Ооредилге чылынын эгезинде ортумак болукке ада-ие ужуражылгазы «Чаа ооредилге чылын эгелээри»
материал (средняя группа)

Ооредилге чылынын эгезинде ортумак болукке ада-ие ужуражылгазы «Чаа ооредилге чылын эгелээри»

Сорулгазы: башкылар биле ада-иелернин аразында харылзааны калбартыры; чаа өөредилге чылында харылзааның келир үезин моделдеп кылыры; ада-иелернин педагогиктиг культуразын бедидер.

 Киржикчилер: башкылар, ада-иелер.

Хемчегниң планы: 

1. Киирилде кезээ.

2. 4-5 харлыг уругларнын назы-хар аайы-биле характеристиказы.

3. Ортумак болукке ооредилге чорудуун организастаары.

4. Бөлүк ада-ие чөвүлелин шилип алыры.

5. Янзы-бүрү чүүлдер дугайында кысказы-биле.

Хемчегниң чорудуу: Ада-иелер бөлүкче кирип, олуруп алыр.

Киирилде кезээ. 

- Кежээкинин мендизи-биле хундулуг ада-иелер! Бо өөредилге чылында бир дугаар ада-ие чыыжынга силерни көргенивиске өөрүп тур бис. Чаа ооредилге чылы-биле байыр чедирип тур мен. Силерниң ажы-төлүңер чай дургузунда өзүп, садиктиң ортумак бөлүүнче шилчий бергеннер.

Силер, хундулуг ада-иелер, 5 дугаар чылында уругларнын сайзырал талазы-биле онзагайларын билир силер бе? 4-5 харлыг уруглар кандыг болурул? Уруг бүрүзү аңгы-аңгы сайзырап турар, кижи бүрүзү бодунуң сайзыралының оруу болгаш темпилиг. Ынчалза-даа уругларны болгаш оларның назы-харын тодарадырынга дузалаар ниити чүүл бар. 4-5 харлыг уругнуң ниити назы-харын чуруп көрээлиңер, ооң сайзыралының янзы-бүрү талаларын онзалап көргүзер бис.

4-5 харлыг уругларның назы-хар аайы-биле онзагайлары

Дөрттен беш харга чедир назы-хар дээрге оожум үе-дир. Уруг кризистен үнүп келгеш, ниитизи-биле оожум, дыңнангыр болгаш ээлгир апарган. Эш-өөрнүң хереглели улам күштелип, долгандыр турар делегейге сонуургал дүрген улгадып турар.

Бо назыда силерниң төлүңер мындыг чүүлдерни идепкейлиг илередип турар: 

1. Бот-тускайлаң чорук күзели. Уругга хөй чүүлдерни боду кылыры чугула; ол ам бодун ажаап-карактап шыдаар болгаш улуг кижилерниң хайгааралы эвээш херек. Хосталганың өске талазы дээрге кижиниң эргелерин, хереглелдерин илередири, долгандыр турар делегейге бодунуң дүрүмнерин тургузарын оралдажыры болур.

2. Этиктиг бодалдар. Уруг угаанныг сагыш-сеткилдиң палитразын калбартып, өске кижилерниң сагыш-сеткилин билип, кээргеп эгелээр. Бо назыда эге этиктиг билиглер тургустунуп эгелээр (эки, багай, хүндүткел, арын-нүүр, алыс шын, меге), оларны уруг улуг улустуң чугаалаан чүүлдери-биле эвес, а оларның канчаар алдынып турарынга даянып хүлээп алыр.

3. Чогаадыкчы аргалар. Бодалдың сайзыралы дыка идепкейлиг чадаже кирип турар. Чаш кижи тоолдар болгаш фантастика делегейинде чурттап чоруур; Дужунде болгаш янзы-буру фантазияларда уруг кол маадыр болур арганы алыр, бодунга чедишпес таныжылганы чедип алыр.

4. Сайзыраңгай бодалдың салдары кылдыр коргуушкуннар. Уруг улуг делегей мурнунга бодун чедишпес камгалалдыг кылдыр миннип турар. Ол айыыл чок чоруктуң сеткил-сагыжын алыр дээш, илби-шидилиг бодалдарын ажыглап турар. Ынчалза-даа фантазияларның башкартынмас чоруу янзы-бүрү коргуушкуннарны тыптып эккеп болур.

