Сыллаа5ы үөрэх тосхоло Рабочая программа «Сардаана» бэлэмнэнии бөлөх 2023-2024 үөрэх дьыла
рабочая программа (подготовительная группа)

1.Быьаарыы сурук

Кирии тыл.

Үөрэх бырагырааммата 2022 – 2023 үөрэх сылыгар анаан 6 – 7 саастаах бэлэмнэнии бөлөххө «Уопсай уерэх тосхолун» чэрчитинэн уонна «Кустук» бырагырааммаларга тирэ5ирэн оӊоһулунна.

Үөрэх эйгэтигэр Арассыыйа Федерациятын уөрэхтээhин туьунан» сокуонугар (2733№дээх, 2012 с. ахсынньы 29 кунэ) уопсай уөрэхтээhин ситимигэр, оскуола иннинээ5и уөрэхтээhин туспа булгуччулаах таьым быьыытынан ылыллан, уларыйыылар киирдилэр. Бу сокуонна государство о5о кыратыттан сайдар- иитиллэр эйгэтин тэрийиигэ улахан бол5омтону уурарын уонна о5о ханна олороруттан тутулуга суох оскуола иннинээ5и уөрэхтээhининэн хааччыллар тосхоло торумнаммыта.

1991сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оскуолаларын санардан сайыннарыы уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай оз5о тэрилтэлэрин сайдыта» концепцияларыгар оло5уран, «Кустук»  базовай бырагыраамма оноьуллубута. Саха о5ото кыра эрдэ5иттэн  сайдар- иитиллэр сиис тардан. Норуотун тылын бар5а баайын, обугэтин утуо угэьин чахчы бааччы этигэр инэринэн, мындыр ойун, уран тарба5ын утумнаан, сахалыы куттаах сурдээх,дьоьуннаах киьи буола улаатарыгар лоук ууруллубута.

2014 сылтан оскуола иннинээ5и уорэхтээьин федеральнай государственнайм стандартда олоххо киирэн, уорэх сурун бырагырааммаларын ирдэбилэ тосту улларыйбыта. Оскуола иннинээ5и уорэхтээьин онотунан хаачыстыбата билинни  олох сиэринэн тороппут, уопспстыбаннас ирдэбилинэн соп тубэьиэхтэх.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уорэ5ин уонна наукатын министиэристибэтин ко5улээьининэн, сахалыы тороппут тыллаах оскуола иннинээ5и уорэхтээьин тэрилтэлэригэр аналлаах сурун уорэх бырагырааматын оноруу соругар турбута.Ол чэрчитинэн «Кустук» оскуола иннинээ5и уорэхтээьин бырагыраамата, СӨ научнай- методическай хамыыьыйатынан бигэргэнэн, сахалыы озо тэрилтэтэ бэйэтин суруннуур бырагыраамматын саналыы танарыгар толору кыазы биэрэр.Бырагыраамма методическай торуттэрэ, сурун бириинсиптэрэ, научнай таьыма ФГОС ирдэбилигэр толору эппиэттиир.

Бырагыраамма педагогика улонна уйулза наукатыгар оскуола иннинээзи уорэхтээьини торуттээбит ученайдар: В.Запорожец, Л.С. Выготскай, А.Н.Леонтьев, А.П.Усова, Е.И. Прадина,Л.А.Венгер, Ф.А. Сохин, Н.П. Сакулина, Н.А.Ветлугина, В.Г. Нечаева уо.да атыттар научнай идеяларыгар тирэзирэр. Бырагырааманы бэлэмнииргэ айар болох кэлэктиибэ научнай суолталаах чинчийээччилэр: М.И.Лисина, Н.Н.Поддьяков, А.И.Иванова, О.П.Радынова, Т.И. Осокина уонна да атыттар улэлэригэр олозурда.

Российскай Федерация (68 ыстатыйа) уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин (49 ыстатыйа) Төрүт сокуоннарынан (Конституцияларынан) хас биирдии норуот бэйэтин төрөөбүт тылын уонна национальнай култууратын чөл туругун харыстыыр уонна сайыннарар бырааптаах. Төрөөбүт тылынан иитиллии уонна үөрэнии хас биирдии киһи (оҕо) Төрүт сокуонунан көмүскэнэр сүрүн бырааптарыттан биирдэстэрэ буолар. Онон судаарыстыба оҕо төрөөбүт тылынан иитиллэригэр-үөрэнэригэр уонна норуотун култууратын иҥэринэригэр усулуобуйа тэрийэр эбээһинэстээх.

Федеральнай государственнай үөрэх стандартыгар омук озону иитии – сайыннарыы эйгэтигэр элбэх сана ойдобулу, тиэрмини киллэрэр. Этнокултуурунай үөрэхтээһин, ол аата омук тылын, култууратын үгэһин, сиэрин-туомун ыччакка тиэрдии оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕону иитии-үөрэтии сүрүн

бириинциптэриттэн (ирдэбиллэриттэн) биирдэстэрэ буолар. Этнокултуурунай үөрэхтээһини маннык сүрүн хайысхаларга олоҕуран ыытыллар:

- материальнай (олох-дьаһах) култуура – дьон олохтоох сирдэрэ, дьиэ-уот тутуута, туттар тэрил, иһит-хомуос, таҥас-сап, киэргэл, төрүт дьарык, прикладной искусство, о.а.

- духовнай култуура - үгэстэр, сиэр-туом (обряд), бырааһынньыктар, төрөөбүт тыл, норуот тылынан уус-уран айымньылара, оонньуулар, үҥкүү, норуот кэһиллибэт тутта-хапта сылдьыы быраабылалара: майгы-сигили сыаннастара, бодоруһуу сиэрэ, о.а.

- эти-сиини эрчийии, чэгиэн-чэбдик буолуу, бэйэни харыстаныы култуурата.Оттон регион уратытын учуоттааһын оҕо тэрилтэтэ иитэр-сайыннарар бырагырааматын ис хоһоонун олорор түөлбэтин, дойдутун айылҕатын, дьонун-сэргэтин оло5ун-дьаһа5ын, үлэтин-хамнаһын уратытын ырытан, онно олоҕуран, дьүөрэлээн ылынарыгар туһуланар. Бу хайысха “Кустук” бырагыраама5а чопчутук этиллэн, билигин сахалыы иитэр-сайыннарар оҕо тэрилтэлэригэр систиэмэ быһыытынан киирэн, бэйэтин миэстэтин бигэтик булан турар. Онон сахалыы тыыннаах о5о тэрилтэлэригэр иитии-сайыннарыы үлэтэ үгэс эргииринэн, айыл5а уларыйар тэтиминэн ыытыллар буолла.

 Оскуола иннинээ5и о5о тэрилтэтин стандартыгар оонньуу, сэһэргэһии уонна билии-көрүү (чинчийии) сүрүн дьарыктар быһыытынан этиллэллэр. Ити дьарыктар саха омук этнопедагогикатыгар кыра саастаах оҕону иитии ньыматын быһыытынан олохсуйбут формалар. Онон иитээччи оҕону кытта бодоруһарыгар, иитии-сайыннарыы үлэтин тэрийэригэр норуот иитэр үгэстэрин таба дьүөрэлээн, айымньылаахтык туһанарыгар кыах бэриллэр. Бэйэтин киһи быһыытынан кыаҕын билинэр, өйдүүр, сыаналанар, дьон үтүө сиэрин тутуһар, тулалыыр дьонугар көдьүүһү оҥорорго дьулуһар, дьон бэйэ бэйэтигэр кыһамньыта өйөбүллээх буоларын билэр.

О5о үс сааһыттан сэттэтигэр (оскуолаҕа киириэр) диэри оонньуу арааһын баһылыыр кэмэ. Бу сааһыгар кини сюжеттаах-оруоллаах, быраабылалаах о.д.а оонньуулар “оскуолаларын” толору ааһара, бэйэтин саастыылаахтарын кытта тапсан оонньуурга үөрэнэрэ, бииргэ

эриллэн, тэҥҥэ буһан-хатан сылдьара кини сайдыытыгар тугунан да солбуллубат бигэ тирэх буолар. Итини сэргэ оҕо улахан дьоннуун, оҕолордуун кэпсэтэн-ипсэтэн бодоруһара, тулалыыр эйгэтин кытта салгыы бэйэтэ чинчийэн-боруобалаан билсэрэ, норуот тылынан уус-

уран айымньы, уус-уран литература эйгэтигэр уһуйуллара, бэйэтин көрүнэ-харана, дьонугар көмөлөһө үөрэнэрэ көдьүүстээх. Өссө бу сааһыгар оҕо уруһуйдуурга, сыһыарарга, мэһийэргэ, араас матырыйаалынан ону-маны оҥорорго-тутарга (конструирование), ыллыырга, үҥкүүлүүргэ, муусуканы өйдүүргэ, муусука үнүстүрүбүөнүгэр оонньуурга үөрэнэр. Биллэн турар, бу кэмҥэ эмиэ хамсаныы уонна хамсаныылаах оонньуулар оҕо дэгиттэр сайдыытыгар оруоллара улахан.

1. Бырагыраама тускула, сыала, соруктара, анала, уратыта, методическай торуттэрэ, сурун бириинсиптэрэ.

Оскуолаҕа киириэн иннинээзи саастаах оҕолору уорэхтээьин тускула- озо сааьы киьи олозун биир самай уьулуччу суолталаах кэрдииьинэн сыаналаан, кинини бэйэтин уорэх эйгэтигэр толору кыттааччынан билинэн, озо уонна улахан дьон алтыьан, хас биирдии озо тус уратытын учуоттаан иитэр- уорэтэр улэ араас ньымаларын, корунун уратытык туттуу.

Бырагыраама сыала: регион уратытын учуоттаан, озо тэрилтэтэ иитэр- сайыннарар улэтин ис хоьоонун олорор туолбэтин, дойдутун айылзатын, дьонун -сэргэтин, олозун- дьаьазын, улэтин- хамнаьын уратытын ырытан, онно олозуран, дьуорэлээн ылынарыгар туьуланар.

СОРУКТАР.

-Кыра озо норуотун культуратыгар тирэзирэн, торообут тылынан иитиллэр, атын омуктары кытта тэннэ сылдьан сайдар уорэх эйгэтин ситимин олохтооьун.

-Дьайымал ситимигэр озо конуллэн арыллан оонньуур, сайдар, корон- билэн чинчийэр дьозура, сптабыла табыгастаахтык аьыллар сайыннарар эйгэ усулуобуйатын тэрийии.

-Эти-сиини эрчийии, чэгиэн-чэбдик буолуу, бэйэни харыстанар култуураны инэрии.

-Кыра озо быраабын кэнэтииргэ уонна кини кыазар олозуран, кини сайдыытын, омук быьыытынан бэйэтин бас билиниитин, бэйэтигэр эрэлин, эппиэтинэьин тус озозо туьаайан иитии.

-Уорэтии ис хоьоонугар озо толкуйдуур, ырытар, таба санарар, айар дьозурун аныгы сайыннарыылаах улэ ньымаларын туьанан сайыннарыы.

1.2 Бырагыраама туолуутун сабазаланар ситиьиилэрэ.

(Оҕо саадын коллектива бэйэтэ быһаарыытынан үлэтигэр туттарыгар)

Чинчийии хайысхалара:

1. Оскуолаҕа киирэр оҕо сүрүн уонна дэгиттэр үѳрүйэхтэрин сылыктааhын:

- Чѳл турук. Бэйэни кѳрүнүү-хараныы, харыстаныы, сэрэхтээх буолуу туhунан сүрүн ѳйдѳбүллэри олохсутууну сылыктааhын.

- Тѳрүт култуура. Сиэр-үгэс олохсуйуутун, норуот кутун-сүрүн, үтүѳ ѳйүн-санаатын и эриниитин, ийэ тылга, атын омук култууратыгар интэриэс үѳскээhинин сылыктааhын.

- Тобуллаҕас ѳй. Сүрүн үѳрэнэр үѳрүйэҕин, билэр-кѳрѳр баҕатын, тобулук ѳйүн сайдыытын сылыктааhын.

2. Сиэр-майгы сайдыытын сылыктааhын.

3. Иитэр-сайыннарар эйгэни сылыктааhын.

Чѳл турук

а) Кэрэ сэбэрэлээх, чэнчис буоларга эйиэхэ туох нааданый? Баар маллартан талан ыл. Тэрилэ: суунар-тараанар тэриллэри (сиэркилэ, былатыак, соттор уо.д.а) сэргэ араас оонньуурдар, үѳрэх тээбириннэрэ, кинигэлэр.

Түмүк: сѳптѳѳх тэрили хомуйдаҕына - 2 балл, сыhыана суох малы ыллаҕына эбэтэр биир-икки мал умнууга хааллаҕына 1 балл.

б) Олорор дэриэбинэҥ, улууhуҥ аатын, дьиэҥ аадырыhын, телефонуҥ нүѳмэрин эт. Түмүк: барытын толору ааттаатаҕына 2 балл, ситэ эппэтэҕинэ 1 балл, хаста да буккуллар, үгүстүк мунаарар түгэнигэр балл турбат.

в) Киhи доруобуйатыгар буортуну уонна туhаны оҥорор ойуулары тус туhунан наардаа. Тэрилэ: 10-15 араас ойуу (табах, арыгы, зарядкалыы сылдьар оҕо, фрукта, оҕуруот аhа уо.д.а). Түмүк: барытын сѳпкѳ наардаатаҕына - 3 балл, биирдэ сыыстаҕына - 2 балл, онтон ыарырҕаттаҕына - 1 балл.

г) Киhи иэдээҥҥэ эбэтэр алдьархайга түбэстэҕинэ, суhаллык кѳмѳ оҥорор ханнык тэрилтэлэри билэҕиний? Ханнык телефоҥҥа эрийэргин билэҕин дуо? (Суhал кѳмѳ, баhаарынай сулууспа, милииссийэ, МЧС). Түмүк: барытын таба эттэҕинэ - 2 балл, бэйэтин ѳттүттэн эбии сѳптѳѳх эппиэт биэрдэҕинэ - 1 балл эбиллэн биэрэр, биирдэ сыыстаҕына - 1 балл)

д) Светофору уруhуйдаа. Хас биирдии ѳҥ тугу сэрэтэрин быhаар. Тэрилэ: илиис, араас ѳҥнѳѳх харандаастар. Түмүк: барытын таба уруhуйдаатаҕына, сѳптѳѳх быhаарыы биэрдэҕинэ - 3 балл, ѳҥүн бутуйан уруhуйдаатаҕына, ол эрээри сѳпкѳ быhаардаҕына - 2 балл, ыарырҕатар түгэнигэр балл турбат.

е) Оонньуу сылдьан алҕас илиигин кыра соҕустук хайа тардыбыккын, хаан тахсыбыт. Бастаан тугу гыныаҥ этэй? Түмүк: Бастакы кѳмѳнү бэйэтэ оҥостор - 2 балл, дьоҥҥо этэр - 1 балл.

ж) Сэрэхтээх буолуу ханнык быраабылаларын билэҕиний? Түмүк: алтаттан үѳhэ быраабыланы эттэҕинэ - 3 балл, 4-5 быраабылаҕа – 2 балл, онтон аллара - 1 балл.

з) Доруобай буоларга ханнык харыстанар уонна чэбдигирдэр сиэри тутуhуохха сѳбүй? Түмүк: режим, зарядка, чэнчистик туттуу, аhылык, харыстанар дьаhаллар тустарынан сиhилии кэпсээтэҕинэ - 3 балл, биири эмэ кѳтүттэҕинэ, ситимнээн сиhилии кэпсээбэтэҕинэ – 2 балл, улахан киhи кѳмѳтүнэн быhыта-орута саҥаран кэпсиир түгэнигэр - 1 балл.

и) Ханнык сахалыы хамсаныылаах оонньуулары билэҕиний? Түмүк: 5-6 оонньууну ааттаатаҕына - 3 балл, 3-4 оонньуу – 2 балл, 1-2 оонньуу – 1балл.

Оҕо чѳл туругун таhымын быhаарыы

Үрдүк таhым (19-24 балл).

