О5ону иитэр угэстэр
материал по теме

Темата: «О±ону иитэр °гэстэр».

                                       Караканова Акулина Афанасьевна

Соморсуннаа±ы «Чэчир» у´уйаан иитээччитэ.

Кэнники кэм²э майгы-сигили сатарыйан, иитии боппуруо´а улахан бол±омтону тардара °ксээтэ. Бу с°р°н биричиинэтинэн ³б°гэлэрбит итэ±эллэриттэн тэйиибит буолар. Ол т°м°гэр ыччаттарбыт тугу да±аны харыстаабат, барытын °рд°ттэн кэ´э сылдьар буоллулар. Кырдьа±а´ы-кыамматы аанньа ахтыбат буолуу, мээнэ-мээнэ тылла´ыы, уоруу-алдьатыы, ³л³р°°-³´³р°°, ку´а±ан дьаллыкка ылларыы °гэскэ кубулуйар кутталанна.

   Биллэн туран бу ³р°т к³ст°°тэ сиэрэ-туома суох олоххо к³ст³р. Би´иги ³б°гэлэрбит °т°³ °гэстэринэн о±олорун иитэллэрэ.   Били²²и балысха²наах °йэ±э ыччаппытын хара дьайтан ара²аччылыырга саха итэ±элин, °т°³ °гэстэрин тилиннэрии, а±а к³л°³нэ °йэлэргэ муспут ³рк³н ³й°н с°мэтин, маанылаах майгытын: °т°³ санаа, эйэ±эс-сайа±ас, а´ыныгас-амарах, ыалдьытымсах-айма±ымсах, кырдьыксыт-чиэ´инэй, бигэ тыллаах буолууну °°нэр к³л°³нэ ³й°гэр-санаатыгар, сиэригэр-майгытыгар, этигэр-хааныгар и²эрии т³р³пп°т ыччатын кэскилин ту´угар кы´амньыта буолуохтаах.

Yлэ актуально´а:

1.£б°гэлэрбит олоххо сы´ыанна´ар °гэстэриттэн, итэ±эллэриттэн тэйиибит т°м°гэр били²²и ыччат сиэр-майгы ³тт°нэн сатарыйыыта

2. Сиэр-майгы ³тт°нэн иитии-°³рэтии намы´а±а.

Yлэ сыала-соруга: Норуот о±ону иитэр уопутун °³рэтии, этнопедагогика±а т³р°т буолар иитэр °гэстэри булуу. Кыра о±о сиэр-майгы ³тт°нэн иитиллиитигэр, ³б°гэ са±аттан кэлбит кэс тыллары ту´аныы.

Yлэ барыла: 

   Iч. Теоретическай чаа´а

   1. Сиэр-майгы иитиитэ.

   2. Ыалга о±ону иитии °гэстэрэ.

   IIч.Практическай чаа´а

   1.О±ону иитэргэ ³б°гэ са±аттан кэлбит кэс тыллар суолталара.

   2.Т°м°к

Yлэ тэрээ´инэ:

1. О±о иитиитигэр, ³б°гэ са±аттан кэлбит °гэстэри хомуйан  

матырыйаал бэлэмнээ´ин

2. Т³р³пп°ттэри кытта °лэ(о±ону иитии °гэстэри хомуйуу, тар±атыы, бэсиэдэлэр, консультациялар)
3. Бэйэ норуотун °гэ´инэн о±ону иитии.

Yлэ ис хо´ооно:

   Би´иги ³б°гэлэрбит  араас °гэстэри, сиэрдэри-туомнары, абыычайдары туту´ан олороннор кэлэр к³л°³нэ ыччаттарын сиэр- майгы ³тт°нэн иитэллэрэ. Ки´и майгыта олох сиэриттэн тахсар.

  Сиэр диэн ки´и туту´ар майгыта. Сиэри тутуспат аньыы. Ки´и о²оруо суохтаа±ын аньыы, т°ктэри диэн этэллэр. Ки´и куруук аньыыны, т°ктэрини о²орор буолла±ына, майгыта уларыйар, сиэри кэ´эр идэлэнэр.

