«Узун-Тейлиг, Биче-Тейлиг – Шекпээримни!»
проект (старшая группа) на тему

МБДОУ д/с «Сайзанак»

Толевилел

Темазы: «Узун-Тейлиг, Биче-Тейлиг – Шекпээримни!»

Ажылды кылган: Монгуш Дан-Хаяа

                                                                                               Артышовна

                                                                    Удуртукчу башкы: Монгуш Ч.М.

Шекпээр 2015г

                                                                         Узун-Тейже, Биче-Тейже

                                                                           Уне бергеш коруксээрим

                                                                                  Хээлей ногаан арга куржаан

                                                                                     Хемчиим эрии Шекпээримни.

(Чойганмаа Дембирел)

Киирилде сос.

 Куш уязынга ынак,

         Кижи чурттунга ынак -  деп тыва улустун улегер домаанын утказы ханы.       Улегер домакка ундезилеп алгаш, бистин огбелеривис ажы – толун толептиг мозу – будуштуг кижилер кылдыр кижизидип чораан. Чаш тол торуттунгеш оскен черинге ынак, чер-чурттунун бойдус-байлаан, унуш-дужудун ажаап-карактаарын бурунгу огбелеривис бичиизинден тура кижизидип чораан.

          … Ажы – толун эки чанчылдыг, ада-огбезинин чер-чурттунга ынак кылдыр доруктурары дээрге тыва чоннун дээди эртеми болуп, чус – чус чылдар дамчып келген… деп, М.Б. Кенин – Лопсан «Тыва чанчыл» деп номунда бижип турар. «Черден арай деп-ле унуп келген бичии чаш ыяштын хой-хой чылдар иштинде быжыг-туруштуг болурунга, сагыш-човаачал садчы кижи унуштун дазылын быжыглап остурер. Уругларнын чер-чурттунга кызыгаар чок делгем ынак болурунга, кижизидикчи башкы болгаш ада-иелер ыяштын дазылын быжыглаан садчы ышкаш кижизидери чугула» - деп, бистин улуг орус чогаалчывыс В.А. Сухомлинский чугаалаан.

        Ада-иелер уругларны чер чурттунга ынак болурунга сагыш-сеткилинин ханызындан кижизидип чоруур. Бичии чаш озуп орар уруг оскен-торээн черинин бир кол кезээ мен деп чуулду бир дугаар билген боор ужурлуг. Оон соонда Улуг Россиянын, оон соонда Чер деп планетанын кезээ мен деп уруглар билип алыры чугула дээрзин уругларга патриоттуг кижизидилгеге ажыктыын практикага ооренип коруп толевилел ажылывыстын темазынга алдывыс.

Толевилел.

        Темазы: Узун-Тейлиг, Биче-Тейлиг – Шекпээрини!.

        Толевилелдин паспорту:

• Толевилелдин хевири – практика – дыннадыглыг;
• Толевилелдин киржикчилери: Монгуш Дан-Хаяа Артышовна 5 хар, удуртукчу башкы: Монгуш Чодураа Маадыр-ооловна;
• Толевилелдин таныштырылгазынын хевири: презентация.

Толевилелдин бергедээшкиннери: Амгы уеде бичии уругларнын, улуг – даа улустун патриоттуг кижизидилгези аажок куду деннелде чоруп турары коску.  Улуг-даа элээди-даа, бичии-даа назылыглар чер чурттуннун тоогузун болгаш тураскаалдыг черлерин билбес болуп турар. Амгы уеде бичии чаштар тураскаалдыг черлерни уреп турары хомуданчыг. Ынчангаш уругларга торуттунген черинин дугайында, база тоогулуг черлерни, тураскаалдарны, суурунун кудумчуларынын аттарын чугаалап, ооредири негеттинип турар.

Толевилел ажылынын чугулазы:

Патриотизм – дээрге торуттунген чер-чурттунга ынакшылы болгаш хандыкшылы, чурттун камгалап-кадагалап билири болур. Делегейге кижинин ынакшылы торуттунген черинден эгелээр. Торуттунген черинге ынак болуру садик назылыг бичии уезинден тура тургустунар. Садик назылыг уругларны торээн черин, торуттунген суурун тоогузун билип алыры чугула болуп турар.

        Толевилел ажылынын сорулгазы:

Уругларга торуттунген черинин тоогузун билиринге, суурунга ынак болгаш  суурну камгалап-кадагалап  билиринге кижизидер.

Толевилел ажылынын шиитпирлээр айтырыглары:

1. Шекпээр дугайында материлдарны чыып белеткээри;

2. Уругларга тоогулуг черлернин дугайында номчуп, чугаалап бээр (Утуг-Хая, Каткылыг…)

3. Уругларга Шекпээр суурнун хоочуннары-бле таныштырар.

4. Суурнун улуг назынныгларынга дузалажыр кылдыр кижизидер.

        Толевилел ажылынын даап бодаашкынны

Уругну садиктен тура торээн черинге ынак болурунга кижизидип, ооредип,  таныштырбас болза, ол бодунун суурунун  тоогузун болгаш культуразын кажан – даа хундулеп билбес болур. Оон – биле денге уругнун долу мозу – будуш кижизидилгезин чедип ап шыдавас бис. Бир эвес, толевилелди чоргузуп турда, уруглар суурнун тоогузун, тураскаалдыг болгаш тоогулуг черлерин, кудумчуларын сонуургап биле бээр болза толевилелдин сорулгазы база шиитпирлээр айтырыглар куусеттинген болур.

Толевилел айтырыгларынын аргалары:

• Хайгаарал аргазы;
• Шинчилел аргазы;
• Тайылбыр аргазы.

Толевилел ажылынын кылып чорудар чадалары:

      1. Белеткел чадазы.

      2. Кол чадазы.  

      3. Туннел чадазы.

Толевилел ажылынын белеткел чадазы:

1. Толевилелдин темазынга хамаарышкан материалдарны  белеткеп чыыр;

2.  Уругларга Шекпээр суурнун билиринин дугайында кыска анализин кылыры;

3. Уруглар-биле Биче-Тей даанче экскурсиялаар;

 4. Темага хамаарышкан коргузуг материалдарын уруглар – биле чыып кылыры.

Толевилел ажылынын кол чадазы:

Толевилелдин манап турар туннелдери:

уругларнын суурунга чоргааралы тыптып кээр;

• Уругларнын тоогулуг болгаш тураскаалдыг черлеринге сонуургалы улгадыр;
• -суурунун болгаш торуттунген черинин тоогузун ыяк билип
•  алыр.

Толевилел ажылынын туннел чадазы:

     Чоргускан толевилелдин соонда анализтеп коргеш эки деп туннелге келдивис. Чуге дээрге уруглар суурунга чоргаарланып, тоогулуг Уттуг-Хаяга, Каткылыгга, Суглуг-Ойга сонуургалы улам улгадып, ам-даа хойну билип алыр кузели тывылган. Суурувустун кудумчуларын тыва эки турачыларнын аттары-биле адаанынга дыка чоргаарланыр аппарганнар. Чурттап турар суурунун тоогузун уруглар дыка сонуургап билип алган. Суурда Тыва эки турачыларга тураскаалды сонуургап, чылый бээрге аштап-арыглажып бээрин уруглар чугаалап турарлар. Уругларга Шекпээр дугайында тоогулер болгаш коргузуг материалдары чыгдынган. Ынчангаштын толевилелдин сорулгазы база шиитпирлээр айтырыглары куусеттинген деп бодаар бис.