Бэриллибит сорудахтарга толкуйдаан, холкутук туттан толору хоруйу биэрэр. Ситимнээн сиhилии кэпсиир. Улахан киhи кѳмѳтүн эрэйбэт. Ыйытыыны ѳйдѳѳбѳтѳҕүнэ хатылыырга кѳрдѳhүѳн сѳп. Д, Е, Ж, З сорудахтарга бэйэтин тус санаатын этэр, быhаарыылары, түмүктэри оҥорор. Бэйэтиттэн эбэн, ситэрэн кэпсиир. Бэйэни кѳрүнүү-хараныы, харыстаныы, сэрэхтээх буолуу, чѳл олох туhунан сүрүн ѳйдѳбүллэри билэр, туох туhалааҕын, буортулааҕын, доруобай буолууну кытта туох ситимнээҕин ѳйдүүр.

Орто таhым (14-18 балл).

Улахан киhи кѳмѳтүн эрэйбэт эрээри сорудаҕы ситимэ суох биир икки эрэ этиинэн быhаарар. Д, Е, Ж, З сорудахтарга сорох түгэҥҥэ быhаарыы биэрбэт, тугу саныырын ситэ эппэт. Бэйэни кѳрүнүү-хараныы, харыстаныы, сэрэхтээх буолуу, чѳл олох туhунан сүрүн ѳйдѳбүллэри билэр эрээри туох туhалааҕын, буортулааҕын, доруобай буолууну кытта туох ситимнээҕин ситэ быhаарбат.

Намыhах таhым (13 баллтан аллара).

Улахан киhи кѳмѳтүгэр, хос быhааран биэриитигэр наадыйар, бэйэтиттэн эбэн кэпсээбэт. Д, Е, Ж, З сорудахтарга бэйэтин тус санаатын сатаан эппэт, быhаарыылары, түмүктэри кыайан оҥорбот. Бэйэтиттэн эбэн кэпсиир дьоҕура ситэ сайдыбатах. Бэйэни кѳрүнүү-хараныы, харыстаныы, сэрэхтээх буолуу, чѳл олох туhунан сүрүн ѳйдѳбүллэри билэр эрээри туох туhалааҕын, буортулааҕын, доруобай буолууну кытта туох ситимнээҕин сатаан быhаарбат.

Тѳрѳѳбүт дойду. Тѳрүт култуура.

а) Дойду былааҕын, дьаралыгын ойуутун булан кѳрдѳр.

Тэрилэ: олорор улууhун, Саха Өрѳспүүбүлүкэтин, Арассыыйа уонна биир атын омук

дойдутун былаахтарын, дьарылыктарын ойуулара.

Түмүк: Кѳмѳтѳ суох барытын сѳпкѳ буллаҕына - 2 балл, улахан киhи кѳмѳтүнэн – 1 балл, хаста да бутулуннаҕына балл турбат.

б) Эн ханнык омуккунуй? Өссѳ атын ханнык омуктары билэҕиний? Түмүк: хас биирдии эппиэккэ 1 балл бэриллэр.

в) Доҕордоhуу, доҕор туhунан ханнык ѳс хоhооннорун билэҕиний? Эппит ѳс хоhоонун ис суолтатын быhаар.

Түмүк: Хас биирдии этиллибит ѳс хоhоонугар 1 балл, ис хоhоонун таба быhаарар түгэнигэр түмүк баллыгар эбии 2 балл эбиллэр.

г) Ханнык баҕарар норуот айылҕаны харыстыыр үгэстээх, сахаларга эмиэ баар. Ханнык үгэhи билэргин уруhуйдаа. Тэрилэ: илиис кумааҕы, харандаас.

Түмүк: ис хоhоонун арыйдаҕына 2 балл бэриллэр.

д) Ханнык фольклор кѳрүҥнэрин билэҕин, ааттаа. Холобурдаа. Түмүк: фольклор бары кѳрүҥүн ааттаатаҕына - 3 балл, улахан аҥарын – 2 балл, 4-5 кѳрүҥҥэ холобурдаатаҕына эбии 1 балл бэриллэр.

е) Ыhыах диэн тугуй? Ыhыаҕы ойуулуур тыллары ааттаталаа. Атын омук ханнык бырааhынньыгын билэҕиний?

Түмүк: ыhыах туhунан сүрүн ѳйдѳбүлү эттэҕинэ, ойуулуур тыллары буллаҕына (сайыны кѳрсүү, алгыс, оhуохай, кымыс иhиитэ, ат сүүрдүүтэ уо.д.а) - 2 балл, ситэтэ суох хоруйга – 1 балл, атын омук үгэскэ киирбит бырааhынньыгын ааттаатаҕына эбии 1 балл бэриллэр.

ж) Саха норуота дьиэҕэ-уокка сылдьан тутуhар ханнык үгэстэрин билэҕиний? Ханнык үгэhи билэргин уруhуйдаа. Тэрилэ: илиис кумааҕы, харандаас. Түмүк: уруhуйун ис хоhоонун арыйдаҕына 2 балл бэриллэр, ис хоhоонун, суолтатын арыйбат түгэнигэр 1 балл.

Оҕо билиитин тѳрүт култуураҕа сыhыанын таhымын быhаарыы

Үрдүк таhым (20 баллтан үѳhэ).

Бэриллэр сорудахтары, ыйытыылары толкуйдаан, болҕомтолоохтук улахан киhи кѳмѳтѳ суох толорор. Г, Д, Е, Ж сорудахтарга биэрбит хоруйун ис суолтатын быhаарар, ситимнээн кэпсиир, бэйэтин олоҕор буолбут түгэннэри холобур туттар.

Орто таhым (16-19 балл).

Бэриллэр сорудахтары, ыйытыылары улахан киhи кѳмѳтѳ суох толорор. Г, Д, Е, Ж сорудахтар хоруйдарын ис суолтатын ситэ арыйбат. Ситимэ суох быhаарыылары биэриэн сѳп. Бэйэтин олоҕор буолбут түгэннэри тирэх оҥостубат.

Намыhах таhым (15 баллтан намыhах).

Улахан киhи кѳмѳтүн, эбии быhаарыылары кэтэhэр. Г, Д, Е, Ж сорудахтарга биэрбит хоруйдарын ис суолтатын быhаарбат. Сорох ыйытыыларга эппиэт биэрбэт эбэтэр биир икки эрэ тылынан хоруйдуур. Олоххо буолбут түгэннэрин тирэх оҥостубат.

Тобуллаҕас ѳй

Айар, ѳйгѳ оҥорон кѳрѳр дьоҕур

Бэриллибит фигураҕа эбии айан оноhукта оҥор. Тэрилэ: А4 кумааҕыга биир геометрическай фигура уруhуйа, араас ѳҥнѳѳх харандаас. Түмүк: 5-6 бытархай деталлаах, араас ѳҥүнэн киэргэтиллибит буоллаҕына - 3 балл, 4-3 деталлаах, ситэтэ суох кыраскалаах – 2 балл, 1-2 деталлаах – 1 балл.

Өйгѳ тутан хаалар дьоҕур, болҕомто

Туох уларыйбытын таай.  Тэрилэ: остуолга 5 араас оонньуур ууруллар. Оҕо 1 мүн. болҕойон кѳрѳрүгэр сорудах бэриллэр. Ол кэнниттэн оҕо кѳрбѳт кэмигэр оонньуурдар миэстэлэрин атастаhыннарыллар. Оҕо ханнык оонньуур миэстэтэ уларыйбытын таайыахтаах. Түмүк: оонньуу 3 тѳгүл ыытыллар. Биир сырыыга икки оонньууру тэҥинэн миэстэтин уларытыахха сѳп. Маны таайбыт оҕоҕо 3 балл, иккитэ 1 оонньуур уларыйбытын таайбыт оҕоҕо 2 балл.

Ылынар, сылыктыыр үѳрүйэх

Тарбахтарын иминэн туохтан оноhуллубутун бил уонна быhаар. Тэрилэ: мѳhѳѳччүк иhигэр тимиртэн, ѳстүѳкүлэттэн, мастан, түүттэн, таҥастан оноhуллубут

предметтэр. Түмүгэ: барытын сѳпкѳ таайдаҕына - 2 балл, 1-2-тэ сыыстаҕына - 1 балл, хаста да бутулуннаҕына балл бэриллибэт. Амсай. Туох аhый, таай. Тэрилэ: минньигэс, аhыы, туустаах астар (5-6). Түмүк: барытын сѳпкѳ таайдаҕына - 2 балл, 1,2 сыыстаҕына - 1 балл, хаста да бутулуннаҕына балл бэриллибэт.Иhит. Туох тыаhай, быhаар. Тэрилэ: магнитофоҥҥа уhуллубут дудочка оонньуур, кумааҕы хачыгырыыр, уу таммалыыр, тыал түhэр, этин этэр, хаар хаачыргыыр тыастара, сылгы кистиир, ынах маҥырыыр саҥата. Түмүк: барытын сѳпкѳ таайдаҕына 3 балл, 2 сыыhаҕа - 2 балл, хаста да бутулуннаҕына балл турбат.

Сытырҕаа. Тугуй, таай. Тэрилэ: луук, оҕурсу, дьаабылака, мыыла, шоколад, сибиэhэй хаhыат. Түмүк: барытын сѳпкѳ таайдаҕына - 2 балл, биирдэ сыыстаҕына - 1 балл.

Билэ-кѳрѳ сатыыр кѳҕѳ

Кимиэхэ туох тэрил наадатын наардаан уур. Тэрилэ: араас идэлээх дьон ойуута, кинилэргэ сѳптѳѳх туспа карточкаҕа туттар тэриллэр ойуулара (6-7 араас идэ). Түмүк: барытын сѳпкѳ уурдаҕына - 3 балл, 1-2 сыыстаҕына -2 балл, хаста да бутулуннаҕына балл турбат.

Сорудаҕы истэр, ылынар уонна толорор дьоҕура

Тэтэрээт килиэккэтин тутуhан үлэлээ. Мин хайа диэки хас киллиэккэни сурааhынныыргын этэн иhиэм, ону эн илиискэ кѳнѳ сурааhынынан тардан ис. Хас килиэккэни тардаргын эмиэ этиэм. Тардан бүттэххинэ салгыы хайа диэки бараргын этэрбин кэтэhэн олор, онтон сорудахпын салгыы толоруоҥ. Диктант: 3 килиэккэни үѳhэ бар, 3 килиэккэни уҥа диэки, 1 килиэккэни аллара, 2 килиэккэни хаҥас диэки, 1 килиэккэни аллара, 1 килиэккэ уҥа диэки тарт, 1 килиэккэ аллара, 2 килиэккэ уҥа диэки, 3 килиэккэ үѳhэ, 3 килиэккэ уҥа, 1 килиэккэ аллара, 2 килиэккэ ханас, 1 килиэккэ аллара, 1 килиэккэ уна диэки, 1 килиэккэ аллара, 2 килиэккэни уҥа диэки тарт. Тэрилэ: 1 кылааска туттуллар килиэккэ тэтэрээт илииhэ, уруучука. Түмүк: сѳпкѳ толордоҕуна – 3 балл, килиэккэ таhынан тартаҕына, 1-2 алҕастаах буоллаҕына – 1 балл.

Толкуйдуур дьоҕура

Ордугу бул. Тоҕо?

- сибиитэрэ, саппыкы. Ырбаахы, ыстаан (саппыкы)

- чымадаан, суумка, кинигэ, рюкзак (кинигэ)

- чэй, ыскаатар, килиэп, кэтилиэт (ыскаатар)

Тэрилэ: ыйытыыга сѳп түбэhэр ойуу. Түмүк: сѳп эппиэт аайы 1 балл.

Уратытын быhаар:

- тайах уонна таба тугунан маарыннаhалларый?

- бэс харыйаттан туох уратылааҕый? Тугунан маарынныырый?

- адьырҕа кыыл туох уратылааҕый?

Түмүк: үс-түѳрт маарыннаhар ѳрүтүн, быhаарыытын сѳпкѳ эттэҕинэ 2 балл, биир-икки майгыннаhар ѳрүтүн эттэҕинэ 1 балл, сорудаҕын сатаан онорботоҕуна эбэтэр киhиэхэ ѳйдѳммѳт гына кэпсээтэҕинэ балл ылбат.

Оҕо тобуллаҕас ѳйүн таhымын быhаарыы

Үрдүк таhым (21-26 балл).

Сорудаҕы биэрэр кэмҥэ болҕомтолоохтук истэр, таба толорорго интэриэстээх. Улахан киhи кѳмѳтѳ суох оҥорор, мунаардаҕына чуолкайдыыр ыйытыылары биэриэн сѳп. Үлэлиир кэмигэр тус бэйэтин ньыматын, сатабылын буларга кыhаллар. Анал дьарыкка, оонньуу кэмигэр ылбыт билиитин, сатабылын туhанар. Толкуйдаан оҥоро сатыыр, бэйэтигэр эрэллээхтик туттар, саҕалаабытын тиhэҕэр тиэрдэргэ кыhаллар. 1 сорудаҕы толороругар араас дьүhүнү дьүѳрэлээн туттар, үлэтэ элбэт деталлаах. 2, 3, 4, 5, 6 сорудахтары толорор кэмигэр чинчийэр, ырытар, сылыктыыр, тойоннуур, бэйэтин сыаналыыр тыллары тоҕоостоохтук туттар, алҕаьын тута кѳннѳрѳр. Оҥорбут үлэтиттэн астынар, дуоhуйууну ылар.

Орто таhым (15-20 балл).

Сорудаҕы толорор кэмигэр улахан киhиттэн тирэх кѳрдүүр, хос хатылыырыгар кѳрдѳhѳр. Сорудаҕы биэрэр кэмҥэ болҕойон истэр эрээри, бэйэтигэр соччо эрэлэ суохтук туттар. Күннээҕи олохтон ылбыт билиитин, сатабылын тирэх оҥосторго кыhаллар. Толкуйдаан оҥоро сатыыр эрээри бытааннык хоруйдуур. 1 сорудаҕы толороругар бытархай детала, дьүhүнэ аҕыйах, 2, 3, 4, 5, 6 сорудахтары толорор кэмигэр ырытар эрэ тыллары туттуон сѳп. Алҕаhын тута кѳннѳрѳр.

Намыhах таhым (14-тэн аҕыйах балл).

Хас да сырыыга ыйытыыны ситэ ѳйдѳөмүѳн сѳп, ситэтэ суох эппиэттэри биэрэр. Бэйэтигэр эрэлэ суохтук туттар. Сорудаҕы толороругар улахан интэриэhэ суох, тиэтэйиэн, тиhэҕэр тиэрдимиэн сѳп. 1 сорудаҕы толороругар уруhуйун ис хоhооно дьадаҥы, биир эрэ дьүhүнү туттуон сѳп. 2, 3, 4, 5, 6 сорудахтары толороругар саҥата суох оҥоруон, биирдии тылынан эппиэт эрэ биэриэн сѳп.

Сиэр-майгы сайдыытын сылыктааhын

Майгы-сигили

а) Этиини иhирэх тыл кѳмѳтүнэн ситэр:

- Ийээ, бачыыҥкабын….

- Коля, харандааскын…

- Эт эрэ….. хас чаас буолла?

Түмүк: сѳптѳѳх тыллары таба туhанан саҥардаҕына 2 балл, биир сырыыга хоруй биэрбэтэҕинэ 1 балл.

б) Дьон майгытын сирэйгинэн-хараххынан ойуулаан кѳрдѳр:

- кыыhырбыт;

- үѳрбүт;

- хомойбут;

- сэргээбит;

- санаата түспүт;

- мичээрдээбит.

Түмүк: сорудаҕы кыбыстыбакка ис ѳйдѳбүлүн таба биэрэр түгэнигэр 2 балл, мунаарар, уhуннук толкуйга түhэр, ситэ арыйбат түгэнигэр 1 балл, 2-3 сырыыга тугу да кѳрдѳрбѳт түгэнигэр балл турбат.

в) Үтүѳ уонна куhаҕан кэмэлдьилээх киhи туhунан ѳс хоhоонун эт. Суолтатын быhаар. Түмүк: 4-5 ѳс хоhоонун этэн суолтатын быhаардаҕына 3 балл. Өс хоhоону этэр, сорох сырыыга суолтатын быhаарбат түгэнигэр 2 балл, 1-2 ос хоhоону этэр, суолтатын быhаарбат 1 балл.

г). Куhаҕан уонна үчүгэй ѳйдѳбүллэри быhаар. Улахан киhи ыйытыы биэрэр, оҕо хоруйдуур.

- оҕо ийэтигэр кѳмѳлѳhѳрѳ….? (үчүгэй)

- уулуссаҕа оонньуура…? (куhаҕан)

- уотунан оонньуура?

- эйэҕэс оҕо?

- тарбаҕын эмэрэ?