  О±о кыра эрдэ±иттэн аньыыны о²оруу сэттээх-сэмэлээх буоларын  билэр буолла±ына ку´а±аны о²орортон туттуна, бэйэтин дьайыытын к³р°нэ, сыаналыы °³рэнэр. Сиэри туту´ан олорору о±о±о кыра эрдэ±иттэн и²эрдэххэ о±о кута –с°рэ б³±³рг³³н, °т°³   сырдык санаалаах °т°³±э-кэрэ±э тарды´ар, ки´илии ки´и буолара саарба±а суох. Ол курдук о±ону кыра эрдэ±иттэн тутта-хапта сылдьыы бэрээдэгэр «Аньыыны гыныма, т°ктэрини о²орума», « Айыы суолун тутус» диэн алгы´ынан иитэн « Айыы майгылаах, К°н санаалаах» ки´и буоларыгар олук ууруохтаахпыт. Кыра о±о±о кэпсээннэринэн, холобурдарынан ку´а±ан кэмэлдьи аньыыга тиэрдэрин ³йд³т°³ххэ, сэрэтиэххэ с³п.

Холобура маннык кыра кэпсээннэри сэ´эргээн :

«Ку´а±аны ба±арар аньыы», «Ки´иргиир аньыы», «Ымсыы буолар аньыы», «Ки´и итэ±э´ин к°л°° гынар аньыы», «Сэтэриир аньыы», «Ку´а±ан тылы са²арар аньыы», «Уорар аньыы», «Сымыйалыыр аньыы», «Кырдьа±ас ки´и этэрин истибэт аньыы», «Уотунан оонньуур аньыы», «К³т°мэх буолар т°ктэри», «Малы-салы оннугар уурбат аньыы», «Тарбах та´ынан °лэлиир т°ктэри», «Аска °рэр аньыы», «Оту-ма´ы алдьатар аньыы» диэбит курдук олоххо сы´ыаннаах к°ннээ±и нааданы толунар кэпсээннэринэн о±ону  сиэрдээх буолууга  иитиэххэ с³п.

Саха омук, эмиэ атын норуоттар курдук, с°°´°нэн, ты´ыынчанан сылларга о±ону иитиигэ муспут уонна халба²наабакка туту´уллар °гэстэрэ би´иэхэ кэс тыл буолан ту´аныллаллар.

Кыра о±ону иитэргэ ³б°гэ са±аттан кэлбит кэс тылларга  элбэх к³л°³нэ дьон оло±ун уопута мунньулла сылдьар.

  Кэс тылы билии эмиэ араастаах. Элбэх о±олоох, э´элээх эбэлээх ыал ³б°гэ °гэ´ин балачча туту´ар. Оттон  эдэр ыаллар, а²ардас о±олоох дьахталлар кэс тылы ситэ билбэттэр.

   О±ону толору суолталаах иитэр и´ин кэс тылы билиэххэ наада. Кэс тыл эмиэ о±о майгытын олохтуур, тупсарар аналлаах. Маны ситэ билбэт буоллахха, о±о майгыта ситэри олохсуйбакка хаалыан с³п. Ону аа´ан сыы´а майгы олохсуйуон с³п. Кырдьа±астар ки´и ку´а±ан буоллун диэн эппэтээхтэрэ чахчы, бэрт ыраа±ы ³т³ к³р³н дьа´аммыттара буолуо.

   £б°гэлэрбит кэс тылларын сиэрин-туомун туту´ан кыра о±ону ити айыылартан кэлбит сырдык ситим²э туттарыахха наада, оччо±о кута-с°рэ б³±³рг³³н улаатыан с³п.

   Саха омук былыр былыргаттан о±ону хара т³р°³±°ттэн ки´и буолар суолга хайдах киллэрэр °гэстээ±ин Л.А.Афанасьев-Тэрис «¤оп-паа» кинигэтиттэн матырыйаалы т°мэн хомуйдум .

И´инээ±итэ.

 I ч. Теоретическай чаа´а

  1. Сиэр-майгы иитиитэ

 2. Ыалга о±ону иитии °гэстэрэ

IIч.Практическай чаа´а

 1.О±ону иитэргэ ³б°гэ са±аттан кэлбит кэс тыллар.                

 суолталара.

  2.Т°м°к.

  Туттуллар литература.

