Улуг болукке ажык кичээл.
план-конспект занятия по окружающему миру (старшая группа)

Улуг болукке ажык кичээл.

Тема: Хадын-арганын каастакчызы.

Сорулгазы: 1.Хадынын тургузуун болгаш чаражын уругларга ооредир.

2. Тыва чаагай чанчылдарга даянып алгаш, уругларны биче сеткилдиг, кээргээчел, торээн бойдузунга ынак, хумагалыг болурунга кижизидер.

3.Бойдустун амылыг болгаш амы чок ийи кезээн ылггап билиринге ооредип сайзырадыр.

Хереглээр чуулдери: Чурук: «хадын чайгы уеде», чуруктар,карточкалар.

I.Б -Богун агаар кандыг-дыр уруглар? Бо чылдын кайы уезил? Час деп канчап билип алыр бис? Силер чылдын кайы уезинге ынак силер? Чылда каш уе барыл? Ам мен силерге шулуктен номчуп чугаалап бээримге силер чылдын уезин тодарадыр силер, шинме уруглар.

1.Хуннун караа черни чылдаан, 2.Чайгы хун хуннеди

Хулумзуруг бисте чайнаан. Чараш чечек осту.

Дамырактар агып батты Арыг суг долду

Таан куштар ээп келди Арбай тараа осту.

(Час). (Чай).

3.Арбай, тараа бышты 4. Ак хар чагган,

«Алдын» оннуг болду. Агым хемнер удаан.

Тумен хой чон унду Хаак,шанак хоглээн,

Дужут ажаап алды. Кажан ындыг болурул?

(Кус). (Кыш)

Б-Шын тыптынар уруглар. Ам ынчаарга бистер ам арыгже агаарлаар бис уруглар (Башкы арыгга чеде бергеш айтырыглар салырын уламчылаар).

Б- Эрткен кичээлде ооренген чуулувус катаптаптаалынарам,уруглар. Бойдус деп чул ол, уруглар? (уругларнын харыызы).

-Бойдус каш кезекке чарлыр ийик? Ийи кезектин аттарын адап корунерем (амылыг, амы чок).

-Амылыг дээрге чуу деп билип тур силер? Тынныг, дириг дээн. А амы чок дээрге, «тын чок» олуг бойдус дээр.

-Амылыг болгаш амы чок бойдусту бисти долгандыр коргеш адап, тып корунерем (уругларнын харыызы). Баштай амылыг бойдусту тып корээлинерем уруглар (ыяштар, куштар, кижилер, дириг амытаннар,унуштер).

-А, амы чок бойдуска чулер хамааржырыл уруглар? (хун, дээр,суг, хорзун, довурак,элезин, даштар…)

-Эр-хейлер, уруглар шупту шын эки харыылап турар-дыр силер уруглар… Богун бистин арыгда агаарлап келген ужурувус болза, силерни мен арганын бир чараш ыяжы Хадын биле таныштырарым ол.

Б-Хадынны – арганын каастакчызы дээр бис, уруглар. Ол ак хуулгаазын –ыяш. Ону орус улустун ынак ыяжы дээр бис. Хадыннын бир онзагай чуулу ол- эм ыяш. Оон чузу эм болурул?-Оон чулуу эм уруглар? Силер хадын дугайында чуну билир силер, уруглар? ( уругларнын харыызы).

Б- Хадыннын чулуу чодулге, ижин-баарынга, чус аарыгларынга ажыктыг. Хадынны коорунерге чараш-дыр бе?! Ол салгынга шимчеп турарын корунерем база «Хадыннар» деп шимчениптээлинерем.

    Физминутка: Хат хадаан- ( чайганыр)

Ыяштар бажы шимчээн-( холдарын оору он, солагай талаже эглир)

Хатчыгаш оожурга (олурар)

Ыяштар ам-даа оссун ( турар)

II.Б-Ам бо хадынывысче корунер че, уруглар. Кайы хире чараш-дыр? Силер: «Чуге хадынны арганын каастакчызы?-деп санаар силер, уруглар? ( уругларнын харыылары: уну ак,бурулери калбак,хой карттыг,мочургазы-сыргазы дег…).

