Тыва улусчу эмнээшкин
материал (младшая группа) по теме

МБДОУ детский сад «ЧЕЛЭЭШ» с. Саглы.

Ада-иелерге: «Тыва улусчу эмнээшкин»

Станисав Серенот

                                                                                                            Ооржак П. К.    

Ада-огбернин улусчу эмнээшкинин ада-иелерге билиндирер

Мун-мун чыдарда аарыг ажыкка удур демиселдин байлак дуржулгазын болур чогууру-биле шингээдип алган арга дуржулгалыг, билиглиг кижилерни улусчу эмчилер деп адаар. Олар бойдус–биле оралажып, оон амыдыралын хайгаарап тургаш, чамдык унушттернин, амылыг болгаш амы чок бойдустан алдынган чуулдернин эм шынарларын эскерип, аарыглар эмнээринге ажыглап турганнар.эм чуулдернин эки шынарлары салглдан салгалдарже чаа-чаа ажыдыышкынар-биле хыныттынып, неметтинип турган. Чамдык эм унуштернин болгаш амы чок бойдус уктуг эм чуулдернин ажыктыг шынарын улусчу эмчилер дириг амттанарнын амыдыралын хайгаарап тургаш билип алганнар. Аарыг кижилерни эмнээринин болгаш ажаарынин, эм унуштернин, амылыг болгаш амы чок бойдус уктуг эм чуулдернин, аржаан сугларнын дугайында билиглернин, арга дуржулганын хогжээнинден улусчу эмнээшкин Тывага, оске чурттарга ышкаш, уе-дуптен бээр тыптып келген. Улусчу эмчилер боттарынын арга-дуржулгазын ажы толунге, кады эдертип чоруп тургаш ооредип, аас биле дамчыдып бээр турган. Оске кижилерге байлак туржулгазын дамчыдып бербес, чажырар, ажы-толу суг чок болза, хамык билиглери боду биле кады калыр ындыг кижилер база тургулаан. Улусчу эмчилернин дыка хой ажыдыышкынары бистин уеге чедир кадагалаттынмайн, ис чок читкен. Тыванын улусчу эмчилерин, тудугжулар азы (холу чымчак божудар кижилер) одучулар (эм оъттар чыып белеткээр кижилер), Кара эм билирлер, ханаар кижилер, хамнар, ламалар-деп ангылап болур. Олларнын кижи бурузу эмнээшкиннин кайы бир аргазын эки шингээдип ап, ажыглап чораан. Амгы уенин фармаколог эмчилери ышкаш кижилерге – одучуларны (эм оъттар-биле эм белеткем чыыр кижилерни, хирург болгаш акушер эмчилер ышкаш кижилерге – тудугжу, ханаар кижилерни)хан базыышуыны улуг кижилерни, психотерапевт эмчилер ышкаш кижилерге (хамнарны, эн дээре улусчу эмчилерге  - ламаларны домейлеп, хамаарыштырып болур.

Одучулар эм оъттарнын ажыктыг шынарларын ооренип, шингээдип алган, оланы  аарыглар эмнээринге ажыглап билир кижилерни одучулар дээр.

Олар эн-не унелиг эм оъттарнын озуп уннуп турар черлерин илередип тыпкаш, салгалдарынга айтып, дамчыдып бээр турганнар. Улуг-Хем кожууннун Арыскан суур девискээринге  XX чус чылдын эгезинде чурттап чораан Оспакай деп улусчу эмчи Оргаадай-биле аарыг кижилерни эмнээринге алдаржаан турган. Оон дугайында хой тоолчургу чугаалар бар. Эм оъттар-биле аарыглар эмнээр ат-сураглыг улусчу эмчилер бурунгу уелерден бээр Тывага эвээш эвес тургулаан.

Тудугжу кижилер. Тудугжулар дээрге торумелинден салым-чаянныг, холдары кедергей эскериичел миниичел тускай кижилер болур. Оларнын мергежилин хыннап коорде, чыланнын сыырыпкан кускезин аксындан ундур суйбадыр турган. Божудулга уезинде божуур хережээнерге дузалажыр, уруг-дарыы доораланган, сыртык саадаан, кадырылган, сынган, чарылган, тигленген мочу соокту эптей тудар нарын таварылгаларда тудугжу кижини чалаар.Чаткыыштап экиртииринден ангыда, оон-даа оске дузаны олар бертиннип-бежелген даа кижилерге чедирип келгеннер. Оларнын аразында судал тудар кижилер база тургулаан.

Ханаар кижи. Хан дамырларындан шынары баксыраан ханны тускай херексел дузазы-биле, аксып-ундуруп, ханап эмнээр. Кижилерни ханаар улусту «Кара кижилер»- деп адаар. Оларнын чугаазы биле алырга, аарыг черге хан турнугуп, шыннары баксырап, сарыг-суглананы бээр. Багай ханны ханап кааптарга, аарыг кижинин байдалы экижип, турген сегиир. Ханаашкынны халдавырлыг аарыгларлыг, халыын(янзы-буру) ирин дегдириишкиниг, хан дегдириишкиниг, кеш аарыг, ханынын базыышкыны улуг болгаш оске даа кижилерге кылыр. Ону чурек дамыр тенек аарыгларынга, хан доктаавастаарынга база иштиг хережээнерге, !6 хар четпээн чаш уругларга, назылап кырааннарга кылып болбас. Ханаашкыны 77 кок дамырлардан кылыр. Херекселдери: Ханыыр, бумба, испик, амгы уенин эмчилеринин шпатель-деп адаары калбак сооктен азы ыяштан кылган херексел, балыг шарыыр арыг шарыглар, Хан доктаадыр эм чуулдер. Ханнын тургузуун эки азы багайын амданнындан билип алыр.ханнаашкын уезинде ханнын амданы экижип кээрге ханаашкынны соксадып каар.