Илеткел "Школа назы четпээн уругларга ,торээн тыва дылынга харылзаалыг чугаазын сайзырадырынын бир аргазы- мнемотехника"
статья (старшая группа)

Талганчык Айланмаа Мукуужуковна

Предварительный просмотр:

Муниципальное автономное дошкольное образовательное учреждение

детский сад «Чечек» с. Кызыл-Мажалык Барун-Хемчикскогокожууна Республики Тыва

Доклад

Тема: Школа назы четпээн уругларга ,торээн тыва дылынга харылзаалыг чугаазын сайзырадырынын бир аргазы- мнемотехника

                                                                               Воспитатель: Талганчык А.М

с. Кызыл- Мажалык, 2022

Тема: Школа назы четпээн уругларга,торээн тыва дылынга харылзаалыг чугаазын сайзырадырынын бир аргазы- мнемотехника

Сорулгазы: Школа назын четпээн уругларны торээн тыва дылынга харылзаалыг чугаазын мнемотехника дузазы- биле сайзырадыр.

Чырык чер кырында чурттап чоруур чон бүрүзү келир үеде салгалдарынга төрээн дылын, ёзу-чаңчылдарын, уран чүүлүн, чер-чуртунуң, чонунуң онзагай шынарларын кадагалап арттырып каарын күзээр. Чүге дээрге өгбелеринин дылы, культуразы, чаңчылдары, төрээн чери, чону кандыг-даа язы-сөөк кижиниң бир дугаар үнелеп көөр ыдыктары болур. Ол бүгүнү төрээн дылын таварыштыр өөренип, көрүп, амыдыралынга ажыглаар.(Слайд1 )

Төрээн чериниң, чонунуң төлептигсалгалдары болзун дээр болза, чаш ажы-төлдү чажындан бодунуң ие дылынга чугаалап өөредири бирги сорулга болур. Дыл биле төөгү сырый холбаалыг. Тыва дылда «төрээн дылын уттур болза, төрел чондан хоорук апаар» деп шүлүк одуругларында ханы утка сиңген. Ынчангаш бодунуң төрээн дылын, өгбелериниң төөгүзүн, чаңчылдарын билир кылдыр, уруглар садтарынга чаштарны өөредири,амгы үениң кол негелдези болур ужурлуг. (Слайд 2)

Амгы уеде садик назылыг уруглар аразында колдуу орус дылга харылзажып, чугаазынга орус сөстерни хөйү-биле ажыглап, тыва литературлуг дылдың нормаларын хажыдып эгелээн.Чылдагаанын эскерип коор болза, телефоннарда, телевизорларда хойу биле оюннар, мультфильмнер чугле орус дыл кырында колдап турар. Тыва дыл кырында школа назыны четпээн уругларга хамаарышкан тоолдарывыс, номнарывыс болгаш дамчыдылгаларывыс эвээш бооп турар.(Слайд 3)

Ынчангаш төрээн тыва дылывыс база дүвүренчигбайдалда келген. Шак мындыг байдалдарны ЮНЕСКО-нуң эксперттери сайгарып, өөренип көргениниң түңнелинде, тыва дылывыс чиде берип болурунуң айыылын тургузуп турар дылдар аразынче кире берген. Ам каш чылдар эртсе, тыва дылывыс чидип, өлүг дыл апаарының айыылы ургустунуп олурар.(Слайд 4)

Мнемотехниканын таблицаларын,элементилерин болуумнун уругларынга чугаа сайзыралынын кичээлдеринге канчаар ажыглап турар дуржулгамны таныштырып корейн.

Мнемотехника дээрге сактып алырыныӊ аргазы  азы  сактып алырарга, хемчеглерниӊ каттышканы.  Мнемотехника школа назыны четпээн уругларга чуге херегил?  (Слайд 5)

 Бир-ле чуул караанга косту бээрге, ону чайгаар корупкеш-ле дораан сактып алыр. А бир эвес ол тайылбырлап турар чуулду чурукка коргуспес болза, ону билиндирип,ооредип,  сагындырып алыры берге. Мнемотехника школа назыны четпээн уругларга узел-бодалдарын, угаан-медерелинге чувени хевирлеп, бодап, сактып алырынга дузалаар. Мнемотехниканын аргаларын башкынын чөптүг ажыглааныныӊ туннелинде уругнун сөс курлавыры байыыр болгаш харылзаалыг чугаазы сайзыраар.

Мнемотаблицанын аргаларын шын ажыглаар болза уругларнын кичээнгейлиг чорук, сактып алыры, хевирлеп чуруур бодалы болгаш чугаазы сайзыраар.

Мнемотехниканы уруглар садынга канчаар ажыглап болурул?

Баштай уругларны мнемоквадраттар-биле таныштырып эгелеп алыр. Ол дээрге чангыс сос, сос каттыжыышкыны, оон тодарадылгазы азы бодун домак илередип турар чуруктар болур. Оон башкы чоорту онаалгаларны мнемодорожка дузазы-биле нарыыдадыр: 4 чуруктуг квадрат, оон-биле 2-3 домактыг созуглелди тургузуп болур.  ( Слайд 6)

Тончузунде, эн нарын хевири – мнемотаблицалар.

Олар кол чуулдернин чуруктарынын ,схемалыг чуруктарнын дузазы-биле будун чечен чугааны азы шулукту сактып алыр.(слайд 7).

