тоолду чогаадырынын методиказы
методическая разработка

Мастер – класс «Тоолдан чогаадыылынар»

Сорулгазы: Ада – иени уругларынга тоол чогаадып бээринге ооредир.

Даалгалары:

1. Ада – иени хандыр бодандырарынче угландырар.

2. Тоолду тургузар аргаларын коргузекр.

3. Бодунга бот – унелелди шын салырын чедип алыр.

Туннел: Киржикчилернин тургусканы тоолу болур.

Херек чуулдер:

- тоолду тургшузар темага хамаарылгалыг чуруктар.

- саазыннар

- бийир.

-столдар.

- сандайлар.

- тоолдун созуглели «Оол болгаш азырал амытаннар»

- Азырал амытаннарнын  кылымал дурзулери.

Мастер – класстын тургузуу:

1. Киирилде кезээ. Уругларга тоолдун ачы- дузазы.

2. киржикчилерни шилиир.

3.Тоолду канчаар тургузарынын технологтуг картазын коргузер.

4. Тоолду шын ыдып бээр.

5. Тургустунуп келген чорулдээлиг айтырыгга хамаарыштыр тоолду чогаадыры болгаш номчууру.

6. Бот унелел.

1. Актуальность

Тоолун херээ чуу ирги деп улуг кижилер боданыр ирги бе?  Тоолду уругларга шаг – шаандан тура номчуп чораан дээн бодал - биле азы уруг номчуп бер дээрге  номчуп чоруурувус билдингир болгай. А, чогум черле тоол уругларга чуну бээрил? Тоол дээрге чоннун мерген угаанын дамчыдар орук болуп турар, ол дылды улуг улус эскербес, билбес дизе чазыг болбас, ол мерген угаан чугле чаш уругга билдингир.

Тоол дузазы – биле бир-ле психологтуг чорулдээни шиитпирлеп турар бис. Кажан улуг кижи тоолду чогаадып оргаш, бодунун толунге хандыр угаадыр дээн аргазын ажыглап болуру онзагай. Аргалыг болза чаш толунге кижи боду тоолдан чогаадып бээр болза дыка эки туннелдиг болур.

2.  Киржикчилерни шилиири.

Мен ам силерни уругларывыстын чорулдээлиг айтырыын шиитпирлээр тоолдан чогаадырынче чалап тур мен.

Ажылывыс эки туннелдиг болзун, тоолувус энерел сеткилдиг болзун дээш хулумзуржуп, хундулежип ажылдаарывысты кузедим. Ынчангаш, баштай он таланарда эжинерже, оон солагай таланарда эжинерже хулумзуруурун диледим. Эр –хейлер! Силер хой тоолдарны билир болгай силер. А, кажан боттарывыс чогаадырывыска кандыг кандыг хевирлиг тоол унуп келир эвес.

Ниити азы авторлуг

3.Тоолдун технологтуг тургузуу.  (Разида Ткач-доктор психологических наук)

1. Эгезинин болгаш тоолдун дуушкунун соругазын тургузуп аар бис.

Тоолчу дыннакчыларны тоолду кичээнгейлиг дыннаарынче белеткеп, оон ала чайгаар оске тоол делегейинче киирер кылдыр сонуургадыр тоолдаар.

2. Тончузунде чуну чедип алыксап турарывысты ундуруп алыр бис.

Тоол оранындан ундуруп, тоолдун доозулганы- биле амгы байдалынче эглир.

Тоол изы тоожу куштуг болзун дээр болза дараазында чурумга чагыртыр бис:

1) Тоол уругнун чорулдээлиг бооп турар айтырыынга хамаарылгылыг турар ужурлуг.

2) Тоол чорулдээни солуптар дуржулгага даянган турар болгаш ону шиитпирлээр чаа арганы бээр ужурлуг.

3)Тоолдун сюжеди дараазында кезектерлиг болур:

Тоолдутоолдаарда дараазында кезектерге даяныр:

- номчуп тургаш, шын болуп турар дег сагыш – сеткилинден тоолдаар.

- номчуп турар уеде, уруг албан тоолчунун арнын, шимчээшкиннерин, коружун албан кроруп орар ужурлуг.

- Тоол тура дупес, далаш чок болур ужурлуг.

4. Башкынын тоолу:

Мен силерге тоол номчуп бээр мен. Силер ону кезектерге кичээнгейлиг чарар силер.

5. Киржикчилерни тоолду тургузары:

Ам боттарынар тоолдан чогаадып корунер. Чорулдээни, уругнун назы – харын бодап алгаш чижеглей берген картага даянып тургузуп коргерем.

6. Бот – унелел:

Бо хун силер эки ажылдадынар. Ынчангаш мен силерни « Тоолчунун ыяжынче» чаладым. Бо эрткен мастер – класска хамаарыштыр унелелинер бээрин диледим:

Тоолчунун ыяжынын чанында бурулер:

Чечектер – мастер – класс бедик деннелге эрткен.

Ногаан оннуг буру – ажырбас эрткен.

Сарыг оннуг – чогумча чок болган.

Шуптунарга четтирдим. Ынчангаш Жан Жак Руссонун  «Вы – талантливы все» деп состери – биле доозайн.

Башкынын тоолу.

Чаштарга тоол: Оол болгаш азырал амытаннар

Чогаатканы: Тюлюш Х.А., кижизидики башкы

Шаг шаанда бедик Берге даавыс тей турар шагда, Успа – Холувус шалбаа турар шагда, Буланныгнын аргазынга балдыр – бээжек оолчугаш чурттап чораан чувен иргин.

Бир хун кадын, моогузун чыып чип чорааш, арга иштинге анайга, хураганга, бызаага, кулунга таваржы берген. Олары тургаш:

 - Экии, оолчугаш! – деп туруп турлар.