5. Эштери-биле харылзаа. Уруг эш-өөрүнге улуг сонуургалдыг апаар, ол өг-бүле иштинде харылзаалардан делегей-биле делгереңгей харылзааларже шилчип турар. Каттышкан оюн улам нарын апаар, ында янзы-бүрү сюжеттиг болгаш рольдарлыг уткалыг (эмнелгеже, садыгже, дайынга оюннар, ынак тоолдарын ойнаары). Уруглар найыралдыг, маргыжып, эптежип, хомудап, адааргап, бот-боттарынга дузалажыр. Эш-өөрү-биле харылзаа уругнуң амыдыралында чугула черни ээлеп турар, ынчангаш эш-өөрүнүң үнелелин болгаш хүндүткелиниң хереглели улам-на көскү апарган.

6. Идепкейлиг сонуургал, ол уругларны көрген бүгү чүүлдериниң дугайында үргүлчү айтырыглар салырынга албадаптар. Олар үргүлчү чугаалажырынга, янзы-бүрү айтырыгларны сайгарарынга белен. Ынчалза-даа оларның күзел-соруу ам-даа четчир кылдыр сайзыраваан, өске сөстер-биле чугаалаарга, оларга солун эвес чүүлдү кылып билири, ынчангаш оларның угаан-медерел сонуургалы солун чугаа азы хөглүг оюнга эң-не эки өжүртүнүп болур.

Силерге, ооң ада-иези болганыңарда, чугула: Силерниң өг-бүлеңерде уругнуң үреп болбас дүрүмнерин болгаш хоойлуларын билип алыры. Хоойлулар болгаш хоруглар хөй болбас ужурлуг дээрзин утпаңар, оон башка оларны күүседири берге болур. Уругңар-биле сагыш-сеткилиңер дугайында чугаалаңар, ынчан ол ооң кылган чүүлдери өске кижиге кандыг хамаарылгалыг болурун эки билип алыр. Ооң-биле берге этикалыг байдалды шиитпирлээринге белен болдуңар. Урууңарга дамчыдып турарыңар мөзү-шынар дүрүмнери-биле чурттаңар.

Уругнуң мурнунга янзы-бүрү коргунчуг төөгүлер чугаалавас, аар аарыг-аржык, өлүм-чидим дугайында чугаалажыр ужурлуг дээрзин утпаңар, чүге дизе чамдык уругларга ындыг медээ дыка күштүг кыжыртынып болур. Уругнуң чугаазын дыңнаары, ооң коргуушкуннарын үлежип, оларны силер-биле кады чурттаарынга чөпшээрел бээри чугула.

Уругларыңарга бодунуң чогаадыкчы чоруун болгаш бодун илередир аргаларны бериңер. Кандыг-даа чогаадыкчы продукцияны, аргалыг-ла болза, ону кандыг-даа талазы-биле, чогумчалыг-даа, багай-даа талазы-биле үнелевейн, уругнуң бодун бодунуң чогаадыкчы чоруун үнелээри-биле чалап тургаш, сонуургаар.

Уругга өске уруглар-биле кады ойнаар арганы бээр, ындыг оюн чүгле ооң бодалын болгаш бодалдыг боданыышкынын сайзырадыр эвес, а сагыш-сеткилдиң кадык сайзыралынга шуут херек дээрзин медереп билири. Уругга ойнаар кылдыр чүгле хевири-биле долу ойнаарактарны эвес, а тодаргай функциязы чок хевир чок чүүлдерни база сунуп турар: даштар, ыяштар,  дээш оон-даа өске.

Уруг бодунуң ынак чүүлүн элээн үр үе дургузунда болгаш чүткүлдүг кылып шыдаар деп билип алыңар, ынчангаш аңаа оюнун үзе шавар дыка берге болур, ынчангаш ону соксадырының дугайында баш бурунгаар дыңнадып каар болза эки. Уругнуң айтырыгларынга ажык болур, ооң бодалын сонуургаар, ооң билиглерже чүткүлүн ону сонуургадып турар айтырыгларга харыыларны тып билиринче шилчидер. Уругнуң сонуургап турар кандыг-даа болуушкуннарын болгаш болуушкуннарын ооң-биле сайгарып, ооң дылынга кады сайгарылганың болгаш түңнелдерниң түңнелдерин тургузары ажыктыг. Бистиң бөлүктүң уругларының идепкейлиг илереттинген шынарларынга хамаарыштыр ада-иелерниң билин-шинчилелдери

4-5 харлыг чаш кижи чуну билир, кылып билир ужурлугул?