Ынчалзажок уругларны мнемотаблица-биле таныштырып тургаш, ол модельдер-биле ажылдаар чурумун сагыыры чугула:

I –гикезээ.   Схема болгаш символдарны киирери

Чижээ,илередир чуулу: өӊү, хевири, хемчээли, кылдыныы.

II-гикезээ. Кичээл бурузунде,  ажылдын янзы-буру хевирлеринде даяныр схемаларнын элементилерин ( кезектерин) ажыглаары.

III-ку кезээ. Удурланышкак уткалыын киирери.

Чижээ: улуг эвес, чип болбас.

IV-ку кезек. (Сочетание символов) ,чурумалдарнын дес-дараалашкак  «номчулгазы» .

V-кикезек. Кандыг-бир шынарын илередип турар чуруктарны уругларнын бот-тускайлан дилеп-тывары.

VI-гыкезек. Таблицада чуну коргускенин сайгарып коору;

VII-гикезек. Туугай чуулдерни боттуг хевирлерже шилчидери

VIII-кикезек. Бердинген темага чечен чугаа тургузар азы тоол эдерти чугаалаар. Бичии болуктерге башкынын дузазы-биле, улуг болуктерге боттары тургузар.

Уругларнын назы-харынга дууштур дараазында модельдиг схемаларнын негелделери:

  • Бичии болуктун уругларынга —  4 клеткалыг таблицалар(2x2),  9 клеткага (-3x3);
  • Ортумак болуктун уругларынга —  9 клеткага (3x3), на 16 клеткага (4x4);
  • Улуг болуктун уругларынга — таблицы на 16 клеток (4x4), на 25 клеток (5x5).

Бичии назынныг уругларга дорт-ла мнемотаблица дузазы-биле тайылбырлаарга, ооредип турар чуулун шингээдип алыры берге болур, ынчангаш олар-биле мнемодорожка –биле ажылдаары эптиг болур. (мнемочадыг).

Ынчап кээрге, мнемотаблица болгаш схема-модельдер дузазы-биле дараазында туннелдерни чедип алыр:

  • Долгандыр турар хурээлел дугайында били делгемчиир;
  • Солун тоогулер чогаадып, созуглелдер эдерти чугаалаар кузели оттуп келир;
  • Шулуктердоктаадырынга сонуургалы оттуп келир;
  • Сос курлавыры байып, бедик деннелче кодурлуп келир;
  • Уруглар ыядыычал чоруун чидирип, аудитория мурнунга хостуг алдынып эгелээр.

Чуруктарга даянып, шулук ооредирге уругларга сонуурганчыг, кичээл оюнче шилчип эгелээр.Дыннавышаан,  коруп алган чуулдери караанга чуруттунуп кээрге, уруглар созуглелди дурген сактып алыр.  Шулук бурузунге ангы мнемотаблица тургустунар,  шулуунге таарыштыр чуруктарны шилип алыр(аргалыг болза одуруг бурузунге). Ынчалдыр мнемотаблица тургустунар.

Мнемотехниканын методун ажылывыска ажыглап, эрте уругларны чугаазын шын тургузуп,утказын чугааладып ооредип эгелээн тудум, школаже оларны бедик деннелге белеткеп эгелээнивис ол болур, чуге дээрге харылзаалыг чугаа угаан-медерелинин деннелинин кол коргузукчузу болур.

Ажыглаан литературалары:

1.«Торээн Тывам» школа назын четпээн уруглар ооредир албан черлеринге торээн (тыва) чугаа сайзырадырынын чижек ПРОГРАММАЗЫ

2.Алексеева М.М. Методика развития речи и обучения родному языку дошкольников. - М., 2000

3.БольшеваТ.В.Учимся по сказке: Развитие мышления дошкольников с помощью мнемотехники: Учебно-методическое пособие. СПб: Детство-Пресс , 2011

4.Веракса Н.Е. От рождения до школы. Примерная основная общеобразовательная программа дошкольного обоазования/ Н.Е.Веракса, Т.С.Комарова, М.А.Васильева.- М.: Мозаика-Синтез, 2012.

5.Омельченко Л.В «Использование приемов мнемотехники в развитии связаной речи. Логопед М 2008

6.Русско-тувинский словарь. Издательство Русский язык 1980


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Торээн Тывам

Торээн Тывам...

Тыва дылга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга ажык кичээл «Кончуг чараш сайзанаамга, сайзанактап ойнаалам че!»

Улуг болуктун уругларынга Тыва дылга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга ажык кичээл «Кончуг чараш сайзанаамга, сайзанактап ойнаалам че!»...

Назы четпээн чаш уругну номчуп өөредириниң чаа аргалары

Башкы (учитель) журналы № 2 2020 чылдын унген статья....

План "Торээн Тывам"

План "Торээн Тывам" 4 - 5 харлыглар...

Программа кружка "Торээн Тывам" разработана на основе программы "Торээн Тывам" автор Л.Х.Ооржак, А.А.Монгуш

Өөредилге адырында школа назыны четпээн уруглар албан черлеринге тыва чугаа сайзырадырының айтырыгларыКандыг-даа язы-сөөк кижиге төрээн дылы чонунуң амыдырал-чуртталгазын, ёзу-чаңчылдарын, аас чогаалы...

Школа назыны четпээн уругларнын тыва чугаазын шингээткенин тодарадыр мониторинг

Школа назыны четпээн уругларнын тыва чугаазын шингээткенин тодарадыр мониторингтин туннелдери. 2021-2022 о. ч...