Ог иштинге олурар олуттар
план-конспект занятия (подготовительная группа)

Монгуш Азияна Сергеевна

Огбелеривистин эки чанчылдарын, езулалдарын утпаалынар

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл tyva_kicheel.docx23.01 КБ

Предварительный просмотр:

Тема: Ог иштинге олурар олуттар. Огге олурарынын езулалы.

Сорулгазы: Ада-иелерге болгаш уругларга огбелеривистин эки чанчылдарын, езулалдарын ооредири;
Уругларны улуг кижилерни хундулеп билиринге, биче сеткилдиг, дыннангыр, хундулээчел чорукка ооредири, кижизидери, ада-иезинин ажы-толунге эки чанчылдарны ооредип, ону ыяк сагыырын чедип алыры, уругларны улуг улустун чугаа домаан дыннап чоруур кылдыр кижизидери.
Дерилгези: улегер домактар, чуруп коргускен олуттар, 12 чылдын чуруктары, ог, магнитофон, тыва хоомей, сыгыт.
Кичээл чорудуу.
I. Организастыг кезээ
Аалчы башкыларны, ада-иелерни уткуп хулээп алыры
Алдын хунум, ак-кок дээрим
Арга-арыым, ан-меним
Ангыр кужум
Ада-ием, башкыларым
Амыр-ла, амыр!
II. Класстан дашкаар кичээлдин темазын сорулгазын дыннадыры.
Бис бо хун кичээливисти эртирери-биле кайда келген-дир бис, уруглар? Тывызык ыдайн, чул ол тывар силер, уруглар.
Тейи дежик, ишти куртуг. (ог)
Огде келген бис.
Ам база тывызык ыдайн тып корунерем.
Мунгаадайны мун, кижи чушкуулады
(Хараача, улун)
Артында адан чудуруун арнып олур.
(Хана когу)
Уне калбан, кире калбан. (Эжик).
Ынчангаш ам бо кичээлде бис огбелеривистин ог иштинде олураролуттары-биле таныжып билип алыр бис. Оон ынай огнун тургузуун катаптап, огге бичи уругларнын чуну кылып болбазын, оларны канчаар кууседип, сагып турарын коор бис.
Ог кандыг кезектерден тургустунганыл?
Хана, хараача, улун (ынаа), эжик.
Огге бичи кижи чуну кылып болбазыл?
1. Огге таныыр-даа, танывасдаа кижилер келирге, ол огнун уруглары тенектенип болбас.
2. Ог иштинге кайы хамаанчок алгырбас.
3. Таалайын такылатпас, ог иштинге таккыладырга аш ырым кирер.
4. Дижин кыжыратпас. Ог иштинге дижин кыжырадырга кырган-авазынын шугулу хайныр.
5. Отче дукпурбес. Отче дукпурерге от ээзи киленнээр дижир.
6. Уг-баш чок алгырты кегирбес. Ог иштинге кегирерге кежик оскундурар.
7. Улуп турар кылдыр эзевес. Ог иштинге эзээрге болза багы костур.
8. Дылын ог иштинге ужулбас. Ог иштинге дылын уштурга авазы ыглаар.
9. Бичи чаштар улуг улустун мурнундан эртпес, арты-биле азы авазынын олурган талазы-биле унерин оралдажыр.