- иллээх оҕолор?

- уулуссаҕа бѳҕү ыhара?

- театрга, музейга улаханнык айдаарара?

- доҕоругар бэлэх биэрэрэ?

Түмүк: барытыгар сѳп эппиэт – 2 балл, биирдэ сыыстаҕына - 1 балл.

д) Биир эмэ сѳбүлүүр оонньууҥ быраабылатын кэпсээ.

Оҕоҕо бэриллэр ыйытыылар: оонньуу быраабылатын тоҕо тутуhабыт? Арай быраабылата суох буоллун? (оонньуу ханнык баҕарар кѳрүҥэ буолуон сѳп: остуол, хамсаныылаах) Түмүк: быраабылатын сиhилии кэпсээтэҕинэ, ыйытыыларга сѳптѳѳх хоруйу биэрдэҕинэ – 3 балл, быраабылатын билэр эрээри ыйытыыларга ситэтэ суох эппиэттиир түгэнигэр – 2 балл, хайдах оонньуурун эрэ кэпсиир, ыйытыыга ситэтэ суох эппиэттиир – балл турбат.

е) Сорудаҕа: дьон-сэргэ ортотугар, общественнай миэстэҕэ сылдьыы ханнык бырааабылаларын билэҕиний?

Түмүк: алтаттан үѳhэ быраабыланы эттэҕинэ - 3 балл, 4-5 быраабылаҕа – 2 балл, онтон аллара - 1 балл.

ж) Түгэни ырыт: таhырдьа соҕотоҕун оонньуу сылдьыбыккын. Арай эн аттыгар биир билбэт оҕоҥ тиийэн кэлбит. Саҥата суох эн хайдах оонньуургун кѳрѳн турбут. Ыйытыылар: Кинини кытта эн хайдах билсиэҥ этэй? Тугу ыйыталаhыаҥ, кэпсэтиэҥ, оонньуоҥ этэй? Эбэтэр хайыаҥ этэй? Ол туhунан кэпсээннэ оҥор эрэ. Түмүк: иhирэх уонна бодоруhар тыллары туттар, ыйыталаhар, бииргэ оонньуурга ыҥырар, ситимнээн кэпсиир – 3 балл, судургутук кэпсэтэр, тута оонньото ыҥырар – 2 балл, аҕыйах тылынан ыйыталаhар, бииргэ оонньуурга ыҥырбат - 1 балл.

Оҕо сиэр-майгы ѳттүнэн сайдыытын таhымын быhаарыы

Үрдүк таhым (15-18 балл).

Үтүѳ-мѳкү ѳйдѳбүллэри, киhи ис туругун араарар, кѳхтѳѳхтүк кыттар. Дьон-сэргэ ортотугар, общественнай миэстэҕэ сылдьыы сүрүн быраабылаларын билэр. Иhирэх уонна бодоруhар тыллары кэпсииригэр табыгастаахтык туттар. Бэрээдэк уонна быраабыла диэн ѳйдѳбүллэри билэр, тоҕо наадатын сатаан быhаарар. Тылын саппааhа баай, ситимнээх саҥата сайдыбыт.

Орто таhым (11-14 балл).

Үтүѳ-мѳкү ѳйдѳбүллэри билэр, дьон-сэргэ ортотугар, общественнай миэстэҕэ сылдьыы сорох сүрүн быраабылаларын ситэ билбэт, тоҕо тутуhуллуохтааҕар улахан болҕомто уурбат. Иhирэх уонна бодоруhар тыллары аҕыйахтык туттар. Бэрээдэк уонна быраабыла ѳйдѳбүллэри билэр эрээри сороҕор тоҕо наадатын ситэ быhаарымыан сѳп. Ситимнээн кэпсииригэр ыарырҕатар.

Намыhах таhым (10 баллтан аллара).

Ыйытыыларга хоруйдууругар улахан киhи кѳмѳтүн эрэйэр, бодоруhар сатабыла ситэ сайдыбатах, тылын саппааhа аҕыйах, ситимнээх саҥата ситэ сайдыбатах, сүрүн быраабылалары билэр эрээри тоҕо тутуhуохтааҕын үгүс сырыыга быhаара сатаабат, киhини кытта кэпсэтэригэр муҥкуктук туттар, саҥата кыра.

Сэhэргэhии

(С.Банков методикатынан)

Сыала: Сиэр-майгы ѳттүнэн сайдыытын сылыктааhын. Сылыктааhын оҕону кытта биирдиилээн ытыллар. Күҥҥэ биир түhүмэх ыытыллар.

Бастакы түhүмэх.

1. Толору ааккын, баhаалыста, эт (араспаанньата, аата, аҕатын аата).

2. Аҕаҥ, ийэҥ толору аатын билэҕин дуо? Ааттаа.

3. Аҕаҥ, ийэҥ ханна үлэлииллэрий? Кинилэр курдук буолуоххун баҕараҕын дуо? Тоҕо?

4. Учуутал, быраас, иистэнньэҥ тугу гыналларый? Онтон атыыhыт, милиционер?

5. Сааhыҥ хаhый?

6. Эдьиийдээххин, балыстааххын дуо? Убай, быраат баар дуо? Бииргэ тѳрѳѳбүттэриҥ дуу,

тастыҥ дуу? Хайалара аҕаный, балыhый? Ону хайдах быhаардыҥ?

7. Сиэр-майгы ханнык быраабылатын билэҕиний? Ону хайаан да тутуhаллар дуу, биирдэ эмэ дуу?

8. Эн санааҕар, дьиэҕэр, оҕо саадыгар эйиигин тоҕо таптыылларый?

9. Эн тугу сыыhа оҥоробун дии саныыгын? Ону хайдах кѳннѳрүѳххүн сѳбүй?

10. Оҕолор оскуолаҕа тугу гыналларый?

11. Оскуолаҕа киириэххин баҕараҕын дуо? Тоҕо? Киhи тоҕо ааҕар, суруйар, суоттуур буолуохтааҕый?

12. Ыт оҕото атаҕын суола муостаҕа хааллаҕына тугу гыныаххыный?

13. Улааттаххына ким буолуоххунуй?

14. Хайдах киhи буолуоххун баҕараҕыный?

Иккис түhүмэх.

1. Олеся - украинка, Чубо - молдаванин (национальнай кѳстүүмнээх оҕолор ойуулара), оттон эн омугуҥ? Тоҕо итинник саныыгыный?

2. Арай эн атын дойдуга күүлэйдии барбыккын, ийэҕин олус ахтыбыккын, сурук суруйарга санаммыккын. Ханнык аадырыска суруккун ыытыаххыный?

3. Тѳрѳѳбүт сириҥ аатын билэҕин дуо?

4. Ханнык дойдуга олороҕунуй?

5. Россияттан атын ханнык дойдулар баалларый?

6. Ханнык дойдуга олоруоҥ этэй? Тоҕо?

7 Дьон эйэлээхтик, дьоллоохтук олороллоругар тугу гыныахха сѳбүй?

8. Сэрии диэн тугуй? Туох куhаҕаннааҕый? Эйэ диэн тугуй?

9. Эн доҕордооххун дуо? Тугу гыныаҥ этэй, ѳскѳтүн:

а) дьарык кэмигэр иитээччи ыйытыытыгар хоруйдаабатаҕына?

б) кими эмэ атаҕастаатаҕына?

в) ким эмэ кинини атаҕастаары гыннаҕына?

10. Эн атын киhи кинигэтин алҕас хайа тарпыккын. Ким да кѳрѳбѳтѳх. Тугу гыныаххыный?

11. Ийэҕинээн автобуhунан айаннаан иhэҕин, олус сылайбыккын. Ийэҥ улахан суумка тутуурдаах. Түннүк таhыгар миэстэ босхолонно. Эн хайыаҥ этэй?

Үhүс түhүмэх. Түгэни олохтооhун.

Хамсаныылаах оонньуу «Атаххын инчэтимэ»

Сыала: Күрэхтэhии кэмигэр оҕолор бэйэ бэйэлэригэр кѳмѳлѳсүhүүлэрин, сиэрдээх быhыыларын кэтээн кѳрүү. Ис хоhооно. Оҕолор икки бѳлѳххѳ арахсаллар. Хос ортотугар кута ойууланар. Бѳлѳхтѳргѳ кутаны туоруурга аналлаах 3 хаптаhын бэриллэр. Хамаандалар хаптаhыннары хардары-таары ууран кута нѳҥүѳ түргэнник туоруурга күрэхтэhэллэр. Ол кэмҥэ ыытааччы мүччүргэннээх түгэни олохтуур - кута ортотугар биир оҕо 2 хаптаhына «тимирэн» хаалар (ыытааччы 2 хаптаhыны ылар). Бу түгэҥҥэ оҕолор сыhыаннарын кэтээн кѳрүллэр.

Түмүгү таhаарыы

Бастакы түhүмэх.

1. Араспаанньатын, аатын, аҕатын аатын толору эттэҕинэ – 3 балл; Араспаанньатын, аатын эрэ эттэҕинэ – 2 балл, аатын эрэ ааттаатаҕына – 1 балл.

2. Аҕатын, ийэтин аатын толору эттэҕинэ – 3 балл; Араспаанньатын, аатын эрэ эттэҕинэ – 2 балл, аатын эрэ ааттаатаҕына – 1 балл.

3. Аҕата, ийэтэ ханна, тугу үлэлииллэрин быhаардаҕына, ыйытыыга толору эппиэттэтэҕинэ - 5 балл; Үлэлиир сирдэрин ааттыыр, ыйытыыга ситэтэ суох хоруйдуур буоллаҕына – 3 балл, ситэ билбэт буоллаҕына – 1 балл.

4. Идэлэр суолталарын толору быhаардаҕына – 5 балл (Холобур: быраас ыарыыны эмтиир ньыманы булар, ыарыыны суох гынар); биир эмэ идэни ситэтэ суох быhаардаҕына 1 балл кѳҕүрээн иhэр.

5. Толору эттэҕинэ - 1 балл.

6. Ыйытыыга барытыгар толору, чуолкайдык хоруйдаатаҕына – 5 балл, биир-икки ыйытыыга ыарырҕаттаҕына – 4 балл, биир эрэ ыйытыыга эппиэттээтэҕинэ – 1 балл.

7. Сиэр-майгы быраабылатыттан 7 ордугу эттэҕинэ - 5 балл, онтон 4-6 быраабыланы биллэҕинэ – 3 балл, онтон аҕыйахха – 1 балл.

8. Ыйытыыга толору эппиэттээтэҕинэ - 3 балл, ыарырҕаттаҕына – 2 балл, бастакы эрэ ыйытыыга эппиэттээтэҕинэ -1 балл.

9. Ыйытыыга толору эппиэттээтэҕинэ - 3 балл, ыарырҕаттаҕына – 2 балл, биир эрэ ыйытыыга эппиэттээтэҕинэ - 1 балл.

10. Ыйытыыга толору эппиэттээтэҕинэ, быhаардаҕына - 3 балл, биир тылынан эттэҕинэ – 2 балл, быhаарбатаҕына - 1 балл.

11. Ыйытыыга толору эппиэттээтэҕинэ, быhаардаҕына - 3 балл, биир тылынан эттэҕинэ – 2 балл, быhаарбатаҕына - 1 балл.

12. Ыйытыыга толору эппиэттээтэҕинэ, быhаардаҕына - 3 балл, биир тылынан эттэҕинэ – 2 балл, быhаарбатаҕына - 1 балл.

13. Ыйытыыга толору эппиэттээтэҕинэ, быhаардаҕына - 3 балл, биир тылынан эттэҕинэ – 2 балл, быhаарбатаҕына - 1 балл.

14. Ыйытыыга толору эппиэттээтэҕинэ, быhаардаҕына - 3 балл, биир тылынан эттэҕинэ – 2 балл, быhаарбатаҕына - 1 балл.

Үрдүк таhым: 51-38 балл.

Орто таhым: 37-29 балл.

Намыhах таhым: 28 –тан аҕыйах балл.

Иккис түhүмэх.

1 – 8 ыйытыыларга толору эппиэттээтэҕинэ, быhаардаҕына - 3 балл, биир тылынан эттэҕинэ – 2 балл, быhаарбатаҕына - 1 балл туруоруллар.

9. а) иитээччи ыйытыытыгар хоруйдаатаҕына – 1 балл;

б) кими эмэ атаҕастаатаҕына –2 балл;

в) ким эмэ кинини атаҕастаары гыннаҕына – 2 балл турар.

Үрдүк таhым - уопсайа –5 балл;

Ортоку таhым - икки ыйытыыга хоруйдаатаҕына - 3-4 балл;

Намыhах таhым – биир ыйытыыга ситэтэ суох хоруйдаатаҕына – 1 балл бэриллэр.

10. Үрдүк таhым - 3 балл. Оҕо алҕаhын билинэр, оҕоҕо баран аhаҕастык кэпсиир.

Кинигэни абырахтыан баҕарар;

Ортоку таhым - 1 балл. Абырахтыан баҕарар эрээри алҕаhын аhаҕастык билиммэт;

Намыhах таhым – 0 балл. Билиммэт. Кистиир. Тугу гыныахтааҕын билбэт. Эбэтэр атыылаhан ылан кистээн уларытар.

11. Үрдүк таhым - 5 балл. Ийэтин олордор. Тоҕо олордорун быhаарар;

Ортоку таhым - 2 балл. Бэйэтэ олоруон баҕарар эрээри ийэтин олордор. Бутуллар. Ситэтэ суох быhаарар;

Намыhах таhым – 1 балл. Бэйэтэ олорор.

Үрдүк таhым: 45 - 35 балл.

Орто таhым: 34 - 26 балл.

Намыhах таhым: 25-тэн аҕыйах балл.

Үhүс түhүмэх.

Түгэни олохтооhун. Хамсаныылаах оонньуу «Атаххын инчэтимэ».

Күрэхтэhии кэмигэр оҕолор бэйэ бэйэлэригэр кѳмѳлѳсүhүүлэрин, сиэрдээх быhыыларын кэтээн кѳрүү барар.

Түмүк таhаарыы.

Үрдүк таhым – 3 балл. Олохтоммут түгэни тута ѳйдүүр, ханнык оҕотуттан тутулуга суох тута кѳмѳлѳhѳргѳ кыhаллар. Ордук хаптаhынын биэрэр.

Орто таhым – 2 балл. Ким эмэ санаттаҕына, этэн биэрдэҕинэ кѳмѳлѳhѳр.

Намыhах таhым – 1 балл. Түгэни ѳйдѳѳбѳт. Кѳмѳлѳспѳт. Атын киhи мүччүргэннээх түгэҥҥэ түбэспититтэн иhигэр үѳрэр. Туhанар.

Түмүк таhаарыы.

Үрдүк таhым. 99 – 69 балл.

Орто таhым. 70 -55 балл.

Намыhах таhым. 54-тэн аҕыйах балл.

1.3.Иитэр-сайыннарар эйгэни сылыктааһын

Сыала-соруга - оҕо инники сайдыытын хааччыйар эйгэ туругун быhаарыы. Сылыктааhын: кэтээн кѳрүү, сэһэргэһии, дьон санаатын хомуйуу (анкетирование), бэрэбиэркэлээhин курдук ньымаларынан ыытыллар.

Сылыктааhыны оҕо тэрилтэтин сэбиэдиссэйэ, методиhа, улуус үѳрэҕин салаатын үлэhиттэрэ, общественнай тэрилтэлэр, төрөппүттэр түмсүүлэрэ ыытыахтарын сѳп. Иитэр-сайыннарар эйгэни сылыктааhыны маннык сүрүн таhымнарга араарыахха сѳп: үрдүк, орто, намыhах.

Үрдүк таhым:

оҕо тэрилтэтин ис-тас бараана:

Оҕо аhыыр, оонньуур, сынньанар, эт-хаан ѳттүнэн сайдар, эмтэнэр-томтонор, кэрэ эйгэтиниин алтыhар усулуобуйата Сан ПиН 2.4.1.1249.03, баhаартан куттала суох буолуу ирдэбилигэр эппиэттиир; оҕо тэрилтэтин материальнай кыаҕын сайыннарарга кѳрүллүбүт үп-харчы уонна бюджет таhынан ѳлѳрүллүбүт үп сѳпкѳ аттарыллар;

оҕо тэрилтэтин үлэтин тутула: иитэр-сайыннарар үлэ тѳрѳппүт, оҕо интэриэстэрин учуоттуур, оҕо бары ѳттүнэн сайдарын толору хааччыйар;

туhааннаах тэрилтэлэри, оскуоланы кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиир;

оҕо тэрилтэтин үлэтин тэрийии:

- оҕо тѳрѳѳбүт тылынан сайдар, норуотун култууратын билсэр усулуобуйата тэриллибит;

- оҕо күннээҕи олоҕор баҕа ѳттүнэн дьарыктанар, кѳҥүлүнэн оонньуур, үлэлиир усулуобуйата тэриллибит;

- дьыл кэмин, салгын температуратын кѳрдѳрүүтүнэн оҕо күҥҥэ иккитэ салгыҥҥа, айылҕаҕа сылдьыыта олохтоммут.

