формулалары-биле таныштырары, диалог ажыглап билирин хевирлээри, бодунуң бодалын шын камгалап билирин хевирлээри);

3. Уругнуң бот-тускайлаң чугааланып билирин хевирлээр арга-методтар (уругларның чугаазын үнелеп, шаңнаары, домактарны харылзаштырып, рассказ кылдыр тургузары, рассказтарны катаптаары, тодаргайлап, айтырары, түңнээри);

4. «Солун чүүлдер булуңунга» ажылды чорудары (булуңну долдурары, дериири – бойдус хүрээлелдиң янзы-бүрү хөй талалыын көргүзеринче углаары, көрген, билген чүүлүн сайгарып чугаалажыры);

5. Уруг бүрүзүнүң чугаазының бот-тускайлаң онзагайын хевирлээри.  

Ындыг онзагайлар ачызында:

1. Чүгле өөредип-кижизидип турда эвес, а бодунуң хостуг үезинде чугаа талазы-биле дуржулгазын хевирлээринге таарымчалыг байдал тургустунар;

2. Чугаа сайзыралының деңнели бедиир;

3. Янзы-бүрү байдалдарда (бажыңга, кудумчуга, улус аразынга) уруглар аас чугааның аңгы-аңгы хевирлерин шиңгээдип алыр.

Федералдыг күрүне стандарттарынга дүүштүр школа назыны четпээн уругларның чугаа сайзырадылгазы уран-чечен чогаалды база оюп эртпейн турар.  

Чугаа сайзырадылгазының кол угланыышкыннары болза:

1. Сөс курлавырын сайзырадыры: сөстерниң утказын шиңгээдири, оларны чугаалажып турар байдалды барымдаалап, утка талазы-биле шын ажыглаары.  

2. Чугааның үн культуразын шиңгээдири: төрээн дылының үннерин, оларның адалгазын сайзырадыры.  

3. Сөстерни кожуп, домак тургузуп билири.

4. Харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы: (диалог (аас) чугаа, монолог (тоожуп чугаалаары).

5. Дылдың болгаш чугааның бөдүүн болуушкуннарын медереп билири: үннү болгаш сөстү ылгап билири, сөсте үннүң туружун тып билири, уран сөске сонуургалын, ынакшылын хевирлээри.

Өөредилге-кижизидилге ажылының хевирлери уругларның назы-харынга, сонуургалдарынга дүүшкен турар ужурлуг. Ажылдың хевирлерин шилиирде кижизидикчи башкы уругларның онзагайларын, уруглар садының дерилгезин, регионнуң, кожууннуң, сумунуң культурлуг чаңчылдарын барыымдаалаар. Уруглар кижизидер ажылдың кол хевири - өөредиглиг байдал болур.  

Өөредиглиг байдал Федералдыг күрүне стандарттарының негелдези езугаар школа назыны четпээн уругларның өөредилгезиниң янзы-бүрү хевирлерин эрттирип турда ажыглаттынар. Ажылдың ук хевирлери уругларның оюн, чугаа, чаа чүүл билип алыр, уран чогаалды, хөгжүмнү, уран чүүлдү билип алыр үезинде сайгарып, түңнелдер кылыр чаңчылдарын сайзырадырынче угланган болур.

База ол ышкаш алган билиглерин катаптаар, быжыглаар, ук билиглерин чаа байдалдарда ажыглап билиринче кичээнгей салып турар.

Школа назыны четпээн уругларның чугаа сайзырадылгазынга ажыглаттынып турар өөредиглиг байдалдарның чижээ:

1)

О. М. Ельцованыы-биле оюн хевиринге чугаалажырын сайзырадырда оюн дузазы-биле өөредир байдал ажыглаттынып турар.

1. Байдал - иллюстрация. Уруглар садының бичи бөлүүнге тааржыр. Уругларның чуртталгазындан бөдүүн сценаларын ойнаар.  Янзы-бүрү ойнаарактарның болгаш дидактиктиг материалдарның дузазы-биле кижизидикчи башкы уругларга ниитилелге культурлуг алдынарын өөредир, база ол ышкаш үре-түңнелдиг чугаа кылып билир чаңчылдарын хевирлээр.

2. Байдал - мергежилге. Ортумак бөлүкке ажыглаар. Ажылдың бо хевиринде уруг идепкейлиг киржир. Уруглар алган даалгазын оюн хевиринге күүседип тура, сюжетти тургузуп, боттарының аразында харылзажып, хүндүлежип чаңчыгар.  

3. Байдал – шиитпирлээр айтырыг. Улуг бөлүкке ажыглаар. Шиитпирлээр айтырыглыг байдалга киржип тура, уруглар социал хамаарылгаларны, улус аразынга канчаар алдынарын болгаш бодунуң айтырыын шиитпирлеп шыдаарынга өөренир.

4. Байдал – үнелел. Белеткел бөлүүнге ажыглаар. Уруглар-биле ажылдың бо хевири дээрге боттарының кылган шиитпирин, үндүрген түңнелин анализтеп, аңаа үнелел бээри болур.  Бо таварылгада оюн хевиринге шиитпирлээр айтырыг шиитпирлеттинген, ынчалза-даа уругга улуг кижиниң талазындан уругнуң түңнелин сайгарарынга дуза негеттинер.

2)

А. Г. Арушанова ийи кижиниң аразында оюн дузазы-биле чугаа сайзырадыр ажылды сүмелеп турар. Ол дээрге уруглар-биле оларның назынынга дүүштүр янзы-бүрү темаларга  чугаалажыры, дидактиктиг, шимченгир, улусчу оюннарны ойнаары, шиижидип ойнаары, кандыг-бир чүүлдү шинчилеп турар чугаалажыры дээш оон-даа өске.

3)

Чамдык авторлар (Л. С. Киселева, Т. А. Данилина, Т. С. Лагода, М. Б. Зуйкова) төлевилел (проектный) методун сүмелеп турар. Ол дээрге онаалгаларның белен айтырыгларлардан чоорту нарыыдап келир уткалыг холушкак метод болур. Ону күүседип тура, уруглар мурнунда алган билиглерин ажыглап тура, салган сорулгазынга чедер.

Ынчангаш уруглар солун болгаш ажыктыг онаалгаларны оюн хевиринге бир демниг күүседип, бот-боттарынга дузалажып, алган билиглерин чаа сорулгалар күүседирде ажыглап турар кылдыр өөренир болза, оларның сөс курлавыры байып, үре-түңнелдиг чугаалажыышкын кылып билиринге мергежип, харылзаалыг чугаазы сайзыраар.