Киириитэ:

   Били²²и балысха²наах °йэ±э ыччаппытын хара дьайтан ара²аччылыырга саха итэ±элин, °т°³ °гэстэрин тилиннэрии, а±а к³л°³нэ °йэлэргэ муспут ³рк³н ³й°н с°мэтин, маанылаах майгытын: °т°³ санаа, эйэ±эс-сайа±ас, а´ыныгас-амарах, ыалдьытымсах-айма±ымсах, кырдьыксыт-чиэ´инэй, бигэ тыллаах буолууну °°нэр к³л°³нэ ³й°гэр-санаатыгар, сиэригэр-майгытыгар, этигэр-хааныгар и²эрии т³р³пп°т ыччатын кэскилин ту´угар кы´амньыта буолуохтаах.

Тиэмэ  актуально´а:

 1. £б°гэлэрбит олоххо сы´ыанна´ар °гэстэриттэн, итэ±эллэриттэн тэйиибит  т°м°гэр ыччат сиэр-майгы ³тт°нэн сатарыйыыта

 2. Сиэр-майгы ³тт°нэн иитии-°³рэтии намы´а±а.

Yлэ сыала-соруга:

  1. Норуот о±ону иитэр уопутун °³рэтии

  2. Этнопедагогика±а т³р°т буолар иитэр ньымалары булуу.

  3. Кыра о±о сиэр-майгы ³тт°нэн иитиллиитигэр, ³б°гэ са±аттан кэлбит

   кэс тыллары ту´аныы.

Yлэ тэрээ´инэ:

  1.О±о иитиитигэр, ³б°гэ са±аттан кэлбит °гэстэри хомуйан  

  матырыйаал бэлэмнээ´ин

2. Т³р³пп°ттэри кытта °лэ (о±ону иитии °гэстэри хомуйуу, тар±атыы,             бэсиэдэлэр, консультациялар)

  3.Бэйэ норуотун °гэ´инэн о±ону иитии.

I ч. Теоретическай чаа´а

1.Сиэр-майгы иитиитэ.

   Философскай наука доктора Б.Н.Попов: « Дьиэ кэргэн о±ону иитиигэ оруола-норуот сиэрин-майгытын акылаата»,-диэн эппитэ. Би´иги ³б°гэлэрбит  араас °гэстэри, сиэрдэри-туомнары, абыычайдары туту´ан олороннор кэлэр к³л°³нэ ыччаттарын сиэр- майгы ³тт°нэн иитэллэрэ. Ки´и майгыта олох сиэриттэн тахсар.

  Сиэр диэн ки´и туту´ар майгыта. Сиэри тутуспат аньыы. Ки´и о²оруо суохтаа±ын аньыы, т°ктэри диэн этэллэр. Ки´и куруук аньыыны, т°ктэрини о²орор буолла±ына, майгыта уларыйар, сиэри кэ´эр идэлэнэр. О±о кыра эрдэ±иттэн аньыыны о²оруу сэттээх-сэмэлээх буоларын  билэр буолла±ына ку´а±аны о²орортон туттуна, бэйэтин дьайыытын к³р°нэ, сыаналыы °³рэнэр. Сиэри туту´ан олорору о±о±о кыра эрдэ±иттэн и²эрдэххэ о±о кута –с°рэ б³±³рг³³н, °т°³   сырдык санаалаах °т°³±э-кэрэ±э тарды´ар, ки´илии ки´и буолара саарба±а суох. Ол курдук о±ону кыра эрдэ±иттэн тутта-хапта сылдьыы бэрээдэгэр «Аньыыны гыныма, т°ктэрини о²орума», « Айыы суолун тутус» диэн алгы´ынан иитэн « Айыы майгылаах, К°н санаалаах» ки´и буоларыгар олук ууруохтаахпыт. Кыра о±о±о кэпсээннэринэн, холобурдарынан ку´а±ан кэмэлдьи аньыыга тиэрдэрин ³йд³т°³ххэ, сэрэтиэххэ с³п.

  Холобура маннык кыра кэпсээннэри сэ´эргээн :

«Ку´а±аны ба±арар аньыы», «Ки´иргиир аньыы», «Ымсыы буолар аньыы», «Ки´и итэ±э´ин к°л°° гынар аньыы», «Сэтэриир аньыы», «Ку´а±ан тылы са²арар аньыы», «Уорар аньыы», «Сымыйалыыр аньыы», «Кырдьа±ас ки´и этэрин истибэт аньыы», «Уотунан оонньуур аньыы», «К³т°мэх буолар т°ктэри», «Малы-салы оннугар уурбат аньыы», «Тарбах та´ынан °лэлиир т°ктэри», «Аска °рэр аньыы», «Оту-ма´ы алдьатар аньыы» диэбит курдук олоххо сы´ыаннаах к°ннээ±и нааданы толунар кэпсээннэринэн о±ону  сиэрдээх буолууга  иитиэххэ с³п.