оҕону кытта бодоруhар, иитэр-үѳрэтэр дьон.

- бары ѳттүнэн компетентнай, сайдыылаах, оонньууну тэрийэр сатабыллаах, оҕоҕо сылаас сыhыаннаах, сиэрдээх, анал педагогическай үѳрэхтээх үлэhитинэн толору хааччыллыбыт.

Орто таhым:

Оҕо тэрилтэтин ис-тас бараана, оҕо тэрилтэтин үлэтин тутула, оҕо тэрилтэтин үлэтин тэрийиитэ, оҕону кытта бодоруhар, иитэр-үѳрэтэр дьонунан хааччыллыыта ирдэбилгэ ситэ эппиэттээбэт түгэнигэр, ситэ дьаhаныллыбатах буоллаҕына ситэтэ суох таhымнаахха тэҥнэhэр.

Намыhах таhым:

Ирдэбиллэр сүнньүнэн эппиэттээбэт, дьиэ-уот капитальнай ѳрүмүѳҥҥэ наадыйар, оҕо доруобуйатыгар, иититигэр, сайдыытыгар кутталлаах, куhаҕан ѳттүнэн охсуулаах, программа ирдэбиллэрэ олоххо киирбэт буоллахтарына – сѳбѳ суох таhымнаах диэн сыаналанар.

2021-2022 уорэх сылыгар иитэр улэ календарнай былаана

2. ҮӨРЭХ  БЫРАГЫРААМАТЫГАР ҮӨРЭХ УОБАЛАҺА

«О5о тылын - оьун сайыннарыы»

Үөрэх биир сүрүн соруктарынан буолар.:

Тылдьыты үөскэтии

Тылдьыты байытыы. Хайааһын предметтэр ааттарын, тугу эмэ бэлиэтииргэ туттуллар тыл саппааһын кэҥэт,

бэлиэлэрэ. Тылы сөргүтэр, түмэр, түмэр

суолтата. Антонимнар оҕолорун тылдьытыгар киллэр, улахан суолталаах тыллар.

Тылдьыты активизациялааһын. Тыл араас чаастарын чопчу туһанар сатабылын тупсар

ис хоһооно.

Тыл дорҕооно

Төрөөбүт тыл дорҕоонун барытын истэ- билэ сатыыр дьоҕуру тупсаран иһиэххэ.

Дикцияны: оҕолору тыл уонна тыл холбоһугун чуолкайдык эт

айылҕа интонацията. "Оҕолору тылгынан ааттаталаа" диэн фонатическай сураҕы тупсар

дорҕоонноохтук иһилин, тылгын чуолкайдаа, чуолкайдаа

тыл (бастаан, ортото, бүтэһигэр). Тыл интонациятын (мелодика, ритмы) сайыннар,

тембр, куолас күүһэ, тэтим).

Тыл грамматическай тутула

Аат ахсаан ааттары, ааты кытта ситимниир дьоҕуру күүһүрдэн биэр

даҕааһын аат туохтуурдары, туохтуурдары кытта туттуллар

даҕааһын ааттар ааттарын тэҥниир, баһыйар степеннэрэ. Тупсар

оҕо биир тылы үөскэтэр дьоҕура, уустук этиигэ туттуллар

араас көрүҥ.

Ситимнээх этии

Тыл диалогическай уонна монологическай форматын тупсар. Сатабылы бөҕөргөт

ыйытыыларга хоруйдаан, төрүт култуураны иитэр, үөрэтэр. Салгыы сайыннар

оҕо коммуникативнай- речнай үөрүйэҕэ. Оҕолору бэйэҥ, хомоөойдук үөрэт,

литературнай текста ис хоһоонун хатылаабакка, утумнаахтык, утумнаахтык

айымньыга ураты матыыптары, характердары кэпсээ. Сатабылы тупсар

сюжетнай хартыыналар серияларынан, сюжетнай хартыыналар тустарынан сэһэннэри оҥороҕун. Оҕолору салгыы үөрэт

ордук личнэй опыттартан, творческай кэпсээннэри көрүүтэ- истиитэ суох оҥорон таһаардыбыт.

Остуоруйалары уонна кыра остуоруйалары оҥорон бэлэмниир дьоҕуру бөҕөргөтөр. Тус- туспа тутарга үөрүйэҕи үөскэт

этиллэр тыллар (описание, кэпсээһин, ырытыы), кинилэр структураларын тутуһан уонна туһанан

этиилэр уонна этиилэр икки ардыларыгар сибээһи олохтооһун араас тииптэрэ.

Оҕолору грамотаҕа үөрэтиигэ бэлэмнээһин

2-4 тылтан этии киириитигэр, боростуой этиилэр чилиэннэригэр эрчилин

олору ыйан туран. Тылы сүһүөххүнэн араартаа, сүһүөххүнэн араартаа,

үс уустук тылы аһаҕас сүһүөхтэринэн араартаа. Оҕолор буукубаларынан билсиһэллэр. Оҕолору үөрэт

тыл сүһүөхтэрин, тылын- өһүн, судургу этиилэри 2-3 тылтан арааран, арааран тылтан арааран биэр

азбука уонна араас сүһүөхтэринэн тыллар ситимнэрэ бэчээттэнэллэр.

Уус- уран литератураҕа интэриэһэ

Оҕолорго кинигэҕэ сыһыанын эстетическэй объект курдук оҥор, өйээ

оҕолор үчүгэй эмоциональнай көстүүлэрэ (үөрүү- көтүү, дуоһуйуу)

айымньылара).

Билиилээх- көрүүлээх, энциклопедия айымньыларыгар интэриэстэрин сайыннар; билэргэр

уус- уран айымньылар жанрынан уонна тематикаларынан араас.

Салгыы " ааҕыыга»үчүгэй иэйиилээх сыһыаны үөскэт

(остуоруйа-киһи кэпсээнин курдаттыы кэпсиир циклэ).

Жанр, композиция уонна тыл уратыларын туһунан өйдөбүлү үөскэт

литература жанрдара: литература остуоруйата, кэпсээнэ, хоһоон, басня, өс хоһооно, кыыма,

этэ.74

Айымньы ис хоһоонун уонна форматын дириҥэт (персонаж характерын сыаналааһын)

кини мэтириэтигэр, куһаҕан дьаллыкка, уйулҕатыгар уонна да атын средстволарга тирэх; сайдыы

поэтическай истиилэ).

Оҕолор быыбардыыр интэриэстэрин лоп жанр айымньыларыгар өйөөтө.

тематика.

Тыл уобараһын уонна тылын- өһүн сайыннар (тэҥнээн көрүү, метафораны оҥоруу),

остуоруйа уонна метафорическай таабырыннары суруйуу, суруйуу

характеры, рифмаламмыт строкалары оҥоруу).

Үөрэх ис хоһооно.

Тылдьыты үөскэтии

Учуутал оҕо санаатын этэргэ чуолкай тылы сатаан таларга үөрэтэр; толорорго;

эпэрээссийэ - биллэриллибит өйдөбүллэри бөлөхтөргө араарар

тыл этиитин үбүн бэлиэлэрэ: антонимнар, сонимнар,

улахан суолталаах тыллар, метафордар, метафоралар.

Тыл дорҕооно

Педагогическай үлэһит автоматизация уонна дифференциация уустук для

дорҕоон дьүөрэлэһиитэ: баараҕай сыһыаны көннөрүүнү ыытар.

Тыл грамматическай тутула

Иитээччи оҕо уустук тылы үөскэтэр дьоҕуру үөскэтэр

тылга сөп түбэһиннэрэн араас тииптээх этиини бэйэҥ туһан

ис хоһоонноох.

Оҕо оонньуурун, эрчиллиитин көмөтүнэн учуутал оҕо санаатын бөҕөргөтөр дьоҕурун бөҕөргөтөр

даҕааһын ааттардаах, даҕааһыннардаах, ааттардаах буол

туохтууру, сыһыарыыны кытта тэҥниир, баһыйар дэгэттээх туохтуурдар

даҕааһын ааттар степеннэрэ.

Ситимнээх этии

Педагогический работник обучает дошкольников выборы этикетной формы в

бииргэ үлэлииргэ, бииргэ үлэлииргэ, бииргэ үлэлииргэ төһө кыалларынан көрөн

тыл этигэр- хааныгар таабырыннары, остуоруйалары, хоһооннору айарга туттуллар.

Учуутал оҕолору коллективы кытта бииргэ үлэлииргэ үөрүйэхтэрин баһылыырга көмөлөһөр

сорудахтары уонна оонньуур сорудахтары толорууга вариативнай этикеттэри туһаныахха сөп

дьону- сэргэни, этикет быраабылатын саҥа быһыыга- майгыга эмоциональнай бииргэ үлэлээһин. Холобур, үөрэтэр

бэйэ- бэйэҕитин, саастыылаахтаргытын билиһиннэрэр сатабыл. Педагогическай үлэһит туһанар

речевые ситуация и совместную деятельность для формирования коммуникативно- речевые

сатабыл.

Иитээччи оҕо литературнай айымньылары сатаан кэпсэтэр дьоҕурун сайыннарар

литературнай герой сирэйиттэн, ис хоһоонуттан, хомоҕойуттан, хомоҕойуттан тэйиччи

туһаныллар дьон кэпсэтиилэрин уларыта тутуу, автор үбүн өйдөтүү, өйүгэр түһэрэр

Этигэн хомоҕой тыллаах- өстөөх, бэйэ тылынан саҥарар, саҥарар дьоҕурунан кэпсээ

саастыылаахтарын кэпсээннэрэ.

Педагогическай үлэһит оҕолору сатаан кэпсииригэр үөрүйэҕи үөскэтэр

тыл этигэр- хааныгар эмоциональнай сыһыан: метафоралар,

тэҥнээн көрүү, эпитеттар, гиперболар, сирэйдээһин; бэйэтэ омуннааһын логикатын быһаарар

кэпсээн; эгэлгэтин эгэлгэтин туһаныы. Учуутал састаабы үөрэтэр

хартыынанан, личнэй уонна коллективнай уопутуттан, оонньуурдары хомуйуунан кэпсииллэр.

Педагогическай үлэһит оҕолору структураны тутуһан кэпсэтэр

кэпсээннэр, сэһэннэр-контаминациялар (ойуулар уонна кэпсээннэр холбоһуктара;

толкуйдааһын).

Иитээччи бодоруһуу процеһыгар бэйэтин туһанар дьоҕурун сайыннарар

улахан уонна саастыылаахтарынан быһаарсар тыл, эт- хаан, былааннаах- былааннаах- былааннардаах тыл- өс, тыл- өс.

Учуутал оскуола иннинээҕи саастаах дьоҥҥо бэйэтин сатабылын сатаан туһанар

айымньылаах кэпсээн көрүҥнэрэ. Айымньылаах кэпсээннэргэ личнэй уонна литературнай опыты туһан

индивидуальнай интэриэстэртэн уонна дьоҕурдарыттан көрөн. Педагогическай үлэһит у75 быр.

саастыылаахтарын кэпсээннэрин болҕойон истэр, кинилэргэ ыарахан түгэҥҥэ көмөлөһөр,

тыл уонна логическай сыыһаларын өйдөөн, тупсаран, тупсаран иһиэххэ.

Оҕолору грамотаҕа үөрэтиигэ бэлэмнээһин

Иитээччи оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолор тылга интэриэстэрин, сыһыаннаһарын өйдүүрүгэр иитиллэр

тыл көстүүлэринэн, түөрт тыл уонна биэс тыл дорҕоонун ырытыыга көмөлөһөр;

тылга дорҕооннору чуолкайдаан, чуолкайдаан, чуолкайдаан биэр

тыл схематын бэлэмниир, тылга охсуллар аһаҕас дорҕоонунан бэриллэр. Учууталлар үөрэтэллэр

этиигэ тыл удьуорун уонна удьуорун быһаарар;

элбэх тылтан турар; лиискэ анан, графическай диктаттары толор;

араас хайысхаҕа тахсыы, тарҕатыы; боростуой тыллары уонна этиини ааҕар; оҕо санаатын тарҕатар.

оҕолор кроссвордара уонна быһаара сылдьаллар.

Уус- уран литератураҕа интэриэһэ

Нуучча уонна омук фольклорун жанрдарын таба тайаныы опытын кэҥэт

(аптаах, бытовой, научнай остуоруйалар, былиннар), литературалар, классическай уонна аныгы кэм устуоруйалара

(остуоруйалар-остуоруйалар, кэпсээннэр, хоһооннор, прозаикалар, автор метафорическай

таабырыннар, басналар); уерэх уонна энциклопедия тиэкистэрин ааҕыы эйгэтигэр киллэриэххэ.

Аҕа дойду культурата, норуот үгэстэрэ арыллар айымньытын оҕолорго аах

Россия, ордук сырдык араас муннуктарыгар олохторун- дьаһахтарын уратыта. Оҕо сурунаалын кытта билсиһэр.

Оҕолор үчүгэй эмоциональнай көстүүлэрин өйүүгүн: үөрүүгүн, дуоһуйууну.

Этигэн ааҕыыны уонна кэпсиири истии, аудиозапиһы истии

уус- уран тыл маастардарын толорууга, театр видеозапиһын көрүүгэ.

Стимулировать познавательную, творческую и игровую активность детей в процессе

«салгыы ааҕыы». Оҕолор айымньыларыгар быыбардыыр интэриэстэрин өйээ

ханнык баҕарар жанр уонна тематика-айымньыга үлэлиэн сөп

деятельность.

Элеменнэри кытта кэпсэтиигэ жанр, композиция туһунан өйдөбүлү анализтааһын уо. д. А.

тыл уратыта: литература остуоруйата, кэпсээнэ- ипсээнэ, өс хоһооно, өс хоһооно,

бука, дьахтар этэ. Кини мэтириэтигэр тирэх, тирэх персонаж характердарын сыаналаа,

майгытын уонна сигилитин арыйыы атын средстволара.

Направить образные характеристике (тэҥнээн, метафора), описательные и

устуоруйа уонна реалистическай характеристика тиэкистэрэ, рифмаламмыт строкалар.

Оҕолорго кинигэҕэ сыһыан эстетическэй объект быһыытынан үөскэт, айымньы түмүгэ

суруйааччы, художник- иллюстратор, художник- оформитель үлэтэ.

Оҕолору самодеятельнай кинигэлэри уонна сурунааллары оҥорорго уһуйаллар.