Чугаа сайзырадылгазы:

     Торээн дылынын шупту уннерин шын адап билири;

     Мергежилдерни илередир чүве аттарын чугаага ажыглаары;

     Ниити уткалыг чуве аттарын ажыглаар: ногаа аймаа, кат-чимис, кат-чимис, дириг амытаннар;

     Эр-кыс, сан, падеж аайы-биле сөстерни дугуржуп билири;

     Чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактарны ажыглаары;

     Кыска уран-чечен созуглелдерни катап чугаалап, сюжеттиг чурук, ойнаарак, эт-сеп ёзугаар чугаа чогаадыр;

     Номчаан чуулунун утказынга даянып айтырыгларга харыылап билири;

     Кыска шүлүктерни болгаш уруглар шүлүктерин шээжи-биле номчуур;

     Башкының айтырыгларын ажыглап тургаш, уран чүүлдүң утказын катаптаар.

Угаан-медерел сайзырадылгазы:  

 5 иштинде санаар (сан талазы-биле санаашкын), «каш бар» деп айтырыгга харыылаар;      

Саналга ажыглап тургаш, 2 болук чувелерни деннээр;      

Узуну болгаш бедии аңгы-аңгы 5 чүүлдү деңнээр, оларны узуну болгаш бедии-биле өскерлип турар дес-дараалаштыр тургузар;      

Үш-булуңчукту танып, адаар, ону төгерик болгаш дөрбелчинден ылгап билири;      

Хуннун кезектерин ылгап, адап билири;    

 Шимчээшкинниң угланыышкынын бодундан тодарадыр (оң, солагай, бурунгаар, соңгаар, үстүнде, адаанда);    

 Оң болгаш солагай холуңну билип ал;      

Тудуг материалынын кол кезектерин (куб, блок, плита) билир болгаш адаар;      

Тудугнуң үлегерин сайгарып өөренири: кол кезектерин тодарадып, хемчээли болгаш хевири-биле ылгап билири;    

  Саазындан дизайн кылып билир: дорт-булуңчук хевирлиг саазынны кыдыын болгаш булуңнарын деңнеп тургаш, чартыын ораап алыр;      

Чүвелерниң демдектерин (өңүн, хевирин, хемчээлин) тодарадып билири;      

Чувени кандыг материалдан кылганын тодарадыр (ыяш, демир, саазын, каасталга);      

Чоокку хүрээлелдиң мебельди, идик-хепти, аяк-саваны, чамдык чимис аймаан, транспортун (машина, поездилер, самолеттар, корабльдар) билир;    

 Дириг амытаннарнын болгаш кижинин мага-бодунун кезектерин ылгап, адап билири;      

3-4 ыяштарны, бир ыяшты, 3-4 оъттуг унуштерни танып, адаар;      

Ногаа аймаан болгаш кат-чимис аймааның 3-5 хевирин амданы, өңү, хемчээли болгаш хевири-биле ылгап билири;  

   Черлик кат-чимис, ногаа аймааның 2-3 хевирин билир (чиир болгаш чивес);      

Курт-кымыскаяктарны адаар;  

   Черлик дириг амытаннарнын (заяц, дилги, адыг, бөрү, сарлык, ээрем) бойдустуң байдалында амыдырал дугайында бодалдыг болуру:

оларның канчаар шимчеп, чүнү чип, дайзыннардан канчаар дезип, кышкы байдалдарда амыдыралга чаңчыгарыл;      

Азырал дириг амытаннар болгаш оларнын чаштары дугайында бодалдыг болуру (оларнын алдынып чорууру, шимчээшкини, чуну чип турары, кижилерге кандыг ачы-дуза чедирери).

уран-чечен болгаш эстетиктиг сайзырал:    

Чурукта чуулдернин хевирин, тургузуун, кезектеринин тургузуун, хемчээл талазы-биле харылзаазын шын дамчыдары;    

 Чаңгыс чурулгага элээн каш чүүлдерни чаңгыс шыйыгга, бүдүн листке салгаш, чаңгыс утка-биле холбап тургаш чуруп билири;  

    Полоса, дөрбелчин, төгерик, розеткага элементилерни ритмиктиг тургузуп тургаш, дүрзүлерни тургузары;      

Хөй кезектерден тургустунган чүүлдерни оюп кылыры;      Тыртып, шыва ап, базып, базып, чаап кааптар аргаларны ажыглаар;    

  Пластилинни шын үлежип билир, ажылда дөжекти ажыглаар;      Хайчыларны шын тудуп алгаш ажыглаар;      

Дөрбелчинни диагональ-биле кезип алыр, дөрбелчинден төгерик, дөрт-булуңчуктан овал кезип алыр, чалгынныг кезилделерни кылыр;      

Аңгы-аңгы кезектерден тургустунган чүүлдерни салып, чыпшырар;    

 Өзүмнерден болгаш геометриктиг хевирлерден полоса, дөрбелчин, төгерик, розеткага хээлерни кылгаш, оларны өң, хевир, хемчээл аайы-биле солчуп алгаш, дес-дараалаштыр чыпшырып алыр.