Шулук «Ачам чазаан оо бо-дур»
Аккыр чуурга сагындырар.
Ачам чазаан о обо-дур.
Угулзалыг хаалга безин
Уран холдун херечизи.
Хараачазы дески дээрбек –
Хадын ыяш унну чуве,
Можегезин бора талдан
Могейти соп эггилеп каан.
Шылбалааштын сывыра соп,
Шыгаап туруп хондулгилээн
Согун дег дорт ынааларын
Сонуурганар, кандыг-дыр чээ?
III. Башкызынын беседазы.
Шаандан тура тыва чонувус кошкун амыдыралдыг чораан. Кожерде чиик-даа, эптиг-даа кылдыр олар оглерге чурттап чораан.
Ог – кижинин чугле чурттар оран савазы эвес, а улусчу чанчылдарнын унер дозу, тову, шыгжамыры, кадагалакчызы. О лезу чанчылдарны кижи бодунга бодей огге аатынган кавайы-биле, авазынын опей ыры-биле кады синирип аар.
Ог делегей дег делгем. Огну бодей-даа болза бомбурзек шинчилиг, чыдар-даа бол чамбы-дип шинчилиг деп болур. Чуге дээрге кижинин угаан бодалы Огден хевирлеттинип унген, а ортемчейде бодалдан делгем, оон ханы чуве чок дижир.
Ог иштинде турар эт-херекселдер, ог иштинге олурары тускай езулалдарлыг.
Тыва улус шаг-шаандан бээр 12 чылдыг календарьны ажыглап чораан. Чылдарны адаан дириг амытан бурузу ыяп-ла чанчыл, езулал, чуртталга талазы-биле бир-ле чувени сузуглээн символ демдектиг болур.
Чижээ: огнун дорунде кижинин унелиг эдин шыгжаан аптара дужунда олурар куске-унелиг чувелер чыыкчызын сузуглээн, огнун орун адаанда херээжен ээзинин олурар черинин дужунда кодан-кошкак, кортук, байдалдын демдээ болур, ол ышкаш кыс кижи койгун дег чиик, ожук-паш, от-кос дээш анаа орбас.
Дыштаныры «Тывам оглу»
Таалын барба астып алган
Таан чараш тывам оглу
Тара чимис сырый унген
Таарымчалыг тывам чери.
Хоомейлеп салыптарга
Холчек чараш твам оглу
Холбенчиннээн тара чалгаан
Холчок чараш Тыва чурттум.
Каас чараш чуртувусту, Тывавысты
Каржы холдан камгалаалы
Каяа-даа бол бодувусту
Карактажып коруп чоруул.
Каш-ла чузун малы оъттаан
Кадар оъттуг тывам чери.
Каргыраалап салыптарга
Кайкамчыктыг Тывам оглу.
Кудук базып олурары.
Согуруп тейлээрде, моргул кылып турар ойде кудук базып олурар. Ийи дискээн черге азы ширтекке устургеш шаштыктыр олуруптары болур. Огге кудук базып олурары хоруглуг.
Дис баштап олурары.
Огге дис баштап олурары хоруглуг. Чернин черинге дис баштап олуруп болур. Дис баштап олурары дээрге ийи буттун дис баштарын черге дээстир олургаш, ийи балдырынга донмектин иштии талазын чыпшыр олуруптары болур. Эрги Тыва уезинде херек кылган кижилерни дис баштап олурткаш, савааш-биле кагар турган.
Ог иштинге, улус чыылган черге канчаар олурбазын ада-иези уругларынга хамыкты мурнай айтып бээр.
Аът болуру кулунундан
Кижи болуру чажындан.
Хоруглуг олуттар уттундурган, аныяктар база билип алыры чугула.

Хоруглуг олуттар.
Будун костур олурбас.
Чон чыылган черге кандыг-даа Кижи будун коступ алгаш олурбас. Чалгаа Кижи будун коступ алгаш олурар дижир.
Дазалап олурбас.
Эт-херексел турар туруштуг, чыдар чыдыштыг.
Ог иштинге турар чуулдерни допчулай чугаалаарга мындыг: аът, хой, мечи турар черлерге доскаарда хойтпак, согааш, бала, эзер, чуген, чергелиг чувелер турар. Олаа кавыга аныяк кижилер азы огнун уруглары аныяктар олургулаар. ДАГАА, ЫЪТ, ХАВАН чылдар турар черге чыышкын турар. Чыышкын баарынга хундулуг кижилер олурар. ХАВАН, КУСКЕ, ИНЕК чылдар турар черге огнун эр ээзи олурар, ООН ынай эн хундулуг Кижи олурар. Олаа кавыны дор бажы дээр.
КУСКЕ, ИНЕК, ПАР чылдар турар черге орун турар. Орун баарынга огнун херээжен ээзи олурар, уруг-дарыг чыглыр.
КОДАН, УЛУ, ЧЫЛАН чылдар тура черге паш-сава болгаш улгуурге турар. Олаа кавыга кожазы кадайлар болгаш ог ээзи угбайнын эн чоок кыс кижилери олурар.