Кинигэлэри кытта бодоруһуу (холобур, библиотека зонатыгар, кинигэ кыһатыгар)Оҕо саҥатын сайыннар эйгэ

Алын бөлөхтөргө этиллибити таһынан көрдөрөр матырыйааллар:

- глобус эбэтэр каарта — сир быһыытын удумаҕалатарыгар, олорор дойдутун булан

көрөрүгэр, аан дойду киэҥ эбит диэн өйдөбүл ыларыгар;

- истиэнэ эбэтэр кумах чаһыта — бириэмэ өйдөбүлүн билсэригэр, күнүн былаанныырыгар;

- халандаар - сыл-хонук өйдөбүлүн билсэригэр;

- оруоллаах оонньууга сонун киллэриилэр;

- хамсаныылаах оонньууга бэргэһэлэр;

- уларыйа турар кинигэ, остуол оонньуутун муннуктара;

- дуоска, миэл — оҕо дуоска ньуурун тутуһан уруһуйдууругар;

- кубик, магниттаах, кырыллыбыт буукубалар;

- телевизор — сонун биэриини ырытыһарга;

Сахалыы  о5о садтарыгар оскуола5а киириэн иннинээ5и саастаах о5олор торообут тылларын иитии-уорэтии программатын быьыытынан маннык салааларга арахсар:

Оҕо саҥата сайдар эйгэтэ. Иитээччи күн устата иһитиннэрэр хоһооно, таабырына, өс хоһооно, остуоруйата, кэпсээнэ  оҕону сайыннарар эйгэнэн буолар. Онон ааспыт нэдиэлэ сонунун, сиэр-майгы, сонун түгэн, саҥа-оҥоһук кинигэ, саха норуотун урукку, билиҥҥи олоҕун туһунан кэпсиир, кэпсэтэр. Оҕоҕо аналлаах сурунааллары, араас көтөр, кыыл туһунан ойуулаах кинигэлэри, атлаһы, каталогы кинигэ муннугар уурар. Ону таһынан оҕо кэпсиир дьоҕурун, болҕомтотун сайыннарар хартыыналары туттар («Туох ханна олорор?», «Туох уратылааҕый?», «Биир бөлөххө киирэр маллары бул», «Икки үүт-үкчү кутуйаҕы бул» о.д.а.). Оонньуу кэмигэр бэйэ тылын ылыннарарга, кырдьыгын дакаастыырга, алҕаһы билинэргэ үөрэтэр.  Алын болохторго этиллибити таьынан кордорор матырыйааллар: глобус эбэтэр карта, истиэнэ эбэтэр кумах чаьыта, халандаар, остуол оонньуутун араастара, дуоска телевизор.                                                                                                  

Ситимнээх сана сайдыыта. Дьонум-сэргэм, дьиэм-уотум. Олорор уулуссатын, төрөппүттэрин толору аатын, ханна тугу үлэлииллэрин билэр, кэпсиир. Билэр-билбэт киһитин кытта хайдах кэпсэтэрин билэр. Чугас аймахтарын, ыалларын билэттиир, кэпсэтэр. Дьиэ тэриллэрин аналынан көрөн бөлөхтүүр (аһыырга, утуйарга, сынньанарга, үлэлииргэ аналлаах). Хоһугар ханна туох турарын ойуулаан кэпсиир («Мин хоһум»). «Дьиэбэр соҕотохпун» диэн тиэмэҕэ кэпсиир. Дьиэ уонна дьиикэй кыыллары тэҥнии тутан тоҕо итинник ааттаммыттарын быһаарар («Ыт уонна бөрө аймахтыылар дуо?»).

Оонньуубун. Тыл оонньуутун билэр, оонньуур («Майгынныыр тылы бул», «Төттөрү тылы бул», «Атыннык эт»). Остуол оонньуутун, хамсаныылаах оонньуулары билэр, хайдах оонньонорун быһаарар. (Сылбырҕа, күүстээх, быһый, имигэс, халбас харата тыллары туттар). Араас оруоллаах оонньуулары айан оонньуур («Парикмахерскай», «Рынок», «Телестудия»). Компьютерга ханнык оонньуу баарын, хайдах оонньонорун быһаарар. Бииргэ оонньуур доҕорун туһунан кэпсиир. Үтүө доҕор диэн хайдах оҕону этиэххэ сөбүн быһаарар («Үһүс тоҕо?» А. Аччыгыйа).

Туһа киһитэбин. Дьиэ үлэтин чэпчэтэр араас массыыналары аналларынан быһаарар. Киһи олоҕор, үлэтигэр араас тэрили туттарын билэр, быһаарар. Туттуллар аналынан көрөн бөлөхтүүр. Дьиэтигэр сорох уокка холбонор маллары сатаан туттар. Дьиэҕэ-уокка кыаҕынан көмөлөһөр, хайдах үлэлээбитин туһунан санаатын этэр («Эбэм аһын таптыыбын» ас астааһын). Идэ арааһын салгыы билсэр. Чугас эргиннээҕи тэрилтэлэргэ (почтаҕа, оскуолаҕа, маҕаһыыҥҥа) сылдьан тугу үлэлииллэрин көрөр, билсэр, тугу көрбүтүн быһаарар. Күһүн оскуолаҕа барабын диэн билэр, бэлэмнэнэр.

Сэһэргэһиэх эрэ. Хас да хартыынанан кэпсээн толкуйдуур. Урут билбитин-көрбүтүн кэпсиир («Сайыны хайдах атаардым», «Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн», «Үтүө доҕор», «Сонунтан сонун», «Интэриэһинэй кинигэ», «Мин аҕам-саллаат»). Айан кэпсиир («Арай мин күүстээх буолуум», «Албынныаҥ -бэйэҕэр куһаҕаны оҥостуоҥ» өс хоһоонунан кэпсээн,  Мооруос оҕонньорго сурук»). Телефонунан кэпсэтэри сатыыр. Уруһуйунан, оҥоһугунан кэпсиир («Интэриэһинэй мультик»). Санаатын дакаастыыр («Дьиэ кыыла дуу, эбэтэр дьиикэй кыыл дуу?», «Уруһуйдьут алҕаһын көннөр»).

Билгэ билиим. Кумах, буор, туой уратыларын тутан-хабан көрөн быһаарар. Эттик ньуурун, матырыйаалын, хаачыстыбатын, уратытын кэпсиир (хатыылаах, ньалҕаархай, кумаланымтыа, кэбирэх, бөҕө). Тыаһы-ууһу, дорҕоону истэн быһаарар (улахан массыына, кыра массыына, тыраахтар, самолёт тыаһа). Сыты-сымары билэр. Амтаһыйан туох ас буоларын, хайдах амтаннааҕын этэр (аһыы, ньулуун, минньигэс).

Дьаарбайыы. Олорор сирин, республикатын сүрүн уратытын быһаарар, кэпсиир. Саха сирин куораттарын (Дьокуускай, Алдан, Мирнэй, Нерюнгри), өрүстэрин туһунан билэр, кэпсиир. Алмааһы хостуур сир, кырыылыыр завод туһунан билэр. Араас омук оҕолорун туһунан хартыынанан кэпсиир. Дэриэбинэ, куорат уратытын, сайыҥҥы, кыһыҥҥы, мас-таас дьиэлэри тэҥниир, быһаарар. Араас техниканы аналынан бөлөхтүүр, ис-тас оҥоһуутун, тас көрүҥүн, уратытын, суолтатын, аналын быһаарар. («Ким массыынаны оҥороруй?») Чугас тэрилтэҕэ сылдьар, тугу көрбүтүн кэпсиир («Музейга», «Оскуолаҕа»).

Этиини таба оҥоруу

- тылга сыһыарыы эбэн араас тылы оҥорор (от, отуу, оттуур, отчут);

- икки тылы холбоон саҥа тылы таһаарар (арыы иһитэ, баттах кырыйааччы);

- сыһыарыы көмөтүнэн үөскээбит тыллары таба туттар (иитээччи, атыылааччы);

- ойуулуур-дьүһүннүүр тыллары туттар;

- падеж сыһыарыыларын таба туттар;

- судургу да, холбуу да этиини таба оҥорор;

- араас көрүҥнээх баһылатыылаах холбуу этиилэри туттар;

- этиигэ биир уустаах чилиэннэри таба туһанар;

- санааны чуолкайдык этэр тылы көрдүүр, булар (булкуйар, мэһийэр, дэхсилиир);

- туохтуур кэмнэрин таба туттар (үүммүтэ, үүннэрбитэ, үүнүө, үүнээччи, үүнүмтүө).

Чуолкайдык саҥарыы, ааҕыы

- Этии, тыл, сүһүөх, дорҕоон өйдөбүлүн билэр;

- этии хас тыллааҕын быһаарар;

- уһун, кылгас этиини тэҥниир;

- кылгас этиини уһатар;

- бэриллибит тылларынан этии оҥорор;

- төрөөбүт тылын дорҕооннорун чуолкайдык этэр, арааран истэр;

- аһаҕас, бүтэй дорҕоон өйдөбүлүн билэр;

- уһатыылаах, кылгас аһаҕас дорҕооннору быһаарар;

- сэргэстэспит, хоһуласпыт бүтэй дорҕооннору араарар;

- тылы дорҕоонунан, сүһүөҕүнэн ырытар;

- этиллибит дорҕоон хаһыс турарын быһаарар;

- чопчу дорҕоонтон саҕаланар, бүтэр тылы толкуйдуур;

- биир-икки сүһүөхтээх тылы хас да сүһүөхтээх тылга кубулутар;

- тыл биир дорҕоонун атынынан солбуйдахха, атын тыл тахсар эбит диэн билэр;

- төрөөбүт тылын дорҕооннорун бэлиэтин, буукубатын билэр;

- кылгас тыллары аадар;

- дорҕоон суруллуутун, этиллиитин тэҥниир (у-ү; н-ҥ; в-б);

- кырыллыбыт буукубанан, кубигынан кылгас тылы суруйар;

- тэтэрээт сурааһынын тутуһан буукуба элеменнэрин суруйар.

- этиитин ис хоһоонуттан көрөн куолаһын уларытар.

Уус-уран айымньыны билсии. Кэпсиир, оонньоон көрдөрөр:

«Төбөтө дуу, төрдө дуу?» Британия остуоруйата; «Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин» саха остуоруйата; «Олус наһаа умнуган» С. Маршак; «Уон икки ый»; «Тураах уонна саһыл» үгэ И. Крылов; «Күөгэйэ Куо» М. Обутова-Эверстова; «Уйбаанчык сурус уонна Өлөөнчүк эдьиий» нуучча остуоруйата. Айымньы ис хоһоонун ырытыһар, кэпсиир: «Оля фартуга» И. Грингберг; «Ийэлэр күннэрэ» М. Обутова — Эверстова; « Бирээнньик толооҥҥо үүммүтэ» С. Омоллоон; «Аҕа уонна ийэ» Н. Якутскай; «Түөрт баҕа санаа» К.Ушинскай; «Кыһыл көмүс ходуһа» М. Пришвин; «Хойукку космонавтар» М. Ефимов; «Хаппыыста» С. Данилов; «Баһаарынай ыттар» Л. Толстой; «Тугу алҕаһаатыбыт?» А. Аччыгыйа; «Үүт хантан үөскүүрүй, оттон килиэп?» А. Фёдоров; «Дьоһун киһи» М. Ефимов; «Доҕордуулар» В. Слепцова; «Үтүө майгы - көтөр кынат» П. Фёдоров; «Сөбүлэппэтэх» эбээ» Л.Михайлов; «Билэр буукубаларым» П. Тобуруокап; «Үлэ барыта үчүгэй» С. Тимофеев; «Сымыйа куһаҕан» С. Омоллоон; «Аптаах тыл» В. Осеева; «Слива уҥуоҕа» Л. Толстой.

Өйүттэн этэр: «Сайын» П. Дмитриев; «Ахсаан» К. Туйаарыскай; «Чабырҕахтар» П. Тобуруокап; «Ёлкаҕа» Г. Данилов; «Саҥа дьыл» О. Иванова; «Айыы» И. Левин; «Ийэҕин харыстаа» С. Тимофеев; «Сайын» Д. Васильев; «Оскуолаҕа киириэхпит» С. Сомоҕотто.

Туттуллар литература

1. Ийэ тыл (4-6 саас) : уорэх посуобуйата / Д.Г. Ефимова, Н.И. Филиппова, Е.П. Чехордуна : Саха Ороспуубулукэтин Уорэ5ин уонна наукатын минис-тэ., Саха Ороспуубулукэтин Нац.оскуолаларын чинчийэр инст-та. – Дьокуускай : Компания «Дани-Алмас», 2017. – 56 с. («Ытык ойдобул» сиэрийэ)
2. Кэнчээри : о5о саадын иитээччилэригэр, тороппуттэргэ уонна педучилище уорэнээччилэригэр : хоьооннор, кэпсээнннэр, сценарийдар, ырыалар / К.И. Васильева, А.П. Алексеева ; [худуоьунньук Е. Садовникова]. – Дьокуускай : Бичик 2013. – 104 с.
3. «Кэскил» А.А. Егорова, М.П. Захарова Бичик Дьокуускай 2002
4. Никифорова Т.И. Дор5оонтон дор5оонно – От звука к звуку: для занятий с детьми дошкольного возраста/ Т.И. Никифорова. Якутский госуниверситет. – Якутск, 2005 -34с.

5. О5о кэпсиир дьо5урун сайыннарыы: логопедтарга уонна иитээччилэргэ аналлаах босуобуйа / хомуйан онордулар: Е.П. Басыгысова [уо.д.а.]. – Дьокуускай : Сайдам, 2020. – 128 с.
6. «О5ону чуолкайдык санарарга уорэтии уонна грамота5а уорэнэргэ бэлэмнээьин» И.И. Каратаев
7. Торообут алаьам (4-6 саас) : уорэх посуобуйата / Д.Г. Ефимова, Н.И. Филиппова, Е.П. Чехордуна : Саха Ороспуубулукэтин Уорэ5ин уонна наукатын минис-тэ., Саха Ороспуубулукэтин Нац.оскуолаларын чинчийэр инст-та. – Дьокуускай : Компания «Дани-Алмас», 2017. – 52 с. («Ытык ойдобул» сиэрийэ)
8. Торообут дойдум (4-6 саас) : уорэх посуобуйата / Д.Г. Ефимова, Н.И. Филиппова, Е.П. Чехордуна : Саха Ороспуубулукэтин Уорэ5ин уонна наукатын минис-тэ., Саха Ороспуубулукэтин Нац.оскуолаларын чинчийэр инст-та. – Дьокуускай : Компания «Дани-Алмас», 2017. – 56 с. («Ытык ойдобул» сиэрийэ)
9. «Кустук» бырагыраамма – сана кэрдиис кэмнэ методическай босуобуйа Саха Ороспуубулукэтин Уорэ5ин министиэристибэтин сакааьынан СО Национальнай оскуолаларын чинчийэр научнай институтка оноьулунна.                                                                                        Хомуйан онордулар Семенова С.С, Ефимова Д.Г, Андросова Ю.В., Дьокуускай куорат 2014с.
10. «Тулалыыр эйгэни билиьиннэрии уонна о5о тылын сайыннарыы» М.Н.Саввина

2.1 Санарар сана

Таблица 1

2.2.Чуолкайдык саӊарыы, аа5ыы

Алта саастаах о5о оскуола5а киирэригэр чуолкайдык, чобуотук санарарын таьынан сурукка (грамота5а) уорэнэргэ эмиэ бэлэмнэнэр. Ол аата тыл дор5оонун, суьуо5ун састаабын ырыналаан истэр-билэр, этии туьунан ойдобуллээх буолара ситиьиллиэхтээх. Бу улэ, чуолкайдык санарарга уорэтиинэн сибээстээн, улахан группа5а са5аланар, Онно о5олор тылтан чопчу дор5оону арааран истэ уорэнэллэр.

        Бэлэмнэнии болоххо ити уоруйэхтэрэ салгыы сайдар уонна онно тирэ5ирэн, тыл дор5оонун састаабын (тылга дор5ооннор кэккэлэьэр бэрээдэктэрин) ырыта уорэнэллэр. Онон алта саастаах о5олору оскуола5а киирэргэ бэлэмниир иитээччи маннык икки соругу ситиьэр:

1. Дор5оону арааран истэр уонна чуолкайдык санарар уоруйэ5и салгыы сайыннарыы.
2. Тыл ханнык дор5ооннортон турарын ойдоон истэргэ уорэтии (2-3 дор5оонноох тыллары)                                                              

Уорэх  дьылын иккис анарыгар тыл дор5оонун, суьуо5ун ырытыыны сэргэ дор5оон букваларын кытта эмиэ билсиьэллэр. Грамота5а уорэнэргэ бэлэмнээьин сурун соруга тыл дор5оонун, суьуо5ун истэн быьаарарга бастакы уоруйэ5и инэрии, оттон грамота5а дьиннээхтик уорэтии диэн суругу аа5ыыга уонна тыл дор5ооннорун букванан бэлиэтээн суруйарга уорэтии буолар.

        Грамота5а уорэнэргэ бэлэмнээьин ис хоьооно хас да соругу кытта тумуллэр:

а) Тыл дор5оонун састаабын ырытыы:

.   тыл инники дор5оонун арааран истии;

.   тыл хас дор5оонноо5ун быьаарыы;

.   икки дор5оон ситимин арааран истии;

.   ус дор5оон ситимин истэн ырытыы;

.   туорт дор5оон ситимин истэн ырытыы;

.   аьа5ас уонна бутэй дор5оонор;

.   кылгас, уьун аьа5ас дор5ооннору арааран истии;

.   наадалаах баар тылларын була уорэнии;

.   дифтоннаах тыллары кэтээн коруу;

.   бутэй дор5оон сэргэстэспит, хоьуласпыт тылларын ырытан кордоруу;

б) Тыл суьуо5ун кытта билиьиннэрии:

.   биир суьуохтээх тыллар;

.   икки суьуохтээх тыллары суьуохтээн этэ уэрэтии;

.   ус суьуохтээх тыллары суьуоххэ арааран иьитиннэрии.

