Улуг болукке кичээл «Чеди чүзүн малымайны…».
план-конспект занятия по окружающему миру (старшая группа) на тему

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение детский сад «Сайзанак» с.Шекпээр Барун-Хемчикского кожууна

Улуг болукке кичээл  «Чеди  чүзүн малымайны…».

Воспитатель: МБДОУ д/с «Сайзанак»

Монгуш Сайлык Бижик-Баировна

Шекпээр – 2017г

Кичээл   «Чеди  чүзүн малымайны…».

Сорулгалары:

Ооредиглиг: Уругларны тыва кижиниң чеди чүзүн малы- биле база шаандан тура бистиң өгбелеривистин  агаар-бойдустун аажы- чаңын азырап турар малының дузазы- биле эскерип чораан хайгааралын таныштырар.

Сайзырадыр:Уругларнын сос курлавырын байыдар; эскериичел чоруун сайзырадыр.

Кижизидилгелиг: Уругларны дириг- амытаннарга ынак болурунга кижизидер.

 Оларны чаптап, чарашсынып, азыражырын, карактаарын, сагыш -човангыр болурун кижизидер.

 Дерилгези: 7 чүзүн малдын чуруктары, бижээш аскан үлегер домактар, Тываның картазы,  диск «Путешествие в Туву», прзентацииялаан коргузуг «Чеди чузун малым».

                        Кичээлдин  чорудуу:      

1. Организастыг  кезээ.
2. Сорулгазы -биле таныштырары.

-Уруглар, богун бис кичээливисте 7 чузун малывысты чугаалажып, оларны ырлап, шулуктеп, бистин огбелеривистин   малдын дузазы-биле  бойдустун аажы-чанын билип ап чораанын чугаалажыр бис.

   3.Башкының созу,.

-Тыва эгээртинмес эртине байлактыг,кайгамчыктыг чараш бойдус чурумалдыг Таңды сыңмас аң-меңниг,хараган дег хөй мал-маганныг, хөөмей, сыгыт,каргыраа чурту болган чер.  Тыва черниң база бир онзагай байлаа-ооң 7 чүзүн малы болур. Ол дээрге Тожу, Тере - Хөлдүң ивизи, Эрзин, Тестиң тевези, Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайганың сарлыы база хөй кезии кожууннарда азырап турар аът,инек, хой,   өшкү-дүр.

         Ынчангаш, ам чеди чүзүн малывысты чугаалажыр бис .Бистиң ужуражылгавыс кыйгырыы: « Инектиг кижи тодуг,хойлуг кижи каас».

 1. Хой.

Эъди,кежи хоюг дүгу

Эриг алдын-чымчак алдын.

Хураганны азырап ал

 Хуулгаазын каас боор сен.

-Кайы малывыстың дугайында чугаалажыр бис?

-Хой дугайында.

    Бистин  черде хой ажылын хой кезии кожууннар чорудуп турар. Хойнун озулдези,  шыдамыы одар-белчиир солчулгазындан дыка хамааржыр. Малчыннар ынчангаш чазаглаар, кузеглээр, кыштаар, чайлаглаар хонаштарлыг болур.Чайын хойлар чер оъттаар,чайын кыжын чиир сигенин белеткеп алырлар.Бистин республикада хой кезии кожууннарда хойну азырап турар.

      Хойнун ажыы улуг:  дугун, эдъин, кежин, судун база ажыглаар. Хойнун толун  хураган дээр. База хой аймаа кошкар,  ирт деп аттарлыг болур.

2.Инек.

Инек деп сос адай каавыт

Итпек, хойтпак, быштак, тарак

Амданныг-ла чаагай чем

Ала чайгаар коступ келир.

-Кайы малывыстын дугайында чугаалажыр бис?(Инек)

-Инек малды бистин республикада кожуун бурузунде азырап турар.  Хуу инектернин саны дыка ковей.Инек чайын чер оъттаар, кускээр чайын инекке кыштап чиир сигенни хуу-даа кижилер- даа белеткеп алыр.Инектин ажыы улуг: судун, эъдин, кежин ажыглаар бис. Судунден янзы-буру чемнеркылыр: ореме, чокпек, саржаг, курут, быштак  дээш  оон-даа оске. Инектин толун бызаа дээр, инек малды хар- назынынын аайы биле молдурга,казыра дээр. База эр-кызынын аайы биле буга,  шары дээр.

3. Аът.