2. Ыалга о±ону иитии °гэстэрэ

  Саха, омук бы´ыытынан, ³й³ -санаата, сиэрэ-туома, к°ннээ±и оло±о-дьа´а±а дьи² айыл±атын баты´ан сайдар, иитиллэр. Ол курдук °йэлэр тухары  оло±у олорорго °³рэтэр  итэ±элин иитэн, °гэстэрин утумнаан кэллэ.

 Саха оло±о  к°н-дьыл, ый-хонук эргииринэн ситимнэнэр буолан айыл±алыын алты´ар °гэстэри т³р°ттээбитэ. Бу °гэстэр айыл±а к³ст°бэт к°°стэрин кытта ыкса сибээстэнэн духуобунай к°°´°-итэ±эли °³скэппитэ. Ол итэ±эллэрэ  ыйтан ый аайы дьыл-кэм майгыта, тэтимэ уларыйан и´эринэн Айыыларынан суолталаммыта. Ол курдук: алтынньыга-Хотой Айыы, сэтинньигэ-Байанай, ахсынньыга-Билгэ Хаан, тохсунньуга-Та²ха, олунньуга Одун Хаан, кулун тутарга-Дь³´³г³й, муус устарга-Айыы´ыт, ыам ыйыгар-Иэйэхсит, бэс ыйыгар-Yр°² Айыы Тойон, от ыйыгар-Аан Алахчын, атырдьах ыйыгар-Аан Дьаа´ын, бала±ан ыйыгар-Улуу Суорун ыйдарыгар с°г°р°йэр °гэстэр олохтоммуттара.    Айыыларга  с°г°р°йэр °гэстэр норуот оло±ун илгэтиттэн, майгытыттан °³скээн тахсыбыттара. Yгэс сиэригэр,  о±о  дьон-сэргэ бы´ыытын-майгытын, ирдэбилин, бэрээдэгин билэн, этигэр хааныгар и²эринэн, ³йд³³н, сатаан тутта-хапта сылдьарга °³рэнэн оло±ун укулаатын о²остор.

  Саха ыалын туту´уллар с°р°н °гэстэрин соруктара:

1.Ки´иэхэ ки´илии сы´ыанна´ыы - кырдьа±астарга ытыктабыллаах, с°г°р°й°°лээх сы´ыаны туту´уу, бэйэ-бэйэ±э убаастабыллаах, харыстабыллаах сы´ыа²²а иитии.

 2.Ыалдьытымсах буолуу - ки´ини туох баарынан к°нд°лээн-маанылаан к³рс³р°, кэ´иилээн ыытары туту´уу

3. Yлэ±э иитии - эр ки´и, дьахтар аналларынан °лэни  сатыырга °³рэтии

4.Айылха±а с°г°р°й°° - айыл±аны, тулалыыр эйгэни харыстыырга, ытыктыырга иитии.

5.Бэйэни к³р°н°° - ³й-санаа, эт-хаан ³тт°нэн сайдыыга ту´уланар.

6.Олоххо- дьа´ахха с°г°р°й°° - сиэри-туому туту´ан олоруу.

IIч. Практическай чаа´а

 1. £б°гэ са±аттан кэлбит кэс тыллар суолталара.

    Кыра о±ону иитэргэ ³б°гэ са±аттан кэлбит кэс тыллар бааллар. Манна элбэх к³л°³нэ дьон оло±ун уопута мунньулла сылдьар.

  Кэс тылы билии эмиэ араастаах. Элбэх о±олоох, э´элээх эбэлээх ыал ³б°гэ °гэ´ин балачча туту´ар. Оттон  эдэр ыаллар, а²ардас о±олоох дьахталлар кэс тылы ситэ билбэттэр.