Ам бо озуп турар хадынывыс-биле, бо чурукта хадынны деннеп корээлинерем уруглар.Чурукта кайы уел бо уруглар? (чай). Чай деп канчап билдинер? ( уругларнын харыылары: оът-сиген ногаан,уруглар чайгы хептерлиг,ыяштарнын бурулери ногаан….).

Б- А, бо кайы уе, ийик? Хадын-ыяжывыс, бо чурукта хадын-биле чузу-биле ылгалып турар-дыр? (уругларнын харыылары: бурулери чаа-ла унуп орар).

Б-Чурукта хадыннын бо чузул урулар? ( мочургазы).

-Хадыннын мочургазын, «сыргалары»-дээр бис,уруглар. Бир чараш чуулу ол-дур, уруглар. Бо мочургаларын коорунерге чаражын корунер даан, шынап-ла сыргалар дег халбагар куду халбайып оскен. Ыяштарнын чулери бар болурул уруглар? (уругларнын харыылары:будуу, бурулери, уну, дазылы). Ам мындыг оюн ойнаар бис уруглар:оюннун ады: «Кым шын чедерил?»- деп оюнну ойнаар бис. Баштай бисти долгандыр турар ыяштардан адап корунерем( долгандыр турар ыяштарны ададып алыр, чинге, калбак буурулерлиг ыяштарны ылгадыр).

Оюннун тайылбыры: башкы уругларга таныыр ыяштарнын бурулеринин чуруун коргузер, уруглар ону танааш, ол ыяшче дурген маннааш оон чанынга четкеш келир,( оюнну 4-5 катап ойнадыр).

III.Б-Хадын биске кандыг ажыктыг болду уруглар? Оон чулуу биске канчаар дузалаар болду? Кандыг-кандыг аарыгларга дузалаар ийик?...Хадын биле оон ынай чуну канчаарыл уруглар? (уругларнын харыылары: от салыр, карты тозун саазын орнунга ажыглаар…).

Б-Хадын чымчак ыяш-дыр уруглар. Оон-биле чуну-даа кылып болур бис.Тывалар оон-биле балды сывы,шай согаажы, тараа соктаар согааш, бала, сыгыртаа-хумун дээш оон-даа оске чуулдерни чазап чораан уруглар. Хадын-биле чуну-даа чазап кылып болур, чуге дээрге хадынывыс чымчак, «кестингир», «чазаттынгыр».

IV.Б-Хадыннын ажыын билип алдывыс. Ол «эм» база, оон ынай оон-биле янзы-буру чуулдер чазаар,тозу-биле от салыр, оон бодун от салыр дидивис.

Бо чуулдерни кылырда бо «чараш» ыяжывысты канчаар-дыр бис уруглар? Чараш ыяжывысты канчаар ийик бис?! (уругларнын харыылары ону кеспес остурер, будуун сыкпас, суггарар).

Б-Ам хадыннын чулуу биске херек апарган-дыр, канчаар бис уруглар?! Ам мен силерге шаанда, ам-даа болза улуг улузувус ыяштарны ажыглаарда мындыг ёзулалдарны сагып, чурумун уревейн чоруурлар. Хадыннын чулуун чодулге ажыглаар дидивис. Чижээ: бир огден чаш уруг аарый берген-дир. Эм ижерге ижип албас, чок болза кузар боорга, албан-биле хадын чулуун ижиртир дээш ону хереглээнде улуг кижизи даайы азы кырган-ачазы «Оран-тандызындан дилеп, бойдузунга чалбарып, тейлеп чедип келир. Шак бо хадынга келген болза «Оран-тандым оршээ,