          Аай-дедир чорук кылыр

Аъттын ажыы аажок улуг.

Ажыл-ишке дузалыг дээш

Аътты аажок хундулээр мен.

    Аът мал-биле бистин огбелеривис шаандан тура чарылбайн келген.Аъттын ажыы улуг.Ажыл-агый кылырда-даа , мал- маган кадарарда-даа, аннаарда-даа ажыктыг.Аът кижинин шынчы оннуу.Ол ээзин черле чааскаандырзын кагбас.

Аъттын эъдин, судун алыр. Аъттын толун кулун дээр,кыс аътты бе,  чылгы малды  назы – харынын аайы биле тускай адаар.Толун кулун дээр оон озе бээрге богба-1 харлыг,2 хардан ынай-чаваа дээр.

     4.  Анай.  Анай черле ындыг-

                   Аваангыры кончуг,

                     Авазын-даа кырлаар,

                      Анаа черле турбас.

    Ам ошкунун дугайында чугаалажыр бис. Ошкуну бистин Тывада хой кезии кожууннарда азырап турар.Ошкунун уксаалары янзы-буру:  ангор

 (дуккур), суткур ошкулер дээш оон-даа ынай. Ошку малдын ажыы улуг: эъин чиир, судун ижер, дугу, кежи бисти хепкерер. Чайын чер оъттаар, кыжын чиир чемин белеткеп алыр. Ошкунын толун анай дээр, чэр-кызынын аайы-биле  серге,  хуна дээр.

5. Сарлык.           Куу сыра буду ышкаш

                     Кулаш чыгыы мыйыстыг.

                     Дугу хатка эстеп чоруур

                      Дугу терен чараш инээм.

   Сарлыкты бистин Тывада Монгун-Тайгада, Бай-Тайга кожууннарда азырап турар.Сарлык тайга сын   оъду оъттаар. Сарлык ажыктыг  мал. Дугун, эъдин алыр.Сарлыкты саары берге: сарлыкты шарып алыр- мыйызындан,   будундан. Сарлыктын толун бызаа дээр. Чаа торуттунгенде сарлык бичии болур, бызаа ышкаш.  Сарлыкты- база оске азырал дириг амытаннар ышкаш назы-харынын аайы-биле аттарлыг болур.молдурга,   донен,  шары дээр.

      6. Теве      Ховуларның корабили

                         Ховар улуг, ажыктыг.

                       Тейлер ышкаш мөгенниг

                        Теве дээрге чараш мал.

Тевелерниң хөй кезии чылыг черлерде - ховуларда озуп турар.Тевелер шыырак будуштуг болур.Тыванын тевелери бичежек будуштуг .Тывада тевени хой кезиинде Эрзин, Тес-Хем кожуунарда азырап турар.Тевенин ажыы улуг: эъди, дугу, суду.Теве хову оъду, кужур чиир.

      Кыс теве-энгин, эр теве-буура дээр. Тевенин толун-бодаган  дээр. Ажыл кылыр тевени – адан дээр.

      7.Иви     Ишкээр дашкаар чорук кылыр

                   Иви малым арбын өссүн

                    Идегелдиг аңчыларның

                    Ишке мунар кашпагайы.

  Иви мал Тываның Тожуда, Тере-Хөлде бар. Кадыр-каскак тайгаларга

 аңнап мунар ажыктыг мал. Ивиниң сүдү хоюг. Ооң сүдүнден быштак кылыр, эъдин чиир, бышкаандан идик кылыр, мыйызындан эм, хырба кылыр.

Чиир оъду тускай: тайга-сын оъду шулун чиир.

      Кыс ивини мынды , эр ивини чары дээр, төлүн анай дээр.

      Иви чаңгыс черге турбас, бир сындан бир сынче, бир одардан бир одарже

      оъттаар мал, ынчангаш чылда 4 катап көжүп чорааш ол малды кадарар.

Түңнел.

-Бис,  чүнүн дутайында чугаалаштывыс?

-7 чузун малывысты канчаар ужурлуг бис? Бугу дириг амытаннарны камгалаар, карактаар, оларга сагыш-човангыр, эки остуржур ужурлуг бис.

«Хойлуг Кижи каас, инектиг кижи тодуг» дээр болгай уруглар.

Физминутка

Хураганым

Дыдырарган дуктерлиг,

Дыка чараш хураганым.

Дызырадыр –дизиредир

Дешкилээли хураганым.

Хомустап ойнап бээйн,

Хураганым оъттап ал.