   О±ону толору суолталаах иитэр и´ин кэс тылы билиэххэ наада. Кэс тыл эмиэ о±о майгытын олохтуур, тупсарар аналлаах. Маны ситэ билбэт буоллахха, о±о майгыта ситэри олохсуйбакка хаалыан с³п. Ону аа´ан сыы´а майгы олохсуйуон с³п. Кырдьа±астар ки´и ку´а±ан буоллун диэн эппэтээхтэрэ чахчы, бэрт ыраа±ы ³т³ к³р³н дьа´аммыттара буолуо.

   £б°гэлэрбит кэс тылларын сиэрин-туомун туту´ан кыра о±ону ити айыылартан кэлбит сырдык ситим²э туттарыахха наада, оччо±о кута-с°рэ б³±³рг³³н улаатыан с³п.

   Саха омук былыр былыргаттан о±ону хара т³р°³±°ттэн ки´и буолар суолга хайдах киллэрэр °гэстээ±ин Л.А.Афанасьев-Тэрис «¤оп-паа» кинигэтиттэн матырыйаалы т°мэн хомуйдум .

                          1.Кыыс о±ону самыыга охсума

  Сахалар о±ону с³б°гэр к³р³н дьарыйар идэлээхтэрэ. О±ону дьарыйар анал миэстэ, холобур, илии, буут буолара.

  Биир оннук миэстэ самыы буолар. Ол гынан баран

былыргылар кыыс о±о самыытын та´ыйары боболлоро, ийэ                                           буолар аналын кэ±иннэрэр курдук ³йд°°ллэрэ.

 Онон норуот °гэ´ин туту´ар ки´и кыыс о±ону самыыга охсуо суохтаах.

                          2. Ки´ини сирэйгэ о±устарыма.

   Ки´и сирэйэ – ки´и саамай ытык миэстэтэ. Былыргылар о±ону олох кыратыттан ки´ини ытыктыырга °³рэтэллэрэ. Ол °³рэтии саамай т³рд³ ки´ини сирэйгэ о±устарбат буолуу. О±о ки´ини сирэйгэ о±уста±ына буойаллар. Инньэ гынан ки´ини сирэйгэ охсуллубат диэн ³йд³б°л° °³скэтэллэр.

   Оттон ким эмэ о±ону ки´и сирэйин кырбыырга °³рэппит буолла±ына, былыргылар оннук ки´ини о±о майгытын алдьаппыт диэн аа±аллар.

                           3. На´аа к°ллэримэ

   О±ону °³рдэр °ч°гэй. Ол гынан баран барыта кэмнээх-томноох буолуохтаах. Биир оннук сэрэнии о±ону на´аа к°ллэримэ, на´аа к°ллэ±инэ о±о сэниэтэ эстэр, ис буолбат диэн. Ис буолбат диэн о±о ытыыра-к°лэрэ биллибэт буоларын ааттыыллар. Онон о±ону на´аа к°ллэрии о±о майгытын алдьатыы курдук буолар.

                           4. Кыынньаама

     Былыргылар о±ону кыынньыыры т°ктэри бы´ыы диэн ааттыыллар.

О±ону кыынньаа´ын диэн о±о кыамматын ту´анан соруйан кыы´ырдыы ааттанар. Сорох н°дь°-балай бы´ыылаах ки´и о±ону кыы´ырдан саатыыр буолар. Бу о±о майгытын саамай улахан алдьатыы – былыргылар этэллэринэн, далай аньыыны о²оруу буолар.

  Ки´и куруук кыынньыыр о±ото олус ки²нээх, ³´°³ннээх, хадьар буола улаатар.

                            5.О±ону оонньуу о²остума

   О±о кыайан билэ-к³р³ илигин ту´анан кини сыыспытын оонньуу о²остор сатаммат. О±ону оонньуу о²остума диэн былыргылар буойар суоллара.

   Ки´и о±о±о дьо´уннаахтык сы´ыанна´ан, о±о дьо´унун харыстыыр, холобур буолар. Оттон к°л°°-элэк гына °³рэттэххэ, о±о с³б°-сыы´аны кыайан араарбат буолан хаалар.

                             6. Баламат буолума

  О±ону дьарыйарга чараас сиригэр охсор, батта±ыттан, кулгаа±ыттан тардар сатаммат. Маннык бы´ыы баламаттаа´ын дэнэр.

  О±о±о баламат ки´ини былыргылар ки´и буолбатах ки´и эбит диэн ааттыыллар.