        в)  этии туьунан бастакы ойдобул:

.   этии хас тыллаа5ын быьаара уорэнии;

.   2-4 тыллаах этиилэри оноруу.

        г)  Букваны кытта билсиьии:

.   дор5оон сурукка букванан бэлиэтэнэрин ойдотуу;

.   тыл дор5ооннорун бэчээтинэй букваларынан кэккэлэтэн кордоруу;

.   кылгас тыллары аа5ан иьитиннэрии.

        д)  илиини сурукка бэлэмнээьин:

.   уруучуканы сопко тутарга уорэтии;

.   тэтэрээт сурааьынын тутуьан араас элеменнары, ойуулары оноруу

Былааннаммыт тумук:

         Этиини таба онорор:

.   тылга сыьыарыы эбэн араас тылы онорор;

.   икки тылы холбоон сана тылы таьаарар;

.   уоскээбит тыллары таба туттар;

.   ойуулуур-дьуьуннуур тыллары туттар;

.   падеж сыьыарыыларын таба туттар;

.   этиигэ биир уустаах чилиэннэри таба туттар;

.   санаатын чуолкайдык этэр;

Тыл дор5оонун састаабын ырытар:

.   тыл инники дор5оонун арааран истэр;

.   тыл хас дор5оонноо5ун быьаарар;

.   икки, ус, туорт дор5оон ситимин истэн ырытар;

.   аьа5ас, бутэй дор5оону билэр;

.   кылгас, уьун аьа5ас дор5ооннору арааран истэр, билэр;

.   дифтоннары арааран билэр, этэр.

          Тыл суьуо5ун билэр:

.   биир, икки, ус суьуохтээх тыллары суьуохтээн араарар, этэр.

          Этии туьунан арааран билэр:

.   этии хас тыллаа5ын быьаарар, билэр;

.   2-4 этиини онорор.

           Букваны кытта билсэр:

.   дор5оон сурукка букванан бэлиэтэнэрин билэр;

.   тыл дор5ооннорун бэчээтинэй букваларынан кэккэлэтэн кордорор;

.   кылгас тыллары аа5ар.

        Уруучуканы сопко тутар, тэтэрээт сурааьынын тутуьан араас элеменнары ойуулаан оноро, суруйар. Суруйарга хайдах туттан олоруохтаа5ын билэр. Тыл схематын оноро, фишкалары арааран билэр, сатаан туттар.

Туттуллар литература

1. «О5ону чуолкайдык санарарга уорэтии уонна грамота5а уорэнэргэ бэлэмнээьин» И.И. Каратаев

 Чуолкайдык санарыы, аагыы

Таблица 2

2.3. «Уус- уран айымньыны аа5ыы»

Таблица 3

3. ҮӨРЭХ  БЫРАГЫРААМАТЫГАР ҮӨРЭХ УОБАЛАҺА

«Оҕо билэр – көрөр дьоҕурун сайыннарыы»

Оҕо бэйэтин, ахсаан, экономика, айылҕа туһунан билиниитэ

- Оҕо "мин киһибин" диэн өйдүүр, билинэр. Аатын, араспаанньатын, сааһын билэр, сатаан этэр. Төбөтүн /баттаҕын, сүүһүн, хааһын, хараҕын, муннун, айаҕын, тылын, тииһин, кулгааҕын/, мэйиитин, этин чааһын /атаҕын, илиитин, көхсүн, иһин, моонньун/ билэр, ааттыыр. Мэйиибинэн толкуйдуубун, кулгаахпынан истэбин, харахпынан көрөбүн, муннубунан сыты билэбин, илиибинэн тутабын-хабабын, атахпынан хаамабын-сүүрэбин, тылбынан саҥарабын, ас амтанын

билэбин, тииспинэн ыстыыбын диэн быһаарар.

- Киһи хааннаах диэн билэр. Хаан тымырдарынан сүүрэр, хааны сүрэх хачайдыыр, хааны быар ыраастыыр, хаана суох киһи тыыннаах сылдьыбат диэн өйдүүр.

- Тыынар органнар: мурун, хабарҕа, тыҥа диэн билсэр. Сөптүк тыынарга анал эрчиллиилэринэн үөрэнэр.

- Киһи тириилээх, былчыҥнаах, дьардамалаах диэн билэр. Тирии, итиини-тымныыны билэр. Тириини киһи суунан-тараанан чэнчистик тутар. Уҥуохтаах буолан киһи турар, хамсыыр. Былчыҥ киһини хамсатар, күүстээх оҥорор. Былчыҥмын сайыннардахпына күүстээх, тулуурдаах, хоһуун-хоодуот киһи буолуом диэн билэр.

- Сүрүн уҥуохтарын билэр, суолтатын өйдүүр: төбө, ойоҕос, сис тоноҕоһо, окумал, хары, буут, сото, уллуҥах уҥуоҕа /төбө уҥуоҕа - мэйиини, сис-ньиэрбэни, ойоҕос-ис органнары харыстыыр.

3.1.Тулалыыр эйгэни билиһиннэрии

Айылҕа.Саха сирэ уһун, тымныы кыһыннаах, кылгас, куйаас, үрүҥ түүннээх, киирбэт күннээх сайыннаах, ирбэт тоҥ буордаах, үрдүк сымара таас хайалардаах, элбэх улахан өрүстэрдээх, үрэхтэрдээх, күөллэрдээх, киэҥ, нэлэмэн хочолордоох, алаастардаах, араас күндү сиртэн хостонор баайдаах, күндү түүлээхтээх, тыйыс айылҕалаах, киэҥ сири тайаан сытар хоту дойду диэн сүрүн өйдөбүлү ылар.

Төрөөбүт дойдутун айылҕатын, сирин-уотун, үүнээйитин, үөнүн-көйүүрүн, отун - маһын, көтөрүн-сүүрэрин, кыылын-сүөлүн, балыгын, куһун-хааһын, сиртэн хостонор баайын билсэр.

Тыынар тыыннаах, хамсыыр-харамай уонна киһи - айылҕа оҕолоро буолаллар, онон айылҕаны кытта быстыспат сибээстээхтэр, кини дьайыытыттан тутулуктаахтар, ол иһин айылҕаны харыстыыбыт, көрөбүт - харайбыт, бүөбэйдиибит, таптыыбыт, киниэхэ сүгүрүйэбит диэн бигэтик өйдүүр. Айылҕаҕа сыһыан сокуонун быраабылатын, сиэрин - туомун билэр, тутуһар.

Дьыл кэминэн айылҕа көстүүтэ, дьон-сэргэ олоҕо-дьаһаҕа уларыйыыларын билсэр, өйдүүр.

Дьыл кэмэ. Күһүн, кыһын, саас, сайын диэн арааран билэр. Дьыл кэминэн айылҕа (күн, халлаан, салгын, суукка кэмэ, сир, уу, буор, от-мас, үүнээйи, үөн-көйүүр, көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл) уларыйыытын, дьон-сэргэ олоҕун - дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын, оҕо-аймах дьарыгын уратытын кытта сибээстиир.

Күһүн. Күһүн айылҕа араас өҥүнэн оонньуур, күннээх, самыырдаах тыаллаах диэн өйдөбүлү ылар. Күн уота мөлтүүр, халлаан тымныйар, тыалырар, хаһыҥ түһэр, былыттаах, ардахтаах, сиппэрэҥ күннэр үксүүллэр диэн билэр. Күн кылгыыр, түүн уһуур, хараҥарар, сир сыыйа мууһурар, буор лөглөрүтэ тоҥор диэн өйдүүр. От-мас хагдарыйар: хатыҥ сэбирдэҕэ саһарар, түһэр, мутукча саһаран көмнөх буолан тохтор, талах, сэппэрээк, хонуу араҕас, кыһыл, саһархай өҥнөнөллөр, хатан, сыыйа үлүйэн симэлийэр. Ол иһин үөн-көйүүр аҕыйыыр, сыыйа сүтэр, көтөрдөр итии дойдуга көтөллөр, кыыл кыстыкка бэлэмнэнэр, уйа туттар, аһылык хаһаанар, уһун түүлэнэр хорооҥҥо, уйаҕа саһар диэн быһаарар. Дьон түбүгэ үксүүр. Оҕуруот аһын хомуйаллар, оттоон бүтэллэр, сир аһын хомуйаллар, хаһааналлар, күһүҥҥү булт (кустааһын, куобах күрэҕэ, муус аннынан муҥха) саҕаланар, дьиэни-уоту, хотону кыстыкка бэлэмнииллэр. Тымныы түһүүтэ дьиэ сүөһүтүн, көтөрүн хотоҥҥо киллэрэллэр, идэһэ өлөрөллөр, кыһыҥҥы астарын - таҥастарын бэрийэллэр, детсад, оскуола аһыллар, онон кыралар детсадка, оттон улахан оҕолор оскуолаҕа үөрэнэ бараллар диэн өйдүүр, билэр, быһаарар.

Кыһын. Кыһын туманнаах, тымныы, хараҥа, дьыл кэмиттэн саамай уһуннара диэн өйдөбүлү ылар. Күн уота өссө мөлтүүр, сылыппат, уксүгэр тыкпат, кырыа халлаан хараҥарар, олус тымныйар, туман түһэр, күүстээх чысхаан тыал, буурҕа түһэр, тыал хайысхата араастаан уларыйар, күн өссө кылгыыр, түүн уһуур, хойуут сырдыыр, эрдэ хараҥарар. От-мас халыҥ хаарынан, үрэх, өрүс, күөл мууһунан бүрүллэллэр, сир-дойду иһийэр. Ол иһин үөн-көйүүр өлөр-сүтэр, кыстыыр көтөр киһи олорор сиригэр чугаһыыр, эһэ арҕаҕар утуйар, бөрө ас көрдүүр түбүккэ түһэр, атын кыыл хорооҥҥо киирэр диэн өйдүүр, быһаарар. Киһи олоҕун-дьаһаҕын булунар, оттук маһын дьаһайар, сүөһүтүн харайар, тустаах үлэтинэн дьарыгырар (булчут бултуур, балыксыт балыктыыр, ыанньыксыт ынаҕын, табаһыт табатын көрөр, учуутал оҕолорун үөрэтэр уо.д.а.), оҕо-аймах детсадка, оскуолаҕа сылдьар, бөһүөлэккэ дьон элбиир, кулуупка, детсадка, оскуолаҕа бырааһынньыктарга, күрэхтэһиилэргэ, сынньалаҥ киэһэлэргэ сылдьаллар диэн өйдүүр, билэр, быһааарар.

Саас. Саас айылҕа уһуктар, сылыйар, сир ирэр, хаар ууллар, кус-хаас кэлэр диэн билэр. Күн чаҕылыччы тыгар, ититэр, халлаан сырдыыр, сылыйар, хаар ууллар, чалбах тахсар, сир ирэр, күөл, үрэх мууһа алдьанар, устар, барар, уунан туолар, сыккыстар сүүрэллэр, от-мас тыллар, хонуу, мутукча көҕөрөр, ньургуһун тахсар, сир - дойду сэргэхсийэр. Ол иһин үөн-көйүүр тиллэр, сибэкки тыллар, чыычаах ыллыыр, уйа туттар, сымыыт баттыыр, көтөр кынаттаах итии дойдуттан төннөр, кыыл - сүөл уйатыттан - хороонуттан тахсар диэн билэр, быһаарар. Дьон-сэргэ олоҕор сааскы үлэ - хамнас саҕаланар (сир хорутуута, ыһыы үлэтэ, оҕуруот аһын олордуута, ыраастаныы - хомунуу), дьиэ сүөһүтэ төрүүр-уһуур, оҕо-аймах ойуурга, хонууга, сыһыыга күүлэйдиир, араас походтарга, экскурсияларга сылдьаллар диэн өйдүүр, билэр.

Сайын. Сайын айылҕа тиллэр, чэчириир диэн өйдөбүлү ылар. Күн күүскэ тыгар, халлаан сандаарар, куйаас буолар, сиккиэр тыал түһэр, ардыгар этиҥ этэр, чаҕылхан чаҕылыйар, ардахтыыр, кустук тахсар, күн уһуур, түүн сырдыыр (үрүҥ түүн), кылгыыр, күөл, үрэх, үрүйэ уута сылыйар, алаас хонуу, сыһыы көҕөрөр, от - мас силигилиир, бурдук буһар, сир аһа ситэр, сир-дойду чэлгийэр. Ол иһин үөн-көйүүр элбиир, көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл төрүүр-уһуур, үксүүр, балык ыыр, күөрэгэй ыллыыр, кэҕэ этэр диэн өйдүүр, быһаарар. Дьон-сэргэ сайылыкка көһөр, от үлэтэ (алаас, хочо маһын-сыыһын ыраастааһын, от охсуута, мунньуута, кэбиһиитэ, күрүө тутуута), сир астааһына (хаптаҕас, дьэдьэн, сугун, тэллэй, моонньоҕон, уулаах отон уо.д.а.) саҕаланар, оҕо - аймах сайыҥҥы сынньалаҥҥа барар, дьиэҕэ-уокка көмөлөһөр, улахан өттө окко сылдьар, араас лааҕырдарга бараллар, ыһыах буолар диэн өйдүүр, билэр, быһаарар. Айылҕа көстүүлэрин, уларыйыытын, дьон-сэргэ үлэтин - олоҕун, оҕо аймах дьарыгын туһунан дьыл кэминэн аттаран ситимнээхтик кэпсиир, ырыа ылыыр, хоһоон этэр, бэйэтин санаатын, сыһыанын ойуулаан -мандардаан биллэрэр.

Сир дойду. Алаас сир, тыалаах сир, өрүс сирэ, хайалаах сир, туундара тустарынан сүрүн өйдөбүлү ылар. Сир-дойду үүнээйитин, отун-маһын, көтөрүн-сүүрэрин, кыылын-сүөлүн билсэр. Тас көрүҥүн, өҥүн түүтүн, быһыытын таһаатын, хамсаныытын, саҥатын, суолун - ииһин, аһылыгын билэр, араарар, бөлөхтүүр, тылынан быһаарар.

Алаас сир. Алаас, хонуу, налыы, кырдал, ходуһа, мэччирэҥ сирин тустарынан сүрүн өйдөбүлү ылар, уратыларын билэр, быһаарар. Алааска, хонууга, ходуһаҕа араас сибэккилэр, оттор араастара үүнэллэрин билэр. Бэйэтин түөлбэтин сирин-уотун сибэккилэрин, сүрүн отторун ааттарынан билэр (алтан төбө,

ньургуһун, сардаана, сир симэҕэ, таҥара кийиитэ, чуораанчык, баҕа батаһа, уо.д.а.). Алааска, хонууга-сыһыыга үрүмэччи, үөн-көйүүр арааһа үөскүүр диэн өйдүүр. Тугунан аһылыктанарын арааран билэр. Лыах, тоноҕосчут, хомурдуос, баҕа, кымырдаҕас, аһыҥа, тигээйи, ооҕуй оҕус, ыҥырыа, чиэрбэ, чоху диэн билэр, ааттыыр. Үөн-көйүүр олорор - үөскүүр сирин билсэр. Кымырдаҕастар биир оргулга олороллор, ыҥырыалар эмиэ биир уйалаахтар диэн араарар. Лыах хайдах сайдарын билсэр (сымыыт, түүлээх үөн, куколка, лыах). Лыах, тоноҕосчут сарсыарда күнүс көтөр, кии хомордуоһа киэһэ түүн сылдьар диэн билэр.

Үөн - көйүүр айылҕаҕа хайдах олорорун, туох ураты бэлиэлээҕин туһунан остуоруйа, кэпсээн истэр, ырыа ыллыыр, уруһуйдуур, таабырын таайар, үтүктэн хамсанар. Араас өҥнөөх, көрүҥнээх айылҕа эттигин, кыраасканан, туойунан үтүктэн оҥорорго холонор. Оонньуутугар, атын да дьарыкка үөн-көйүүр туһунан билиитин туһанар. Алааска сиэрдээхтик сылдьар. Өбүгэ сиэрин-туомун утумнуур. Остуоруйа, олоҥхо этиитинэн алаас сир аарыма хатыҥар Аан Алахчын олорор. Кини оту өлгөмтүк үүннэрэр, сүөһүнү төлөһүтэр, уйгуну олохтуур. Ол иһин киниэхэ салама ыйыыллар, алгыс этэллэр, сүгүрүйэллэр диэн билэр. От - мас иччилэрэ Эрэкэ-Дьэрэкэ оҕолор киртэн-хахтан сиргэнэллэр. Ол иһин ойуурга, хонууга, алааска кири-хаҕы, бөҕү-саҕы муспаппын, мэлдьи хомуйабын, ыраастыы сылдьабын. Оччоҕуна айылҕа үөрэр, айгыр-силик буолар диэн өйдүүр.