Тоттур оъттап чемненгеш,

Таалап чыт-ла хураганым.

Ам дараазында дириг амытаннар дузазы-биле агаар-бойдусту билип алырын коор бис.

Инек.

Бир эвес инек кежээликтей харамдыгып оъттаар болза, чаъс чаар, черге чыдыннаарга аяс болур.Шаашкактаарга-бургээр, чаъс чаар.

Ошкулер.

Бир эвес ошкулер ыяштар адаанга чаглактаныр болза, чаъс чаар, хоолбектер

 сузерге аяс болур.Бир эвес ошкулер шагар-оът  чиир болза,агаар соор, чаъстаар.

Хой.

Бир эвес хойлар холегеленип, чыдыннап турар болза, изиг хун болур. Хой эдип туруп бээрге,бургээр, динмирээр.   Ажык черге чыглып, аразында ускулежир болза, дынзыг хат хадыыр.

Аът.

Аът бажын силгип, саваттынарга, чаашкын чаар, чайын ургулчу  андаштанырга чаъстаар. Дээр бургээр дээнде былгыртынар.

7  чузун мал дугайында тывызыктар, улегер домактар, ырылар.

Улугер домактар.

Аътты баглап ооредир,

аныян сургап ооредир.

Демниг сааскан теве тудуп чиир.

Узер буга мыйыс догээр,

улегер билбес куш догээр.

Инектиг кижи тодуг,

хойлуг кижи каас.

Кадык мал мал боор,

кадык мал мал боор.

Кокайга хой кадартпа,

хопчуга сос дамчытпа.

Даг аътты човадыр,

кылык боту човадыр.

Чыткан хой тургуспас,

чустуг сиген сый баспас.

Аът олур-баглаажы артар,

Ада олур-оглу артар.

Тывызыктар.

Ыракты ырак дивес ылап чоруктуг,      Мыйыстыг-ан эвес,

Берт черни берт, кадыр дивес.(аът)       Салдыг-ошку эвес,

                                                                   Сыргалыг-кадай эвес,

                                                                   Адыр дуюглуг инек эвес.

Агыынактын уну чараш.(анай)

Кадын кыстын хачызы чок.(Донгур инек)

Терек холегезинде турган ышкаш-кайгамчык чараш.(сылдыс-шокар аът).

Самдар эвес хирезинде чамашкызы хой.(шокар инек).

Тоол   «Теве»

Ыр  «Бодаган»

 Кичээлдин туннели.

Кичээлдин бот унелели.

Мээн эрттирген кичээлимнин темазы: «Чеди  чүзүн малымайны…».

Кичээлдин салдынган сорулгалары:

Ооредиглиг: Уругларны тыва кижиниң чеди чүзүн малы- биле база шаандан тура бистиң өгбелеривистин  агаар-бойдустун аажы- чаңын азырап турар малының дузазы- биле эскерип чораан хайгааралын таныштырар.

Сайзырадыр:Уругларнын сос курлавырын байыдар; эскериичел чоруун сайзырадыр.

Кижизидилгелиг: Уругларны дириг- амытаннарга ынак болурунга кижизидер.

 Оларны чаптап, чарашсынып, азыражырын, карактаарын, сагыш -човангыр болурун кижизидер.

Кичээл конспект езугаар болган.

 Кичээлдин сорулгаларын чедип алырда, адраазында ажылдарны  кылган мен.

Кичээлди  эрттиринге коргузуг материалдарын ажыглаан мен. Оларга Тыва дугайында видеоматериал, база чеди чузун малдын чуруун презентациязлаан коргузуг,  Тыванын картазы хамааржыр.

Уругларнын дыл домаан сайзырадыры – биле шулуктерни баш бурунгаар берип, база азырап чоруур дириг амытаннарывыстын дугайында делгем, ханы уткалыг тайылбырны кылып,  тыва чоннун агаарны байдалын азырал дириг амытаннарнын аажызындан били ап болурун коргускен мен.Уруглардан долу харыыны манап, элдээрти айтырыгларны салган  мен.

Кичээлге  уругларнын боданыр чоруун сайзырадып, тыва аас чогаалынын биче хевирлерин  улегер домактарны, тывызыктарны уругларга таныштырып оларнын дузазы-биле сос курлавырын байыдар аргаларны ажыглаан мен.  

Кичээлдин эрткени эки, салдынган сорулгалар четтиген деп санаар мен.