Ирбиш - даглыг черим эртинези!
методическая разработка (старшая группа) по теме

Дастан Чимис Доржуевна

Ооредиглиг сорулгазы: уругларны Кызыл дептерже кирген ховар ан – ирбиш биле таныштырары.

Сайзырадыр сорулгазы: сос курлавырын байыдарын уламчылаары.

Кижизидер сорулгазы: уругларны бойдуска, дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидери.

Херек чуулдер: ТСО, чурук.

Словарлыг ажыл: Кызыл дептер.

Беседанын чорудуу:

Ирбиштин чуруун азып каан турар.

Башкы:  Бо чурукта коргузуп каан дириг амытанны кым таныырыл? (ирбиш)

Ирбиш дугайында слайды:

Ирбиш - харлыг, хая - даштыг  куштуг соок  хаттыг, даглыг чернин амыттаны. (Ирбиш  деп сос Ирбиз деп турк состер укталган, очулдурарга харлыг чернин диизи дээн уткалыг). Ол далай деннелинде 4500- 5000, харын-даа 5500 метр черге амыдырап шыдаар кылдыр чаяаттынган. Оргулааш чавыс черлерге кажан - даа козулбес. Ынчангаш, Монгун- Тайга оон езулуг-ла оран чуртту.

Ирбиш дагларнын хаялыг черлеринге, даштар аразынга чоруур, чуге дээрге ында доктаамал хат хадып турарындан, хой хар чок болганы - биле кедег кылыр, дайзынннардан чаштынар черни анаа чииги биле тып ап болур. Чаштынар черни,  унгурну ол куйларга, хаялар чарыктарынга даглар аразынга кылап аар. Ыяштарнын бедик эвес черлеринге улуг куштарнын каапканы уяларны дъуштеки уеде дыштаныр чер кылып алган база болгулаар.

Ирбиш чагыг езугаар хол - биле тудуп, шууткуп каан –биле домей дурт- сыны хону, ээлгир, аваангыр, чараш «кеттинген» амытан. Оон кеткен «хеви» - чымчак торгу дег дуктегер кежинге база  узун кудуруунга (ылангыя кышкы уеде) кайгап ханмас бедик унелелди берип болур. Ирбиштин ниити чырык куу оннуг «хеп сынында» хой- хой тарамык кара истер чаптылган, оларны  бойдус улуг, биче, тогерик, тогерик эвес кылдыр «чуруп каапкан». Ындыг шокар он ирбишке оон амыдырап турары хая - даш, хар - дош аразынга эскертинмейн баар, камгаланыр арганы берип турар. Ол бодунун олчазын доктаамал хайдынып чоруурундан, шурай бээринге белен кылдыр бурунгаар узейип алган чоруур.

 Ирбиш чаш уелеринде кончуг чаптанчыг, хоглуг, шимченгир амытан. Иезинин кудуруунун бажы- биле ойнаарынга кончуг ынак. Ирбиш бодунун кудуруун чайып тура, чаш толун  хогледип ойнадырындан ангыда аваангыр, кашпагай чорукка ооредири - биле халдаарынче кыйгырып турары ол. Иезинин кудуруу кайнаар шимчээрил, оглу ол-че шурай-ла бээр. Тудуп шыдаваза белеткенип алгаш, халдап, халдап-ла турар, кажан тудуп апкан соонда ызырып, дырбактары- биле дырбап шаг-ла боор. Ирбиш оолдарынын чаптанчыг чаш уелери эртип 6-8 айлыг аппаарга, оон чанынче баары айыылдыг апаар.