- Экии, а силер кымнар силер?- деп удур айтырып тур.

- Меке - кээ, мен анай мен.

- Бээ, мен хураган мен.

- Мөө, мен бызаа мен.

- Ии – хоо, мен кулунчак мен – деп боттарын таныштырганнар иргин.

Ол уеде, хеп – хенертен ырак эвесте борунун аштаан ыызы дынналып келген: - У-у-у-ууу!!!!

Шупту мал – маган кортканындан сиринайнып, оолдун артынче чаштына бергеннер. Оол чеже – даа бичии болза, хоокуйлерни кээргеп, удур алгырып, ча. Согунун белеткей берген. Борунун чоокшулап чедип келген. Оол тургаш: - Кандыг айтырыглыг келдин, бору?- деп туруп тур.

- Сээн менээ херээн чок, ол артында чажырып алган дириг амытаннарын менээ бер! Мен аштап тур мен, оларны чиирим ол.

Оол:

- Магалыг –ла чуве – дир сен. Баштай моорейлежиил.

Бору, дылы кызаннайнып, чараазын сыыртынып:

-Ында чуу боор, моорей моорей-ле ыйнаан. Чуну кылыр бис?  – деп – тир.

Оол тура:

- Мен сенээ 3 айтырыг салыр мен. Тыппазынза оруун оруктап чоруур сен, билдин бе? Бир дугаар айтырыым:

- Ужуражып келген кижи бир дугаарында чуу дээр ужурлугул, че?

Бору:

- Мурнай чиптерин кыскай.

Оол:

- Чоок, Баштай «Экии» деп мендилешкей.

Оол:

- Чок. Ам 2 дугаарында тывызык салыйн тып че.

 - Бору:

- Ында чуу боор, дораан тып аар мен сал че?  деп – тир.

Оол: Артап болбас, алдын орген.

Бору:

- Чежээ ындыг алдын орген турбас, мен чуну – даа артай бээр мен.

Оол:

- Шын эвес. Ол дээрге изиг от-тур. Анаа сээн эъдинни орттедип чиир деп-тир.

Ам дынна соолгу айтырыым. Чалгаа кижинин оруу кандыг болур? Кежээ кижинин мурнунда чуу барыл?

Бору, бажын дырбааш:

- Чуу, чуу боор. Чалгаа улустун малын чиптер мен, а кежээ дээрге та билбес- тир мен-деп – тир.

Оол тургаш:

- Чалгаанын оруу мунгаш, кежээнин мурнунда кезээде хунду, ам билип ал. Чарып алган моорейивиске уттуруп алдын. Ам бистин чанывыстан ырак чор, оон башка сени бо согун, чам – биле окпе- чурээн узе боолаптар мен- дээрге, борунун чугле кудуруу куураш дээш чиде халый берип-тир эвеспе.

Корткан – ирткен хоокуйлер, дыка ооруп – амырап:

- Сени бис ур коруп турдувус,  ам бисти кончуг аштаан боруден камгалап база алдын, биске тааржыр – дыр сен, бистин ээвис болуп, бисти адыг – боруден, ан – араатандан камгалап – карактап, ажаап – тежээп корем. Бис сенээ дыка ажыктыг болур бис – деп мындыг болганнар.

Оол тургаш: - Ол кандыг ындыг ажык – дузалыг болурунар ол? - деп удур  караа аларанайнып, айтырып турган чувен иргин.

Анай: - Меке – кээ! Мен сенээ кодан сынмас ошкулерлиг, чаптанчыг анайларлыг болурунга дузалаар мен. Мээн судум – биле тарак кылып, ижип, чонуга соннээр сен, а кежим- биле чени- чок даарап аар сен – деп – тир.

Хураган: - Бээ! Мен сенээ одар сынмас хойлар, хураганнар торуп бээр мен. Кежим – биле кыжын кедер дуктуг, чылыг тон даарап аар сен, дугум – биле уктар аргып аар сен. А эъдимни чемге ажыглап, чоннун хундулээр сен -  деп -тир.

Бызаа: - Мөө! Сава сынмас ак чемни соннээр мен, эъдим эътсиг, кежим_биле хом кылгаш, идик даарап аар сен. Сенээ мен хой санныг инектерни, шарыларны соннээр мен. – деп-тир.

А, эн соолунде кулунчугаш дешкилеп, шурагылааш: - Ии- хоо! Мен сенээ чугурук аъттарнышаннаар мен. Сен ол аъттарын мунуп алгаш, кодан малын хайгаарап, дозар сен. – деп - тир.

Оол –даа ала караан аай – дедир коруп, черни – дээрни, оран – тандызын одурту коруп орарга, чери – чуртунун оъду – сигени сагланайнып турар мындыг бооп тур.  Борбак бажын дугдейтир бодангаш, мынча деп – тир: - Силернин суменер, бодалынар болур, чогуур чуве – дир – деп ооруп – амырап, чуртунун арыг, кылан суун оору оргуп, чалбарып –тыр:

Аяс хунум, ак – кок дээрим!

Оран – тандым ээлери!

Мал – маганныг болганымга ооруп тур мен!

Мээн малымнын озуп мандыырынга дузалап,

Ажыл – ижим чогуп будерин сузуглеп, оглунар мени карактап, камгалап чорунар деп дилеп, чалбардым, оршээ! -  деп курайлап -  даа турган чувен иргин.

Шак – ла мынчаар кадарчынын ажыл – ижи тыптып, мал – маган одар сынмас оскен чуве – дир он!

Тоолду дыннаанар эр – хейлер!

Тоол оранынга четкеннерге могейдим!