Ниитилел болгаш харылзаалыг сайзырал:    

 Уруглар-биле чүнү ойнаарын, оюнга кым кым болурун дугуржуп билири;      «Эвилен-ээлдек» сөстерни ажыглаар;    

 Ада-иеңерниң ажылын билип алыңар;      

Төрээн чурттуң адын бил;    

 Чурттап турар суурунун, кудумчузунун адын билири;    

 Уруглар садынга организастыг алдынарынын кол дурумнерин сагыыр;    

 Кудумчуга болгаш транспортка алдынарынын дурумнерин сагыыр;      Орук дурумнерин билир (кудумчуну тускай черлерге кежир, чугле светофор ногаан турда кежир);      

Бойдуска бодун алдынарынын кол дурумнерин сагыыр (унуштер болгаш дириг амытаннар-биле айыыл чок харылзажыр аргалар, долгандыр турар хурээлелге хундуткел);      

Улуг улустуң ажылының чугулазын билип алыр;      Кижиниң холу-биле кылган чүүлдерни кичээнгейлиг хүлээп алыр.

Мага-боттуң сайзыралы:  

  Холдарның болгаш буттарның шимчээшкинин деңнеп тургаш, кылаштап, маңнап чоруур;       

2 бут кырынга сегирип алгаш, бурунгаар шимчеп, 70 см-ден эвээш эвес черден узун сегирип алыр;      

Мячикти бажының артындан, эктинден алыр, тудар, көдүрер, салып, дөгерип, октаар;    

 Оң болгаш солагай холу-биле чүвелерни 5 метрден эвээш эвес ыракка октаар, мячикти черге (шалага) 5 катап дес-дараалаштыр соктаар;    

  Тепкииш-биле үнер - тепкииш, гимнастика ханазын ламельдерни эрттирбейн, бир рейстен өскезинче үнүп турар;     

  Кызып, быжыг аркан адаанда тырлып, шалада чыдар ыяшты чылгап;  

 Колонканы чаңгыс-чаңгыс кылдыр, ийи-ийи кылдыр, төгерик кылдыр, шыйыг-биле тургузар;     Ийи дугуйлуг велосипед мунуп чоруур;  

Федералдыг күрүнениң өөредилге стандартынга дүүштүр уруглар садынга кижизидилгениң болгаш белеткелдиң сорулгалары.

      Бистиң бөлүүвүс «Төрүттүнгенинден школага чедир» школа назыны четпээн уругларның чаа өөредилге программазынга даянып тургускан өөредилге ажыл-чорудулгазының Ажылчын программазы езугаар ажылдап турар. 2024 – 2025 өөредилге чылының сорулгалары: Н.Е.Веракса, Т.С.Комарованың редакторлааны «Төрүттүнгенинден школага чедир» деп инновационнуг программага дүүштүр ажылдап кылган школа назыны четпээн өөредилге албан чериниң өөредилге черинге өөредилге программазын боттандырар.

Ортумак болукте ооредилге чорудуунун онзагайлары.      

Хундулуг ада-иелер, бистин группавыста хуннун чуруму-биле таныштырып, сагып чоруурунарны дилээр-дир мен. Уруглар хүлээп алыры 08:00-ден 18:30 шакка чедир. Оон эртенги чем болгаш кичээлдер эгелээр. Бир эвес орайтапкаш, мергежилге үезинде чедип кээр болзуңарза, солуур өрээлге доозулганын манап алыңар. Бо чылын күш-культура-биле ажылдаарын уламчылаар бис, а ол дээш уругларга спортчу хеп херек (ак футболка, кара шортик, чешка). Бистиң бөлүүвүс неделяда 10 кичээлдерни эрттирип турар, олар болза чурук, аппликация, хөгжүм кичээли, күш-культура кичээли, математика кичээли, даштыкы делегей-биле таныжылга, чугаа сайзырадылгазы. Шупту кичээлдер оюн-баштак кылдыр эртип турар. Хүннүң-не 20 минуталыг  кичээл болуп турар. Хүннүң дургузунда даштыкыга янзы-бүрү оюннарны ойнап,  оюннарын болгаш уруглар ырыларын өөренир, уруглар-биле бот-тускайлаң беседаларны чорудар..

Бөлүк дүрүмнери.