                             7. Киэ´э уйгурдума

  Утуйуон иннинэ о±ону оонньотор, к°ллэрэр сатаммат. О±ону айдаардыма, уйгуран хаалыа±а диэн кырдьа±астар этэллэр.

  Утуйуон иннинэ уйгурбут о±о уута алдьанар. Ки²нээх буола улаатыан с³п.  О±о утуйан улаатар диэн этэллэр. Ол и´ин ³б°гэбит о±о уутун харыстыыр эбит

                             8. Тилэ±иттэн сыллаама

   О±о биир эрэ сылламмат миэстэлээх дииллэр. Ол миэстэ тилэ±э буолар.

 Былыргылар ки´и тилэ±ин а´а±ас миэстэ диэн ³йд°°ллэр.

   Бу миэстэнэн ки´и сиртэн ситимнэнэр. Дьэ ол и´ин о±ону тилэ±иттэн сыллаатахха, о±о сиртэн ситимин мэ´эйдиир, сэниэтин э´эр курдук саныыллар.

  Онон о±ону таптыырга тилэ±иттэн сылламмат.

                             9. Кэтэ±иттэн сыллаама

   Былыргылар о±ону кэтэ±иттэн сыллыыры с³б°лээбэттэр. О±ону кэтэ±иттэн сыллыыр олус уулла таптыыр бэлиэ курдук к³ст³р. Манны билбит о±о ордук сайы´ымтыа буолар. Оттон о±о бэйэтин билинэ, бэйэтин кыана улаатыахтаах. Ол и´ин о±ону куруук кэтэ±иттэн сыллыыры би´ирэ

                          10. К³хс°нэн ылыма

    Алгыстаах хамсаа´ын уонна т³нн³р³р хамсаа´ын диэн баара биллэр. О±ону к³т³±³рг³, илиигэ ыларга сирэйинэн утары ылаллар. К³хс°нэн к³т³±³р° былыргылар с³б°лээбэттэр. О±ону к³хс°нэн к³т³±³р° о±ону т³нн³р°° курдук саныыллар.

                          11. Дьолун тохпотун

  О±о кыра эрдэ±иттэн дьолу тардар хамсаныыга °³рэниэхтээх. Холобур, ол ки´иттэн тугу эмэ ыларга ыты´ы то´уйан ылыы.

   Оттон илиини умса тутан ылар ку´а±ан. Ити дьолу то±ор хамсаныы, дьолун ол и´ин суор курдук то²суйар, то±ор диэн ааттыыллар.

                           12. Эмэрин кэмигэр бырахтар

  О±о ба±атын бобор бастакы °³рэтии эмэрин бырахтарыы буолар.

О±ону на´аа ³р эмнэрэ сылдьыы най барыы бэлиэтин курдук к³ст³р. Итинник о±ону иитэр ыарахан буолар.

  О±о эмэрин бырахтараары араас ньыманы ту´аналлар. Бастаан утаа эмэрин та´ынан чааскынан °°т и´эрдэ °³рэтэллэр. Эмэрин сыыйа а±ыйатан, устунан уураталлар. Соро±ор эмэргэ на´аа убаммыт о±о суоскатыгар ку´а±ан амтаннаах тугу эмэ би´эллэр, оччо±о о±о бэйэтэ аккааста

                         13. Бэйэ±иттэн °³´э к³т³±°мэ

  О±ону к³т³±³рг³ биир былыргы °гэс баар. Ол о±ону бэйэттэн °³´э тутуллубат. Итинник тутары о±о °йэтин кылгатыы курдук к³р³лл³р.

   О±ону сэрэнэн ³р°тэ быра±аттаан оонньуур бу °гэскэ киирбэт.

                         14. Атахха сытыарыма

  Кыра о±ону илдьэ сытар буоллахха, атахха сытыарар бобуллар. Саха ³йд°°р°нэн, ки´и атах ³тт°гэр эрэйэ-му²а мустар. Онон кыра о±ону атахха сытыарар о±о±о эрэйи- му²у сы´ыарыы курдук ³йд³н³р.

                         15. Кэмигэр хаамтар

  О±о кэмигэр хаамыахтаах диэн ³йд³б°л баар. О±о °нэринэн к³р³н т³´³ т°ргэнник хаамыан бы´аараллар. Yнэригэр кэннинэн барар о±ону хойутаан хаамыы´ы дииллэр.