IV. Чеди харлыг оол, кыс уруглар огге олурарынын чурумун болгаш огнун иштин чуу-чуу турарын ыяк билир ужурлуг. Эжиктен дорге чедир огнун хун ажар талазын холдуг чарык дээр. Огге кирген-даа Кижи, Огден унер-даа Кижи чугле ол талалап эртер. Дорден эжикке чедир огнун хун унер талазын азы аай талазын маажым чарык дээр. Огже кирер, унер Кижи ол талалап эртип болбас.
V. Чаа тема:
Эзер аъттын сынын чазаар.
Олут кижинин сынын чазаар
Деп бурунгуларывыс анаа эвес чугаалап чорааннар.
- Парта, стол артынга канчаар олурарыл?
- Чуге ынчаар олурарыл?
Бир эвес Кижи стол, парта артынга хуннун-не шын эвес олуруп турар болза, ол кижинин дурт-сыны урелип, ооргазы кудугуп артып каап болур болгай.
- Ам Тыва чонувустун олуттары-биле таныжып корээлинер.

I. Баскактанып олурары.
Огнун дор бажы эн хундулуг чер. Анаа улуг назылыг, хундулуг аалчы кижини олбук чадып, чалап олуртур. Баскактанып олурары дээри олбук кырынга ужазын дегзи олургаш, ийи чодазын олуй-солуй салыптары. Солагай будун он будунун балдыр адаа-биле эрттирер. Он будун солагай будунун чода дашты-биле эрттирер.
(1 ада, оглу база оолдар коргузуп олурар).

II. Согедектей олурары.
Чувени шымбай билир аппарган эр, кыс кижилерни огге кандыг олурар олуду-согедектей олурары болур. Ылгал базап бар: эр кижи он талакы будунун чодазын черже чыпшыр баскаш, солагай талакы будунун улдунче черге дээстир олуруп алыры.
Кыс кижи согедектей олурупкаш, тонунун эдээн идиинин майыынга чедир, бутары козулбес кылдыр (дуй) сула бадырыптар.
(1 ава, уруу коргузер)
Солагай будун солагай талазынче, он будун он талазынче хере теп алгаш олурарын дазалап олурары дээр. Огге-даа, черге-даа, чыылган кижилер аразынга-даа дазалап олурары шуут хоруглуг.
Будун хачылай олурбас.
Ол дээрге ийи будун бурунгаар кезе тепкеш, он талакы чодазын солагай талакы чодазынын кырынче салыптары болур. Будун хачылай олурарга оскус калыр дижир.
Холун чер даянып олурбас.
Огге-даа, черге-даа холун чер даянып олурбас. Черге олурарын олургаш, ийи холлу-биле чер даяндыр олуруптары улуг улус «чер чуктеве» дээш, орта олуртуп алгаш сургаарла.
Моорейлер.
Ада-иелер болгаш оореникчилер аразынга.
а) Узун тыныш
б)Тывызыктар
в) Дурген чугаа
Кежээлерде хостуг уелерде Тыва чон тывызыктажып, дурген чугаалажып, узун тыныштажып, аас-чогаалын сайцзырадып, эрте бурун шагдан бээр салгалдан салгалче.




По теме: методические разработки, презентации и конспекты

"9-тун иштинге кадылга, казылга"

"Решение задач в пределах 9"...