Ижээп чурттаар тарбаганнар
методическая разработка (старшая группа) по теме

Сорулгазы: 1. Уругларга чараш ан – тарбаганы таныштырар.

                       2. Чугаа – домаан сайзырадып, сос курлавырын байыдар.

                       3. Бойдуска ынак, камныг болурунга кижизидер.

Херек чуулдер: тарбаган чуруктары, ТСО.

Чорудуу

                ТАРБАГАН – онзагай дириг - амытаннарнын бирээзи. Ол Моолда, Даг – Алдайда, Россиянын Амур облазында, Монгун-Тайгада хой. Тыванын Тес – Хем, Саглы оске-даа черлеринде таварышкылаар. Оон ону сарыг-даа, кара-даа болур. Кара тарбаган Моген-Бурен бажында, Даг-Алдайда турлагжаан. Ол суг чок дазырлар, дагларга, шолдерге турлагжып, ижээринге, чайлагларынга чурттаар.

                Ижээн – кыштаар унгуру. Ол тос айнын тончузунде дорт айнын чаазынга чедир, барык алды ай иштинде ижээнден унмес. Тарбаганнын ижээнин казып, иштинге кирип турган улустарнын чугаазы-биле алырга, ижээннин ишти улуг, делгем болгаш орээлдерлиг болур. Удуур орээлди уя дээр кургаг сиген дожеттинген болур. Кыжын тарбаганнар уязынга чытпас, чадып алган сигеннинин кырынга ооргазын унгур эриинге чолендир олуруп алгаш, холдарынын адыштарын дээштир салып алгаш, олура удуп кыштаар. Ижээн буступ, чирлип кээп душпезин дээнзиг быжыг хаялар адаанга уязын каскан болур. Уя сигенин бар-ла тарбаганнар аксын долдур ызырып алгаш, дажыглап тура хунзээр, ижээринин бетинде унгур дуглаар даштарын сидик, мыяк холушкак довуракты белеткеп алыр. Кара чангыс тарбаган ижээнни дуй тевер.

                 Ижээнден унуп келген тарбаган унгур чанынга чырыкка караан ооредип 5-6 хонукта унуп,  кирип турар. Чаа унген тарбаганнын семизи куску ышкаш болур. Оъттааш, он ажыг хонганда, арып эгелээр.

                Чайлаг  дээрге,  аасташкак хой  унгурлер - дир. Ижээннин  дашты арыг-силиг.   Мортук (унгур иштинден ундур эжип ундурген, овааланы  берген довурак, сай) кыры тас, кылайты аштап каан ышкаш болур.

                Тарбаган кончуг кичээнгейлиг. Онгуга манап чыткаш коорге, баштай думчуу, кара бажы коступ келгеш, дескиндир кайгап-кайгап, чыдыыргап чыдар. Бут кырынга туруп келгеш, «сойт-сойт» кылдыр эдип эгелээр. Оъттап чорааш безин ынай-бээр кордунуп, дыннаалап чыдар- кончуг-ла каралыг, оваарымчалыг амытан.

                Чазын унгурлер кезип,  тояп база чоруп бээр. Ырады оъттай бергенде, дааш-шимээн дыннааш, унгурунче караннады маннап-ла каар. Арыпканда колдуунда хунзеди оъттаар. Беш айда арыптар. Дугу ынчан саргарып, кызып энгелээр. Чеди ай эгезинде чаа дук унуп кээр.

                Семирий берген тарбаган сес айнын ийиги чартыында, тос ай эгезинде «оът сиирип » эгелээр (оъттаарын шеглээр), ынчан чугле дан бажында азы шуут унмейн баар.

                Тос ай эгезинде дугу семдер, кежи четчи бээр. Тарбаган кежинден борт, чени чок даарап ап, кедип турар.

                Суг ишпес, оът-сиген чулуу-биле суггартынып чоруур. Кадар-оът, чашпан, оът дазылы, ногаан оннуг откуут оъттаар.

                Тарбаганнын чаа эм шынарлыг. Оду езулуг эм дээрзин шупту билир. Ангина, аас кемдии, чодул, боостаа ыжыы, хорек аарыын, эът-кешке балыгларны эмнээринге ажыглап турар. Тарбаганнын мыяан безин эм кылдыр ажыглаар. Чазын торээн азы чудаан шээр малга бээр.

                Тарбаганнын назы-хар аайы-биле адаары: мургу-эр, когууле-торупкен, сувай-тачы-торувээн, кепсел-ийи харлыг, бардам бир харлыг, монделе-чаш оглу. Тарбаган 12 чедир монделелиг болур. Тос ай ортан уезинден он ай эгезинге чедир ижээр. Шаанда, тарбаган  хой турган уеде, бир ижээнге 30 чедир ижээп алган чыдар дижир. Тарбаган мындыг онзагай чуртталгалыг амытан болгаш, бойдустун «Кызыл дептеринде» киир бижиттинген.

Литература.

1.     Саая Майнак О. «Монгун-Тайга мээн чуртум», Кызыл 2012 ч.