Сорох  о±о кыайан °ммэккэ сылдьан туран кэрийэн барар. Итинник о±о т°ргэнник хаамар дииллэр. Оттон °ч°гэйдик°нэ °³рэммит о±о хаамара хойутуур.

   О±ону хаамтарарга эмиэ анаан дьарыктаналлар.

                         16. Та²на °³рэт

 О±о бэрт кыратыттан та²на сатыыр идэлэнэр. Итини бол±ойуохха наада. Бэйэни со²нообокко, кыратык к³м³-ама  буолан, °³рэтэн биэрэн и´иллэр. Итинник бол±омто уурар буоллахха, о±о та²нарга сотору °³рэнэр.

   Сатаан та²нарга °³рэммит о±ону былыргылар улаханнык би´ирииллэр, бу о±о ки´и буолбут диэн этэллэр.

                          17. Чэнчис гына °³рэт

  О±ону чэнчис гына °³рэтии олох кыратыттан са±аланар. Ма²най тахсан киирэрин билэргэ °³рэтэллэр, онтон сыы²тыырга. Арыый улаатта±ына, ыраастык а´ыырга, суунарга у´уйаллар.

   Чэнчис о±ону ыраас о±о, чээ о±о диэн хайгыыллар.

                          18.Салгыны тулуйар о²ор

 О±ону на´аа °лл°йэр, тымныыттан-итииттэн харыстыыр сатаммат. Итинник о±ону былыргылар салгыны тулуйбат о±о, эрчиллибэтэх о±о дииллэр.

   О±ону тымныыны-итиини тулуйар гына иитиллиэхтээх. Ол ту´угар сыгынньах да сырытыннарар, салгы²²а да элбэхтик та´аарар с³п.

                          19. Ас бэри´иннэр

 О±ону ымсыы буолбат гына эрдэттэн °³рэтэллэр. Оннук °³рэтии биирэ баччыы-бачча буол диэн ааттанар.

   О±о±о ас биэрэн баран ытыс то´уйан к³рд°°ллэр. Арыт ытаабыта э²ин буолан а´ыннара сатыыллар. О±о а´ын биэрдэ±инэ кыратык эмти тутан о±о±о т³тт³р° биэрэллэр. Ол эмти туппуттарын °³´э ууна-ууна баччыы-бачча буол! Диэн алгыыллар.Ити кэнниттэн астарын бэрт минньигэстик сиэн кэби´эллэр.

                          20.Оонньото °³рэт

  О±о °т°ктэн оонньуу °³рэнэр. О±о оонньоон ки´и буолар дииллэр былыргылар. Онон улахан ки´и о±ону кытта оонньоон к³рд³р°³хтээх. Итини к³рб³т³х о±о сатаан оонньообот.

  Улахан ки´и о±ону кытта оонньуур кэмнээх буолуохтаах. О±о ол кэми кэтэ´эр, °³рэр. Сахалар о±ону кытта сатаан оонньуур ки´ини ки´илии ки´и эбит диэн сыаналыыллара.

   О±ону оонньотуу диэн у´уйуу т³рд³.

                          21.Бэйэтигэр о²ортор

   О±о ки´ини °т°ктэ сатыыр идэлээх. Ити °т°ктэ сатыырын к³±°лээн бэйэтигэр тугу эмэ о²орторо °³рэтиллэр: с³пк³ а´ыырга, сатаан та²нарга о.д.а.

   О±о °³рэнэр кэмигэр °³рэтиллэр диэн этэллэр. Ити кэми а´арбат куолу. Оттон о±о бэйэтэ ба±атыйар кэмин а´ардахха, хойутаа´ын дииллэр.

   Хойутаан баран о±ону иитэр ыарахан.

                          22.Оннугар уурарга °³рэт

  Туох барыта бэйэтэ оруннаах буолар. Ону о±о билиэхтээх. Оонньуурун, та²а´ын-сабын оннугар уура °³рэниэхтээх.

   Малын-салын оннугар уурар о±ону дьа´аллаах о±о диэн ааттыыллар.

