Беседа «Уругларны тура-соруктуг кылдыр кижизидери»
статья

Тыва Республиканын Сут-Хол кожууннун Суг-Аксы сумузунун

«Сайзанак» аттыг уруглар сады

Ада-иелерге беседа

Кижизидикчи: Монгуш А.А.

Уругларны тура-соруктугкылдыркижизидери.

Уругларны кижизидери – бистин амыдыралывыстың эң чугула кезээ болур. Өг-бүлеге чаш уруг төрүттүнүп келген хүнүнден эгелээш, кижизидилге эгелээр. Ада-ие ажы-төлүн кижизигболурун чедип алырда, борта боданыр апаар. Сураглыг педагог А.С. Макаренко мынчаар чугаалаан: «Шын кижизидилге - бистин аас-кежиктиг кырган назынывыс, багай кижизидилге - бистин келир үеде човулаңывыс, караавыс чажы, өске улустуң болгаш бүгү чурттуң мурнунда бистин буруувус болур.»

Кижизидилгени чедиишкинниг чорудары ада-иениң уругларынга ынакшылындан, оларның күш-ажылгыр, кежээ кижилер болурундан ангыда, тускай педагогиктиг билиглерни чедип алыры негеттинип турар. Кижизидилгенин база бир негелдези - уругларның аажы-чанында, сагылга- чурумунда эки чүүлдерни эскерери, ону ажыглаары болур. Оон ангыда уругларның хар-назынының аайы-биле оларнын аажы-чаңының өскерилгелерин эскерип көөрү кончуг чугула.Өзүп олурар бичи кижи бүрүзү-ле тускай аажы-чаңныг болу бээри таварылга эвес.

Бир-ле катап садыгга 4 харлыг оолдуг херээжен кижи кирип келген. Оглуавазынойнаараксадыпбердептурупберген. А кажанавазыакшазычогунчугалаарга, оолавазынсоккулап, часкагылапэгелээн. Авазыбажынчайгааш, мынчадээн: «Туразындаазынмоон, адазыолчаан». Оларны ада-иелерболганчок-ла ынчаартайылбырлаар.

А уругну кижизидип турарынче сиңнигип көөр болза, оон ындыг аажы- чаңынын чылдагааннарын көрүп болур. Хамык ужур ооң амыдыралын организаастаарында.

Уруг белен тура-соруктуг бооп төрүттүнүп келбес, ооң тура-соруу чоорту кандыг-бир сорулганы чедип алыр дээш, бергелерни ажып келгениниң түңнелинде хевирлеттинер.Сугже кирбейн чыткаш, эштип өөренип шыдавазы ышкаш, кижи амыдыралының дургузунда шыңгыы бергелерни ашпайн чорааш, күштүг тура-соруктуг болу бербес. Бичии уруг азы оол школага өөрени берген дийик. Чаа амыдырал ооң тура-соруунуң күштүг болурунга кандыг-даа чаа негелделер немээр. Өөредилгеге уругнуң тура-соруктуг болурун чүгле оон негээр эвес, харын тура-соруктуң тодаргай сорулгалыы, чувени боду кылып билири, кызымаа, шиитпирлии дээн ышкаш, ол шынарларын сайзырадырынга улуг аргаларны берип турар. Ада-иелер ол аргаларны ажыглап, өөредилгеге улуг кичээнгейни салып, сагыш човап турарын уругларга илередир ужурлуг.

Бир эвес өг-булениң иштинде улуг кижилеруругнуң школада чүнү канчап турарын айтырбас болза, уругнуң кичээлдээринге таарымчалыг байдалды тургузуп бербес болза, школачы оон өөредилгези ындыг-ла чугула эвес херек- тир деп дораан-на билип каар.

“Кижи бодун бичии-даа тиилээрге, оон кужу дыка немежир ” - деп, А.М. Горький бижээн. Тура-соруктуң күжү колдуунда-ла хулээп алдынган шиитпирлернин боттанылгазындан, күүселдезинден эгелээр. Шиитпир күүсеттинмээн таварылга бүрүзү-ле тура-сорукка, даты демирни үреп чий бергени ышкаш, багай салдарны халдадыр.Уругларны кижизидеринге бот- кижизидилге чугула рольду ойнаар. Элээди уругларга бодун кижизидер күзел медерелдии-биле тыптып кээр. Олар бот-кижизидилгениң дузазы-биле боттарының тура-соруунун четпестерин эдиксээр, боттарын куштуг тура- соруктуг кылдыр кижизидиксээр апаар.

Ада-иелернин уругларның тура-соруун кижизидеринге чамдык нити дүрүмнерни сагыыры чугула:

1.        Өөреникчи өскен тудум, кылып турар ажылын нарыыдадыр, негелделерни ында-хаая эвес, а ургулчу сагыыр.

2.        Өг-бүлениң болгаш школаның негелделери чангыс аай болурун чедип алыр.

3.        Тура-соруктуң кижизидилгезиниң чоорту бот-кижизидилге-биле холбаар.Бот-кижизидилге элээди блогаш улгады берген уругларның кижизидилгезинге улуг рольду ойнаар.

4.        Ада-иелер боттары эки үлегер бооп шыдаар болза, оларнын сөглээн сөстери-биле ажыл-херээ дүүшкек болза, чүгле ынчан уругларның кижизидилгезинге дузалаар.