Ойуур, тыа, тайҕа. Ойуур, тыа, тайҕа тустарынан сүрүн өйдөбүлү ылар. Киһи олорор сирин тула чугас үүнэр, чараас мастаах сир - ойуур, бөдөҥ мастардаах халыҥ ойуур - тыа, ырааҕынан, киһи – сүөһү олохсуйбатах сиринэн тайаан үүнэр халыҥ тыа - тайҕа дэнэр диэн араарар. Ойуурга, тыаҕа сэппэрээк, талах, мас арааһа үүнэр диэн өйдүүр. Сүрүн-сүрүннэрин ааттарынан билэр. Дөлүһүөн, хаптаҕас, сугун, моонньоҕон, малина, рябина – отонноох сэппэрээктэр; кыһыл талах, үөт (үрүҥ үөт, хара үөт) - талахтар; хатыҥ, харыйа, тиит, бэс, тэтиҥ -мастар диэн бөлөхтүүр. От - мас умнаһа, лабаата, сэбирдэҕэ диэн арааран билэр, ааттыыр, көрдөрөр. Мас силистээх, силиһинэн аһаан үүнэр, силигириир диэн өйдөбүлү ылар. Үүнээйигэ уу, күн, салгын туһатын, сырдык наадатын билэр, өйдүүр, быһаарар, кэпсиир. Сииктээх, кураанах сиргэ от-мас араастаан үүнэрин билэр. Мас умнаһын хатыылаах - ньалҕаархай диэн бигээн араарар. Ойуурга сылдьан хайысханы (арҕаа, илин, хоту, соҕуруу, уҥа, хаҥас), кэриҥи (улахан - кыра, үрдүк - намыһах, суон - синньигэс, уһун - кылгас), суукка кэмин (күн ортото, киэһэрэн эрэр, киэһэрбит) араара, быһаара үөрэнэр. От-мас уларыйыытын кэтээн көрөн дьыл кэмин билгэлии, араара, быһаара үөрэнэр. Туораах, сэбирдэх, хатырык, мутук, лабаа арааһын хомуйан айар-тутар.

Ойуурга, тыаҕа отон, тэллэй арааһа үүнэрин билэр. Бэйэтин түөлбэтин ойууругар, тыатыгар үүнэр отону ааттарынан билэр (уулаах отон, уҥуохтаах отоно, дьэдьэн, киис тиҥилэҕэ, биэ эмиийэ, уо.д.а.), уктарын араарар, ситэр-буһар, хомуйуллар кэмин туһунан өйдөбүлү ылар.

Тэллэйи сиэнэр, дьааттаах (сиэммэт) диэн бөлөхтүүр, сүрүн - сүрүннэрин көрөн ааттаталыыр. Ханнык ойуурга ханнык тэллэй үүнэрин билэр. Хаһан, хайдах хомуйуллуохтааҕын өйдүүр, быһаарар.

Ойуурга, тыаҕа чыычаах, мас көтөрүн арааһа элбэх диэн өйдүүр. Туллук, хараҥаччы, сылгы чыычааҕа, талах чыычааҕа, кукаакы, ымыы, барабыай, күөрэгэй диэн билэр. Саҥаларын, түүлэрин - өҥнөрүн билсэр. Кыстыыр, кыстаабат, саас эрдэтээҥи чыычаахтар диэн араарар, бөлөхтүүр.

Чыычаах сымыытын алдьатар, уйатын ыһар сатамматын өйдүүр, чыычаахтары аһатар, аһына, таптыы үөрэнэр. Айылҕа иэйэхситтээх, иэйэхсит иэйдэҕинэ от-мас үүнэр, көтөр-сүүрэр үксүүр, уйгу олохсуйар, ол иһин мин айылҕа иэйэхситин хомоппоппун, үргүппэппин диэн билэр. Айылҕаҕа сылдьан хаһыытаабаппын-ыһытаабаппын, куһаҕаны санаабаппын, оту-маһы алдьаппаппын диэн өйдүүр.

Мас көтөрдөрүн (хара улар, куртуйах, бочугурас, тоҥсоҕой, кукаакы, мэкчиргэ, хаххан, модьугу, суор, тураах, элиэ) билэр. Саҥатын, түүтүн -өҥүн, туһатын, буортутун араарар, быһаарар. Кыстыыр, кыстаабат, сиэмэх көтөрдөр диэн бөлөхтүүр. Уйа туттар, сымыыт баттыыр, оҕо таһаарар, ону көрөр-харайар, үөрэтэр диэн билэр.

Ойуурга, тыаҕа, тайҕаҕа кыыл - сүөл арааһа (куобах, эһэ, бөрө, саһыл, кырса, киис, кырынас, тайах) үөскүүр диэн өйдөбүлү ылар.

Сиэмэх кыыл, кэбийээччи диэн бөлөхтүүр. Сиэмэх кыыл тииһин-сыҥааҕын оҥоһуута, тас дьүһүнэ саһа сытан саба түһэргэ дьүөрэлээҕин, кэбийээччи кыыл тииһин-уоһун оҥоһуута, этэ- сиинэ аһыырга, өстөөхтөн куотарга анаммытын арааран өйдүүр. Дьыл кэминэн кыыл тас көрүҥэ уларыйарын, түүлүүрүн билсэр (кыһын хойуу көп түүлэнэр, саас түүтэ чарааһыыр). Кыыл кыһыны хайдах туоруурун, кыстыкка бэлэмнэнэрин, аһылык хаһаанарын билэр.

Араас кыыл суолун билэ үөрэнэр. Хайдах көмүскэнэрин билсиһэр. Хороон, уйа, арҕах диэн тылы араарар. Тыа кыылын дьиэ сүөһүттэн араарар, туохха олоҕуран наардаабытын быһаарар. Кыыл туһунан кэпсээн айарга холонор. Уруһуйугар кыыл тас көрүҥүн, дьүһүнүн, туох уратылааҕын бэлиэтиир, хамсаныытын таба биэрэ сатыыр, кыыл туһунан араас ис хоһоонноох ойуу уруһуйдуур, сыбаан-аттаран, айылҕа матырыйаалыттан оҥорор. Иэйиитин ыллаан - туойан, ойуулаан - дьүһүннээн, хамсанан -имсэнэн дьоҥҥо тиэрдэр.

Тыаҕа сылдьан өбүгэ сиэрин-туомун тутуһар. Өбүгэ этиитинэн ойуур иччитэ - Байанай. Кини олус өһүргэс, тыаһы - ууһу сөбүлээбэт, кыыһырдаҕына булду үргүтэр, отону, тэллэйи булларбат. Ол иһин Байанайы ытыктыыр наада, отону-дьэдьэни кыраны да буллаххына үөрэр, мыыммат куолу. Оччоҕуна Байанай миигин сөбүлүө, миэхэ көмөлөһүө диэн билэр.

Өрүс, үрэх, күөл. Өрүс, үрэх, күөл көлүччэ, тыымпы диэн өйдөбүллэри билсэр. Түөлбэтин, республикатын улахан өрүстэрин, үрэхтэрин, күөллэрин ааттарын билэр. Ууга балык арааһа үөскүүр, кус-хаас түһэр диэн билэр.

Балыгы сиэмэх балык, өрүс, күөл балыга, улахан, кыра балык диэн бөлөхтүүр, ааттарын билэр. Уу көтөрүн, кус, хаас, анды бииһэ диэн бөлөхтүүр, сүрүн-сүрүннэрин ааттарынан билэр. Балык уонна уу көтөрө тас тутулун, дьүһүнүн (өҥүн - түүтүн), быһыытын - таһаатын, саҥатын, хамсаныытын, тугунан аһылыктанарын билсэр, уратытын быһаарар. Аһыыр, көмүскэнэр ньыматын, олохсуйар эйгэтин балык уонна көтөр тас тутулун, дьүһүнүн кытта ситимниир

(балык тас көрүҥэ ууга устарыгар табыгастаах: улахан төбөлөөх, мултугур быһыылаах, лапчааннара, кутуруга устарыгар көмөлөһөр, көхсө хараҥа, өрөҕөтө сырдык; ол өстөөхтөн көмүскэнэригэр табыгастаах; кус атаҕын икки арда сарыылаах, ол устарыгар көмөлөөх). Балык, уу көтөрүн олоҕунан суукка чааһын, күн-дьыл уларыйыытын, дьыл кэмин билгэлиир, быһаарар. Балыктыыр, кустуур кэми, болдьоҕу, быраабыланы, тэрили, сиэри-туому билсэр. Булчут куһу сымыыт баттыыр кэмигэр өлөрбөт, ол иһин булт саас көтөр кэлиитин кытта уонна күһүн барар кэмигэр эрэ көҥүллэнэр, балык тымныыга бытаарар, сылаас күн искэҕин ыыр. Балык, кус-хаас дьоҥҥо туһатын билэр. Балык, көтөр туһунан ырыаны, хоһоону, таабырыны билэр, айан кэпсиир, уруһуйдуур.

Дьиэ үүнээйитэ. Дьиэҕэ үүнэр сибэккилэр, оҕуруот аһын арааһын билсэр. Көрүү -харайыы ньыматын, үүнэр сайдар усулуобуйатын, ситимин, тэтимин, киһи олоҕор суолтатын, туһатын өйдүүр, билэр, быһаарар. Үүнээйи чаастарын (умнас, лабаа, силис, сибэкки) араарар. Быһыытынан, өҥүнэн,

умнаһынан ханнык сибэкки эбэтэр оҕуруот аһа буоларын билэр, бөлөхтүүр. Үүнээйи сэбирдэҕинэн тыынарын, силиһинэн аһыырын, ууга наадыйыыта арааһын билсэр. Халыҥ эттээх сэбирдэхтээх үүнээйилэр кыра ууга наадыйалларын арааран өйдүүр. Сибэккини умнаһын силис тартаран, хортуоскатынан эбэтэр сиэмэнэн, оттон оҕуруот аһын арассааданан үүннэриини араарар. Сибэккини, оҕуруот аһын үүннэриини, көрүүнү - харайыыны кэтээн көрөр, көмөлөһө сылдьан араас кээмэй, кэриҥ, ахсаан, өҥ-дьүһүн, күн -дьыл туругун туһунан өйдөбүлү ылар (уһун-кылгас умнас, кыра-улахан сэбирдэх, элбэх - аҕыйах оҕурсу, итии - тымныы, былыттаах, ардахтаах күн, ичигэс, хаһыҥнаах түүн уо.д.а.). Көрбүтүн - истибитин сиһилии ситимнээн кэпсиир, ырыанан, хоһоонунан хоһуйар, ойуулаан - мандардаан көрдөрөр.

Дьиэ сүөһүтэ, кыыла, көтөрө.Дьиэ кыыла, дьиэ көтөрө, дьиэ сүөһүтэ диэн өйдөбүлү ылар. Куоска, ыт, куруолук, сибиинньэ - дьиэ кыыллара, куурусса (бөтүүк, чоппууска), кус, хаас - дьиэ көтөрдөрө, ынах, сылгы, таба, коза - дьиэ сүөһүлэрэ диэн араарар. Ынах сүөһүнү - оҕус, ынах ньирэй, сылгы сүөһүнү - биэ, атыыр, кулунчук, таба сүөһүнү - кыыл таба, дьиэ табата, тугут диэн араарар. Дьиэ кыылын, көтөрүн, сүөһүтүн тас тутулун, дьүһүнүн (өҥүн-түүтүн) саҥатын, хамсаныытын, суолун-ииһин, тугу сиирин билэр, уратыларын быһаарар. Аһыыр, көмүскэнэр ньыматын, олохсуйар эйгэтин кыыл, көтөр, сүөһү тас тутулун, дьүһүнүн кытта ситимниир. Ууһуур -тэнийэр ньыматын, улаатар - сайдар хаамыытын билсэр. Дьоҥҥо туһатын өйдүүр, быһаарар. Дьиэ сүөһүтүн көрүү - харайыы туһунан өйдөбүлүн, күн - дьыл уларыйыытын уонна дьыл кэмин кытта сибээстиир. Ардахха, тыалга-кууска, күһүн, кыһын, саас, сайын ханнык сүөһү хайдах көрүллүөхтээҕин, туохха наадыйарын билэр, араарар, быһаарар (кыһын ынах сүөһү, куурусса, сибиинньэ, куруолук хотоҥҥо киирэллэр, сылгы сүөһү, таба таһырдьа кыстыыллар уо.д.а.). Сүөһүнү көрүүнү - харайыыны кэтээн көрө сылдьан, улахан киһи көмөтүнэн, араас кээмэй, кэриҥ өйдөбүлүн кытта билсэр (ынах табатааҕар улахан, куоска ыттааҕар кыра, ынах кутуруга, сибиинньэ кутуругуттан уһун). Биир, элбэх, тэҥ ахсааны таба тутта үөрэнэр (биир аттаахпыт, элбэх кууруссалаахпыт). Дьиэ сүөһүтүн көрсөр, аһатарга, уулатарга көмөлөһөр. Дьиэ сүөһүтүн туһунан хоһоону, кэпсээни, остуоруйаны билэр, айан кэпсиир, оруолунан оонньуур, уруһуйдуур.

Халлаан куйаара. Космос, планета, сулустар тустарынан бастакы өйдөбүлү ылар. Космос уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ, учуонайдар спутнигы, ракетаны, космонавтары ыытан чинчийэллэр диэн билэр. Сир, күн, ый, планеталар диэн араарар. Сир күнү, ый сири тула эргийэриттэн дьыл уонна суукка кэмин ситимэ тутулуктаах диэн өйдүүр. Чолбон, халлаан быыһа сулустар диэн араарар.

Үөрэх сүрүн соруктарын билии салаатыгар

буолаллар.:

оҕону билиигэ- көрүүгэ, үөрэтиигэ бэйэтин кыаҕын, айымньытын сайыннар

оҕо интэриэстэрин талыы, талыы;

билиигэ- көрүүгэ тардыһар дьоҕуру сайыннар: утарсыыны, билиилээх- көрүүлээх буол

сабаҕалааһыннары бэрэбиэркэлиир араас ньымалары туһанар, вариативнай

сенсорнай эталоннар тиһиктэригэр тирэҕирэн, дьүөрэлээһин, бэрээдэктээһин

дьиҥнээхтик билии, билии түмүгүн оҕо араас көрүҥэ оҥор;

ахсааны, суоттааһыны, кээмэйдээһини билиигэ уонна уларыта тутууга туттуллар

тулалыыр эйэ;

оҕолору билиигэ- көрүүгэ ыларга үөрүйэҕи сайыннар

туох да куттала суох туһаныы быраабылатын тутуһан, тулалыыр эйгэ;

оҕолор коллективка киирэн үөрүйэхтэрин сайыннар, хаамыытын дьүүллэс,

дуогабардаһан баран дьайыыларын туруорсан, дакаастаа

билии холбоһуктаах түмүктэрин көрдөр, сабаҕалаа;

воспитание гуманно-ценное отношение к мире на основе создания мы связей

киһиттэн, дойдуттан тутулуга суох;

төрөөбүт куоратым, дойдум туһунан өйдөбүлү байыт; туспа фактарга интэриэһи сайыннар

төрөөбүт дойду историята уонна культурата.

оҕолору аан дойду үгүс дойдуларын уонна норуоттарын туһунан өйдөбүлү үөскэт;

планетаҕа, о. д. А.

киһи-сүөһү, кыыл-сүөл эйгэтин иһигэр үөскүүр үөрүйэх, үөрүйэх оҥоһук ньымата

тыыннаах айылҕа объектарын классификациялаа;

оҕо айылҕатын, кини туһатын туһунан өйдөбүлү байыт

киһи айылҕаҕа уонна киһи олоҕор уларыйыыттан, араас кэмҥэ уларыйыыттан көрөн иитэр, иитэр

киниэхэ харыстабыллаах уонна кыһамньылаах сыһыан.