Соок, хар доштуг-даа  уелерде ол кончуг аваангыр, калбак 6-8 метр чарык черни, 2,3- 5метр моондактарны ажа халый бээр. Дуву чок тамы кырында, бизен хаяларнын орук чок кызаа черлеринде коргуш чок кылаштажып чоруур. Бодунун олчазы болур, те, чунма, аргар- кошкар, элик, хулбус, черлик хаван, койгун, орге- кужуген азы кушкаш коруп каанда, бедик черден дидими - биле шурай бээр. Чогум ирбиштин аннаар уези- кежээки имир. Аннаашкын уезинде ол кончуг кичээнгейлиг болгаш, дидим. Аннар аразында оон дайзыннары чок деп болур, чугле харын кышкы уеде аш борулер биле ускулежиишкиннер туруп болур. Ынчалза - даа ирбиш халдап келген дайзынга куду кордурбес болгаш боду дээш кажан-даа  туржуп шыдаар. Камгаланырынга эрге чок чугула диштер-даа, дыргактар-даа ында бар. Ирбиштин азырал амыттаннарже халдап, сагыштыы - биле кижилерже каржыланып турган таварылгалыры ховар, чок деп болур.

Эрткен чус чылда (XIX векте)  ирбиш аннарнын санынга кирбейн турган. Ирбишти хоралакчы амытан деп санап турганы биле база  кежинге  унелелди берип турганындан ону будун чыл иштинде аннаарын чопшээреп турган. Ынчан чеже ирбишти узуткааны билдинмес. Олурген ирбиш кежин чурттакчы чон колдуунда бодунун хереглелинге ажыглап турган. Анчы кижи ирбиш кежин кеткен болза, оон арга дуржулгазын херечилеп турган.

XX вектин эгезинден эгелээш, будун делегейге бир чылда 800-ден 1000 чедир ирбишти олуруп, ажык - кончаа сурген кижилер оон кежин олук аукционнарынга садып бодун диригге туткаш, делегей зооопарктарынга  дужаап келгенинин туннелинде, ирбиштин саны кончуг эвээжээн. Амгы уеде ирбиш чидип бар чыдар ховар аннарнын санында кирип турар болгаш,  ону аннаарын бугу делегейде  хораан, Кызыл дептерже киир бижээн.

Литература:

1.     Саая Майнак О. «Монгун-Тайга мээн чуртум», Кызыл 2012 ч.

 

 

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Печатная разработка "Ирбиш оглу"

Рассказ чабана про детеныша редкого животного ирбиш. Хунчугеш» уруглар садынын кижизидикчи башкызы Дастан Чимис Доржуевнанын дыннап бижээн ужуралы «Ирбиш оглу»...

Тест-викторина для родителей "Ынак черим бомбурзээм ол!"

Воспитывать, бережное отношение к природе и животным миром....

Формирование социальных компетенций у дошкольников чере изучение художественной литературы.

              Формирование социальных компетенций у дошкольников чере изучение художественной литературы....

Авторская методическая разработка непосредственной образовательной деятельности по правилам дорожного движения в рамках образовательных областей «Социализация» и «Безопасность» в старшей группе на тему: «Научим Нюшу правилам поведения на улицах Чере

Изучение правил дорожного движения в детском саду необходимо, прежде всего, для профилактики детского дорожно – транспортного травматизма. Скорость движения, плотность транспортных потоков на улицах ...

Долгандыр турар бойдус - биле таныжылга кичээли. Темазы: Торээн черим даштары – амыдыралда, каасталгада.

Сорулгазы:1.     Уругларга долгандыр бойдуста даштарын дугайында тайылбырлап билиндирер, улусчу чанчылдар дугайында эге билиглерни хевирлээр.2.     Уругларга да...

Познавательная беседа "Ирбиш - даглыг черим эртинези"

Ооредиглиг сорулгазы: уругларны Кызыл дептерже кирген ховар ан – ирбиш биле таныштырары.Сайзырадыр сорулгазы: сос курлавырын байыдарын уламчылаары.Кижизидер сорулгазы: уругларны ...

Проект "Ирбиш жемчужина гор" в старшей группе

Мастер-класс для педагоговТема: Ирбиш - жемчужина горЦель: развитие интеллектуальных способностей детей посредством экологического воспитания.Образовательные задачи: познакомить детей с особенностями ...