1. Эртенги хулээлгеден эгелээлинер. Уругну кежээки үеде эки чүүлдерже угландырарын оралдажыңар, үезинде удуп чыдып алыңар, өөрүшкүлүг болгаш экииргек туруп алыңар, уругну «хилинчек» чедирбес дээш, чаңгыс чугула дүрүмнү сагыңар: ону башкыга хүлээдип берип, оожум чоруур. Силер үр үе дургузунда хомудап, байырлашкан тудум, ол силерден кээргээчел чорукту негеп, чүткүлдүг болур. 9.00 шакта кижизидилге ажылдары эгелээр; ада-ие-биле байырлашканындан муңгарал болгаш дүвүрел бо үеге чедир уттуптар ужурлуг.

2. Гимнастика эгелээр мурнунда чедип кээр үеңер бар; бир эвес башкы-биле харылзажыр дизе, оон-даа эрте чедип келиңер. Ынчалза-даа бир эвес кандыг-бир чылдагаан-биле ажылдавас болза, башкылар мергежилгеден келгижеге чедир уругну солуур өрээлге-даа, бөлүкке-даа чаңгыс каап болбас - албан манаар. Оон озалдавазын улуу-биле дилеп тур бис. Орай кээп турар улус бисти чаңчылчаан ажыл-херектерден, уруглар-биле ажылдаарындан чайладып турар.

 3. Уруглар хүлээп алыр болгаш чедирер реестрге бүрүткедип алырын утпаңар. Силерниң ажы-төлүңер дээш хүлээлгеңер-дир.

 4. Башкылар силерни эмчиже баарын дилээн болза, хунзедир сагыш човаашкынны оттурар аарыгнын демдектери тыптып келген дээн уткалыг. Бир эвес силерниң бодалыңар-биле алырга, бо чүүл силерниң төлүңерниң ниити байдалы болза, өске уругларның ада-иелеринге өске уругларның халдавырның үндезиннери бооп болур, оларның боттарының төлүнге айыылдыг.

 5. Эртенги чемге озалдавазын кызыдыңар, чүге дизе артып калган чемни шын эвес үеде тудар, микробтарны өстүрер, азы уругларга таарышпас чемни бээр эргевис чок. Бо талазы-биле уруг дүъштеки чемге чедир чемненмес.

6. Уругларны хевин сактып алырын ооредир, башкыларындан, колготки кайда деп айтырбас кылдыр ооредир. Сактып келбес болзуңарза, демдектерни салыңар, ынчан биске чүүлдерни тып алгаш, шкафтарже суп алыры белен болур. Идик-хеп чылдың үезинге дүгжүп турар, уругга кедеринге белен, эптиг, идиктер шнур чок, кедеринге белен болур ужурлуг. Кызыгаарлаашкын соонда, хептеривисти шыдаар шаавыс-биле кургадып алыр бис; хүлээп алган. Варежкалар резинкалыг, ынчалза-даа оларны илчирбелерге ораап болбас.

 7. Спортчу формаңарны чуур дээш ап алырын утпаңар; запас иштики хептер шкафта турар ужурлуг (трусик, футболка, носки, футболка, шортик, платье)

8. Оюн-тоглаа болгаш утренниктерде байырлыг хептер турар ужурлуг, байырлалдар мурнунда эккеп турар.

 9. Бистиң огородувуста уруглар-биле сезон аайы-биле ус-шеверлерни кылып, мөөрейлерге киржир чаңчылдыг, ооң дугайында башкылар силерге дыңнадып бээр.  

10. Ай санында 10-га чедир уруглар садынга төлевирни үезинде төлээрин утпаңар.

 11. Тускай айтырыг - бажыңдан ойнаарактар: бир эвес силер уругга ойнааракты бажыңындан садикке чедир бээр болзуңарза, ол чиде бээр азы үрели бээринге белен болуңар. Ойнаарак айыыл чок болур ужурлуг.

Янзы-буру айтырыглар.

  Хүндүлүг ада-иелер, бистиң шупту кады хемчеглеривисти организастаарынга дузалажыр бөлүк ада-ие комитедин шилип алган. Чаңчыл езугаар бөлүктүң амыдыралынга идепкейлиг киришкен ада-иелерге өөрүп четтиргенивисти илередип тур бис. Дузалаанынар дээш улуу-биле четтирдивис. Улуг өөрүшкү-биле силерге четтиргенивисти илередип тур бис, өске-даа ада-иелер база бөлүктүң амыдыралынга киржир боор деп идегедивис. Силерниң-биле кады ажылдап, уругларга дузалажырын четтикпейн манап тур бис!