Үөрэх ис хоһооно

Сенсорнай өйдөбүллэр уонна билии дьайыылара. Тэрээһиннээх сылдьан

педагогическай үлэһит оҕолору тус- туспа араарар дьоҕуру сайыннарар

онтон спектакль уонна ахроматическай сибэкки бары сибэккилэрин ааттаан, 5-7 эбиилик өҥнөөх,

сөптөөх тонону уонна дэгэни ыларга өҥнөөх, сатабыллаах буолуу дэгэттэнэр. Процесска

чинчийэр үлэ утумнаахтык кэҥиир, ситэрэн- хоторон биэрэр

араас предметтэр икки ардыларыгар бэйэ суолтатын, сыһыанын билии ньымата

4-6- тии тылынан предметтэр матырыйаалларын уратылара, уратылара.

Математика өйдөбүллэрэ.

Педагогическай үлэһит объектары уонна көстүүлэри билиигэ туһанарга үөрүйэҕи үөскэтэр

быһаарыыны тулалыыр эйгэ математическай ньымалара: суоттааһын, кээмэйдээһин,

усулуобунай миэрэлэр уонна уопсай миэрэлэр көмөлөрүнэн кээмэйдээһин,

былааны, схемалары оҥоруу, бэлиэлэри, эталоннары туһаныы уо. д. А.

Тэрийэр үлэ дьайыыта дьайар

ахсааны кытта быһаччы уонна төннөн иһэр бэрээдэгинэн ааҕарга үөрүйэҕи тупсарыы, ахсааны кытта билсиһии

бастакы уон икки кырачаан иһигэр сыыппаралар тустарынан билиини- көрүүнү бөҕөргөтүү, дьон олоҕор оруолларын бигэргэтии,

уһуйуу уонна ааҕыы судургу арифметическай соруктары үөскэтэргэ уонна быһаарарга үөрэтэллэр.

Геометрическай фигуралар өйдөрүн- санааларын байытыы,

геометрическай фигуралары үөрэтэр сатабыллары тупсарыы

кинилэр икки ардыларыгар хардарыта сибээстэһии. Тас структурнай бэлиэлэринэн фигураны баһылааһын:

төгүрүк, элбэх муннуктаахтар (үс муннуктар, түөрт муннуктар уо. д. А.). Араас ньыманы баһылааһын

геометрическай фигуралары уларытыы, холбуур, араарыы уо. д. А.

Уһуну- киэҥи, маассаны уонна веществоны кээмэйдиир дьоҕуру үөскэтии

усулуобунай миэрэлэр уонна уопсай дьаһаллар көмөлөрүнэн (см, Дм, м, кг, л), хардарыта өйдөһүү 156

миэрэлэр уонна түмүктэр икки ардыларыгар сыһыан. Халандаар туһунан өйдөбүлү үөскэтии

кэм-кэрдии, кэм-кэрдии, кэм-кэрдии ситимэ

чэппиэргэ диэри чопчу.

Тулалыыр эйгэни. Совместно с педагогическим работом деятельности, А также

бодоруһуу хаамыытыгар кыра дойду туһунан бастакы көрүүлэри үөскэтии оҥоһуллар.

Дойду, аан дойду үгүс дойдулара уонна норуоттара. Педагогическай үлэһит үлэни са?

оҕолор төрөөбүт куоракка (уулуссалар ааттара, сорох уулуссалар ааттара)

архитектурнай уратылар, кэрэ- бэлиэ уратылар), дойду (герб, гимн, атрианнар

государственнай былаас, Президент, киин уонна улахан куораттарга, айылҕа уратылара уо. д. А.

нэһилиэнньэ). Педагогическай үлэһит общественнай аналын арыйар уонна чуолкайдыыр

куорат, транспорт араас көрүҥэ, дьон үлэ уонна сынньалаҥ сирдэрин, куорат историятын туһунан

уонна уһулуччулаах куорат, куорат олоҕун үгэстэрэ. Оонньоон, көрдөөн

педагогическай үлэһит оҕолору чаҕылхай чахчынан көҕүлүүр

дойду историятын уонна культуратын, общество сорох биллэр дьоно. Ханыылыы

онон сир былаанын сөргүтүү дьон уопсай дьиэтин быһыытынан барар,

аан дойду үгүс дойдулара уонна норуоттара.

Айылҕа. Педагогическай үлэһит дириҥэтэр, кэҥэтэр, чуолкайдыыр

оөолор сир үрдүгэр, харамай уонна үүнээйилэргэ элбэх айылҕалаах эйэөэ оөолоро

айылҕа зоналара (Куйаар, степь, тайҕа, туундара уо. д. А), кинилэр образтара уонна эйгэ үөрэҕэ

тыыннаах, тыына-ууһа суох олоруу, тыыннаах айылҕа объектарын классификациялыырга үөрэтэр

бэлиэлэринэн, сүөһү, үүнээйи уратытын, кинилэр олохторун- дьаһахтарын туһунан сведениелэри биэрэр

улахан харамайдар үүнэн- сайдан, үүнэн- сайдан, барар- кэлэр кыахтарын, ньымаларын туһунан

үүнээйини үүннэрии (ол иһигэр культурнай, эмтээх үүнээйилэр), киһи идэтигэр

ити сибээстээх.

Педагогическай үлэһит айылҕа харыстабылын объектарын туһунан өйдөбүлү чуолкайдыыр

(уу, салгын, кумах, буор, буор, таастар уо. д. А), уу ресурсаларын (байҕал, байҕал, байҕал, байҕал уо. д. А.),

күөллэр, өрүстэр, водопадтар), таас уонна минераллар, сиртэн хостонор баай сорох сирдэрэ

(нефть, чох, үрүҥ көмүс, көмүс, алмаас уо. д. А); киһи бэйэтин туһатын туһунан

хаһаайыстыбаннай кыһалҕаҕа (тыал миэлиҥсэтэ, водохранилище, күн батареята,

муус хамсаата.); халлаан эттиктэрин туһунан (планета, комитет, сулустар), күн уота оруолларын туһунан,

тыыннаах айылҕа сылааһа.

Педагогическай үлэһит майгылаах көстүүлэри дириҥэтэр уонна дириҥэтэр

сыл араас сезоннарыгар (салгын температуратын уларыта тутуу, тыал оруолун, отон уонна отон.

айылҕаҕа), сүөһү, үүнээйи уонна киһи олоҕор уларыйыы, үчүгэй уонна мэлдьэһиилээх

киһи айылҕаҕа дьайыыта. Айылҕаҕа быһыы- майгы быраабылалара бигэтийэллэр,

айылҕаҕа уонна кини ресурсатыгар харыстабыллаах уонна кыһамньылаах сыһыана иитиллэр.

Ол түмүгэр, 7 сыл бүтүүтэ оҕо бэйэтин баҕатынан кэрэхсэбиллээх, кэрэхсэбиллээх

силиэстийэлээһин төрүөттэрэ, быһаарыыта суох быһаарыыта оҥор

киһи айылгыта, дьайыыта; билэр- көрөр-чинчийэр үлэҕэ айар үлэтэ

деятельность;

араас билиилээх- көрүүлээх сатабыллаах: утарсыыны, формулировкалааһыны быһаарар

чинчийии соруга, араас ньымалары уонна сабаҕалааһыннары бэрэбиэркэлиир средстволары туһанар: тэҥнээһин

этноннары, классификацияны, систиэмэни, ахсааны, суоттааһыны, кээмэйдээһини, сорох сыыппараны

үп- харчы уо. д. А.;

араас билиигэ- көрүүгэ, сатабылга тирэнэн, бэйэтин быһаарыытын ылынарыгар дьоҕурдаах

үлэ көрүҥэ, ханнык баҕарар көрүҥҥэ оҕо инициативата уонна тутулуга суох буолуута

активности, способен выбирать себе род занятий, участников по совместной деятельности;

бэйэтэ тус- туспа билиилээх, айылҕалаах уонна социальнай эйгэ туһунан.;

эйэ дэмнээхтик сыһыаннаһар, атын дьоҥҥо, бэйэҕэ эмиэ сыһыаннаах

бииргэ үлэлиир саастыылаахтары уонна улахан дьону кытта бииргэ үлэлиир, бииргэ үлэлиир

деятельность;57

социальнай көстүүлэргэ, Россияҕа уонна араас дойдуларга дьон олоҕор интэриэстээхтэр.

аан дойду үгүс норуоттара. Бэйэтин куоратын уонна дойдутун аатын билэр, кини государственнай символлара,

куорат уонна дойду сорох сирдэрэ;

ааспыт уонна билиҥҥи да, куорат историятын туһунан дьон олоҕун туһунан сорох өйдөбүллээх;

тыыннаах айылҕа, өй- санаа өттүнэн биир кэлим өйдөбүллээх,

математика, история уо. д. А; кэтээн көрөр, эксперимент оҥорор, ис хоһоонноох хартыынаны тутар.

тулалыыр эйгэ, үлэ сүрүн ньымаларын туһанар;

сүөһү, планета үүнээйитин бэрэстэбиитэллэрин билэр, классификациялыыр кыахтаах

кинилэр уратыларын, уобарастарын, уобарастарын туһунан кэпсээ, кэпсээ

айылҕа тутула суох объектарын, айылҕаҕа сезонунан уларыйыыларын туһунан өйдөбүллээх

киһи олоҕун-дьаһаҕын, тыынар тыыннааҕын туһанар, сатаан туһанар

айылҕаҕа, ресурсаларга, киһи айылҕаҕа, идэтигэр сыһыана, айылҕаны кытта сибээстээх киһи айылгыта,

айылҕаҕа сиэри- туому тутуһар, тыыннаах айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһарын өйдүүбүн.

ресурсалар.

Үөрэх уобалаһын чэрчитинэн иитии холбуу соруктарын быһаарыы

«Билиилээх- көрүүлээх сайдыы» оҕолору " киһи»сыанаҕа сыһыарыыга туһуламмыт,

"Семья», «Знание», «Родина» уонна «айылҕа» диэн сэрэйэр, сэрэйэр:

киһи билиитигэр сыаннастар, үөрэх суолталарын өйдөтүү

киһи, общество, дойду;

төрөөбүт төрүт үгэспитигэр, бырааһынньыктарга, төрөөбүт дойдубут историятыгар уонна ситиһиилэригэр сыһыарыы

Россия норуоттарын культурнай нэһилиэстибэтигэр;

Россия араас норуоттарын бэрэстэбиитэллэрэ бэйэлэриттэн тутулуга суох дьон ытыктабылын иитии

этническэй тэрил;

дойду судаарыстыбаннай символларыгар ытыктабыллаах сыһыаны иитии (былааҕа, гербаҕа),

гимн);

төрөөбүт дойду, төрөөбүт дойду айылҕатыгар харыстабыллаах уонна эппиэттээх сыһыаны иитии,

айылҕаны харыстааһыҥҥа бастакы уопуту ылыы.

Туттуллар литература

1. «Кустук» бырагыраамма – сана кэрдиис кэмнэ методическай босуобуйа Саха Ороспуубулукэтин Уорэ5ин министиэристибэтин сакааьынан СО Национальнай оскуолаларын чинчийэр научнай институтка оноьулунна.                                                                                        Хомуйан онордулар Т.И. Никифорова, Л.В.Попова, А.А. Скрябина, М.К. Иванова, А.В. Николаева, Ю.С.С., Т.Л. Ильинова, Н.В. Баишева, А.А. Захарова, М.А.Попова, М.П. Неустроева, К.К. Семенова, Е.А.Томтосова, А.Ф. Сизых.
2. «Тулалыыр эйгэни билиьиннэрии уонна о5о тылын сайыннарыы» М.Н.Саввина
3. «Развитие речи в детском саду» В.В. Гербова  Москва, 2014г.
4. Ознакомление с природой в д.с. О.А.Соломенникова
5. Торообут дойдум
6. Торообут алаьам
7. Знакомим детей с ПДД. Т.Ф.Саулина
8. О.кэп.дь.сайыннарыы
9. Ийэ тыл
10.  Ознакомление дошкольников с окр. и соц.миром. Н.В.Алешина

Тулалыыр эйгэни билиьиннэрии

Таблица 4

3.2.Ахсаан

Математика төрүттэрин билэр, ахсаан ааҕар, суоттуур таһыма үрдүүр. Толкуйдуур дьоҕура, сатабыла, үөрүйэҕэ кэҥиир, дириҥиир, чочуллар, чопчуланар. Сенсорнай эталоннара, логическай толкуйа лаппа сайдар. Билиитин-көрүүтүн тус олоҕор, бэйэтигэр, дьоҥҥо, айылҕаҕа сыһыаран сөпкө туһанар.

Ахсаан. «Хас буолла?», «хаһыс турарый?», «хасыһый?», өйдөбүллэри билсэр, суоттуур. «Тоҕо?», «өскө», «эбэтэр», «баҕар», «аны» диэн тылларга ахсаан ааты таба туттан эппиэттиир. Эбии (+), көҕүрэтии (-), буолар (=), элбэх. Уоҥҥа диэри (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10) чыыһыла натуральнай эрээтин сыысхала суох өрө- таҥнары ааҕар. Сэргэстэһэ турар чыыһыла сыһыанын (3,4,4,3), сибээһин (3 (үс) 4-тэн (түөртэн) 1-тэн (бииринэн) кыра; 4 (түөрт) 3-тэн (үстэн) 1-нэн (бииринэн улахан) өйдүүр, быһаарар. Бүтүн бөлөҕү (чыыһыланы) 8-тыы, 9-туу, 10-нуу ахсааннаах бөлөххө араарар, хомуйар. Бүтүн бэйэтин чааһыттан улахан, оттон чаас бүтүнтэн кыра буоларын өйдүүр. Чыыһыла састаабын 5 (биэс) чыыһыла 1,1,1,1, (түөрт бииртэн) уонна өссө 1-тэн (бииртэн) турар диэн өйдүүр. Бөлөҕү биирдиилээн састаапка (барыта 5 сибэкки: 1 – алтан төбө, 1 – таҥара кийиитэ, 1 – сардаана, 1- ньургуһун, 1 – чуораанчык) диэн араарар.

Хайа баҕарар чыыһыла соччо биирдээхтэн турар. Биир улахан чыыһыла икки кыраҕа арахсар, икки кыраттан биир улахан чыыһыла үөскүүр диэн бигэтик өйдүүр. Задача туһунан өйдөбүл ылар. Усулуобуйа толкуйдуур, ыйытыы туруорар, арифметическай дьайыыларынан (эбии, көҕүрэтии) 10 (уон) чыыһыла иһинэн суоттуур.

Кэм. Кэм, бириэмэ, суукка, күн-дьыл ситимин (күн тахсыыта, күн ортото, киэһэриитэ, күн киириитэ, күн илинтэн тахсар, арҕаанан киирэр, соҕурууттан сылаас тыал, хотуттан тымныы тыал үрэр). Чаһыны, нэдиэлэ хонугун, ыйдар ааттарын билэр, чуолкайдык быһаарар.

Оонньуулар.Логическай оонньуулары (хаамыска, хабылык, тыксаан, уксаан, дуобат, домино, саахымат, «Сонор») билэр, сатаан оонньуур.

Экономика. Экономика төрүттэрин туһунан бастакы өйдөбүлү ылар. Хамнас, харчы, ыал уопсай үбэ – харчыта (бюджета) диэн өйдөбүллэри билсэр. Харчы диэн хамнас, хамнаһы үлэлээн ылаҕын диэн өйдүүр. Ыалга ийэ, аҕа, эдьиий, убаай ыйдааҕы хамнастара барыта холбоһон ыал (дьиэ кэргэн) ыйдааҕы бюджета (уопсай үбэ-харчыта) буолар диэн арааран өйдүүр. Бэйэ хаһаайыстыбатын суолтатын билсэр, өйдүүр. Оҕуруоттаах, ынахтаах, сылгылаах, кууруссалаах ыаллар, оҕуруот аһын, эти – үүтү, сүөгэйи, суораты, сымыыты атыыласпаттар. Ол иһин харчылара экономияланар диэн өйдөбүлү ылар. Ордубут бородууксуйаларын ырыынакка, дьарбаҥкаҕа атыылааннар дохуот (эбии үп-харчы) киллэринэллэр диэн билэр.

Туттуллар литература

1. Петерсон Л.Г., Холина Н.П. Раз – ступенька, два – ступенька… Математика для детей 6-7 лет. 2 часть

Ахсаан

Таблица 5