Эм, от унужун дилеп

Чалбарып тейлеп келдим»-дээш чеминин дээжизин хадын дозунге салыр, чем дээжизи дээрге (конфет, чигир, ак чемнер болур) ак судун, шайын чажып чалбарыыр. Оон ам «Хадынны» аяаар балды-биле кертип кескеш чулуун алгаш чоруур. Кертип каан «балыглап каан» хадынын албан эмнеп кааш чоруур уруглар. Ону «эмнээрде» довурак,хорзун-биле «балыглаан», керткен черин дуй хорзун, довурак-биле дуглаар. Оон башка хадынывыс, кадып, кургап олуп калыр шээй, уруглар. А ыяшты хереглээш кезерде база-ла оран-тандызынга чалбаргаш, ону база дилеп алыр. Мынчаар чалбарып чораан уруглар:

Кезер дээш кеспедим,
Кезер ужурга таварыштым

Кескен черден ыяжывыс

Кезек-кезек, оор-онер оссун, оршээ!-дээш чалбаргаш хереглээн ыяжын кезип алыр. Доо ол чуу-дур уруглар? (тожек). Ол ыяш чуге тожек болу бергенил? Ыяшты кезерде орну, тожээ артып калган, чуге тожекти артырып турарыл дээрге, чер иштинде ыяштын чулери бар ийик, дазылдары бар ийик чоп. Дазылындан тура согар болзувусса, ыяштар шуут чок,арга-арыг турбас уруглар. Ыяштарнын дазылдарын дамчып бичии-бичии ыяшчыгаштар: хадыннар,теректер,дыттар, шивилер оскеш арга болуп турар уруглар. Арга-арыгнын биске ажыы чул? (уругларнын харыылары: агаарны арыглаар,эм,оът унуштерин, байлаан бээр).

Ыяштар хадыннар кандыг бойдуска хамааржыр ийик? ( чемнерип, озуп, торуп ковудеп,тынып турар).

Чурук-биле ажылды чорудар: кижинин дурт-сыны.

Деннээр: Кижинин мага-боду,

Ыяштарнын уну-биле домей.

Холдары ыяштарнын будуктары-дыр

Буттары – дазылдары-дыр,

Хан-дамырлары-дазылдары-дыр.

Ынчангаш бис ыяштарны кайы-хамаанчок сыйар болзувусса кандыг-дыр? Кижи ышкаш аарый бээр, ол база амылыг, ада-иелиг, ог-булелиг.

Чижээ: Бо чараш хадынывыстын будуун сый согар болзувусса, кижилер дег холу чок артар шээй. Ыяштарга база домей аарышкылыг уруглар. Каяам, Намчыл сээн холунну аяаар тыртып корейн, кандыг-дыр?! Аарышкылыг шээй.

Б-Ынчангаш бойдузувуска кандыг болур-дур бис уруглар? ( уругларнын харыылыры: ыяштарны сыкпас,унуштерни чулбас, бокталдырбас, баспас…).

Кезер дээш херглээнде канчаар-дыр уруглар? ( уругларнын харыылары: тейлээр, чалбарыыр, дилеп аар, чем дээжизи салыр…).

Бойдузувус чаражын эскерип топтап ам-даа агаарлаашкыны кылыр бис уруглар. Ыяштарны корунер даан,чаражын албан –биле оор-онер озуп турар.Кижилер канчап ог-булелиг, эш-оорлуг-дур уруглар. Долгандыр корунер, доо кезек черде шивилер, бо кезек черде хадыннар дээш,улуг хадын, ортуну, эн бичиизи дээш барган-дыр уруглар. Кайы –хире чараш-дыр, бойдузувус камнаалынар!

Ам бо чараш хадынывыска бо кормушканы азып алыылынарам, уруглар. Ам бир келгеш коор бис. Чуу-деп кушкаштар кээрэвес. Ыяштарнын эмчизи чуу ийик? Торгалар келгеш эки эмнезин. Ам мындыг оюндан ойнапкаш чоруур бис, оюннун ады: «Болур,болбас». Чижээ: Мен бир чурук коргузеримге

«болур», болза ора дужер силер, «болбас» болза ол-ла хевээр турар.

Чуруктар: Ыяшты сып чыдар.

Ыяшты тарып чыдар.

Куштарга уя азып чыдар.

Куштун чуургазын уядан ап чыдар.

Эм унуштерни базып, чулуп чыдар.

Дириг амытаннарны аргадан ап алгаш бар чыдар.