Садик назылыг уругларга чечен - чугаалар «Иви малым-чараш малым»
статья (старшая группа)

Тожу кожууннун Адыр-Кежиг суурнун муниципалдыг  бюджеттиг школа назы четпээн “Радуга” уруглар сады.

Садик назылыг уругларга чечен - чугаалар

«Иви малым-чараш малым»

Тайганын оглу

Шыяан ам.

    Тайганын тайгазынга ивижи адашкылар чурттап чораан. Бичии Санаа чажындан тура ивилер кадарарып ачазынга дузалажып, кончуг кежээ эрес оол бооп озуп келген.

     Бир -ле катап  Санаа  кежээки одарда ивилерин  ончалап чорупкаан.Арга ишти аянда ивилери таваар оъттап  чоруп турган.Амырааш ивилеринин чанынга чеде берген.

      Ол уеде хаак аразындан адыг коступ келгенин Санаа эскерип  каан. Оол корга берген , ынчалза-даа ачазынын « Хенертен орукка бир анга таваржы берзинзе чугле дувуреп болбас»-  деп, чагыын  сактып келген.Дургени-биле чактыр боозун адарынга белеткей тудуп алган.

 Ол уеде адыг  ийи бут кырынга туруп келгеш,  удур оолче коруп алгаш турган.

Санаа чактыр боозу- биле адыгнын ийи караанын ортузунче шыгаагаш адарынга белен тургаш,адыгны коргудуп кыдыынче адыптарга, адыг дезип ынай болган.

Санаа ивилерин ончалап чорааш таварышкан таварылгазын ачазынга ирени ынчалдым дээрге,ачазы оглунга чагып олуруп тур:

-Тайга оглу болган дыр сен,оглум.Езулуг эр кижи кайы хамаан чок тайга аннарын адып чорбас чоор.Сен богун дидим,эрезинни коргустун,оглум-дээш,данзазын тыртта ла берип дир.

Ивинин ээзин тыпканы

Шыяан ам . Одуген Тайганын Баш-Хем унун чурттаан Сандан  деп, анчы чоруп тур эвеспе.

Бир-ле каттап  анчы аннаар дээш, арга кезип чоруп каап тыр оо. Олчалыг анчы аннап алгаш чанып олурда, ашактын аъды хойгаш ыттына берген ,аннаан анчы  олчалаан кежиин ууп чадап, дыка ур кылаштаанындан ашак-даа шылааш одагланып  алгаш дыштанып чыдкан.Арганын аргазынга ашакка дузалажыр кижи чок.Часкаан боданып чыдып тыр. «Кым-на менээ дузалажыр деп ,бичиилеп дыштанып чорааш багай чадырымга чедип алзымза ажырбас боор»

Ол ынчап боданып  чыдырда хенертен дааш эвес дааш унген соонда,анчы хая корнуп келирге мурнунда ан туруп тур оо.Боду шилгедек ,карактары хоюг ,адыр улуг мыйыстарлыг чаражы кончуг ла.

Анны коорге дуза дилеп чедип келгени илден,будунун донмээнден хан сыстып бадып турган.Анчы анны коргеш кээргеп эм-оъттар чыып алырын бодап келген .

«Канчап эмнеп алыр бо анны,чуу деп ан ирги бо»деп бодап турда,чанында  аны хенертен чугааланы берген.

-Мен анаа эвес тайганын  ховар аны  иви-дир мен.Хостуг чоргаар тайгам оъдун оттап,шулун чаат чип, оор эштерим-биле чорумда,хенертен кыдыывыстан аъттыг ийи буттуг кижилер келгеш бисти суруп ,бисче боо аннып адыпты,мен эштерим камгалап мурнунче халый бээримге  аткан огу будумга дегди»деп ан чугааланы бээрге ,ашак кайгап дыннап турган.

- Иви дээрге солунун аа,чаа дыннап тур мен,бо тайгада болук аннар дээрге силерни ивилерни,улус ан деп адап турар болган дыр,бо Одуген тайгазында силер ышкаш аннар  оор-оор болуп алган чоруур болгай»деп,ашак чугааланып тыр .

- Мээн балыым эмнеп,дузалажып корем,сээн кажан кезээде кагбас оннуун болур мен.-деп  иви шаг чогундан уну оожум дуза дилээн.Ашак чер чырый бээрге эм оъттар чыыр мен деп боданып чыткаш могап шылаанындан  удуй берип дир.

 Дан адып чер чырып олурда анчы бир дааштан  оттуп келип дир.Коорге чанында ивизи туруп келген,анчынын чанында бир ле чуулду чугаалаксаан хевирлиг коруп алган турган.

-Чуну бодап тур сен тайга аны иви? -деп,ашак оожум айтырган.

-Бо тайгада чойган ,поштер аразында бусталып чыдар аржаан сугларлыг  черже барып коор бис бе?Аржаан суглар кончуг эки эм боорун билир мен.Канчап билир биске дузалыг даа боор,мээн соомдан  кылаштап орар сен ,анчы-деп,иви чугаалангаш оожум бурунгаар баштап чорупкан.

Ашак-даа аннын чугаазын дыннааш барбазын каггаш ожум соондан базыпкан.Коруп чоруурга кончуг хой чойган,поштуг черге келгеннер.Шынап-ла эскерерге долгандыр тайгалар аразында бусталып чыдар аржаан сугларлыг чер болган.

Ан кылаштааш бир ле онгарда сугже чыткаш,сугну ижип алгаш, туруп келирге будундан хан-даа тогулбес ,аажок сергек аппарганын эскерип калган.

-Анчы,сен база аарып чоруурун чиде бээр кылдыр бо мээн душкен суумга чунгаш иживит -деп сумелээн.Анчы-даа чуу боор, ивинин кирген суун ишкеш ,буттарын суптарга ол ла дораан буттары ,мага боду сергеп чузу-даа аарывастай берген.Ашак амырааш ийи дискээнге олургаш ,тейлеп чугааланган:

- Тайга таскыл,чойган поштуг черде тывылган ховар дээн аржаанным сенээ могейдим,моон даа ынай сээн арыг аржааннарынга чурттувустун булуннарындан кижилер эмненип келирин кузедим «Чойган аржааным».-дээш анчы,ол аржаанны олчаан«Чойган аржааны» деп адаан чувен иргин.

Ашак биле иви ынчаар эмненгеш аржааннын адын адааш ,ак позун баглап аъш- чеминин дээжизин салгаш чанып чорупкан .

Ол ла хевээр ашак биле иви кажан-даа чарылбас оннуктер аппарган.Анчы олчаан хой ,хой оор ивилерлиг Одуген тайгазынын ивижизи аппарып тыр эвеспе.

Чогааткан кижизидикчи башкы :Бараан Аяна Анатольевна