   Y³рэтии араас бы´ыылаах буолар. Ма²най мал-сал хана баар буолуохтаа±ын к³рд³р³н, онно уурарга °³рэтэллэр. Соро±ор о±о малын соруйан атын сиргэ ууран, тургутан к³р³лл³р. О±о ити сыы´а диэн билэр буолла±ына, иитии с³пт³³х эбит.

   Дьа´аллаах о±о ч³к³ буола улаатар.

                         23. У´уктаахтан сэрэннэр

  О±о ал±ас иннэни-б°ргэ´и, бы´а±ы-кыптыыйы э²ин ылыан с³п.  Маннык малтан сэрэнэргэ эмиэ эрдэттэн °³рэтэллэр.

   Y³рэтэргэ о±ону ыарытыннаран к³р³лл³р. Холобур, иннэни к³рд³р³н баран, о±о илиитин кыратык тэ´э анньан а´ыс гыннараллар. О±о оччо±о бу мал ыарытыннарар эбит диэн ³йд°°р. Бы´а±ы к³рд³р³н баран эмиэ инньэ гыналлар. Онон о±о сыыйа у´уктаахтан сэрэнэр буолар.

                           24. Сэрэнэн тутта °³рэт

  О±ону иккититтэн э²ин са±алаан у´уктаах, биилээх малы тутарга °³рэтэллэр. Холобур, кыптыыйы биэрэн кумаа±ыны кырыйтараллар. Эбэтэр бы´ах биэрэн тугу эмэ кырбаталлар. Итини барытын кэтээн олорон о²ортороллор.

  Тутта °³рэммит о±ону былыргылар би´ирээн, сатабыллаах ки´и буолуу´у диэн т³лк³л°°ллэр.

                     25. Бытархайы айа±ар ылбакка °³рэт

    О±о тугу бары айа±ар симэр идэлээх. Инньэ гына ол-бу сиэммэти, кутталлаах малы-салы да ыйыстан кэби´иэн с³п.

  Кыра о±о баар сиригэр кутталлаах бытархай туох эмэ сиргэ т°спэтэ эбэтэр о±о тиийэр сиригэр суох буолара с³п. Тугу эмэ, иннэни э²ин т°´эрдэххэ, хайаан да булуохха наада. О±о олус кыра±ы буолар, хара±ын далыгар т°бэспити булар идэлээх.

   Ити курдук сэрэнэн, сыыйа о±ону ону-манны айа±ар укпат гына °³рэтэллэр.

                       26. К³м°ск°° °³рэтимэ

  О±о бэрт кыратыттан °²сэ °³рэнэр. Кини °²сэрин мэлдьи бол±ойон, а´ынан и´эр буоллахха, кыраны да ийэтигэр – а±атыгар этэр, са´ар идэлэнэр. Кырдьа±астар итини адьас абаа´ы к³р³лл³р. Хайа, о±о² улаатан туспа ки´и буолуо дии, ха´ан куруук к³м°ск°° сылдьаары гына±ын дииллэр.

   О±о °²°стэ±инэ бол±ойуохха с³п. Ол гынан баран куруук к³м°ск°° °³рэтиллиэ суохтаах.

                            27. Торулла °³рэт

  О±о ки´ини ытыктыы °³рэниэхтээх. Ол биир с°р°н к³р°²э улахан ки´и этэрин истэргэ °³рэтии буолар. О±о с³б°-сыы´аны о²орорун билбэт. Кини с³б° о²орбутун улахан ки´и би´ирээтэ±инэ ³йд°°р, буойда±ына сыы´а о²орбуппун диэн саныыр. Онон о±о улахан ки´и туттарын билэ °³рэниэхтээх, буойар буолла±ына тохтуохтаах. Ону этэллэр торуллар диэн

   Былыргылар торулла °³рэммит о±о ки´и буолар дииллэр.

                             28. Этин а´ыта °³рэт

  О±о этин а´ытыы диэн кыратык ыарытыннаран ылыы  ааттанар. Сахалар о±о ыалдьарын билэ °³рэниэхтээх дииллэр, бу ньыманы элбэхтик тутталлар. Итинник о±о сэрэнэр , торуллар буола улаатар.

   Эти а´ытыы диэн итиини таарыттарыы, у´уктаа±ынан кыратык тэ´э анньыы, тарба±ын кыбытан ылыы, тас-тас гыныы ааттанар.

  Бу барыта о±ону °³рэтэргэ ананар.

                            29. Тарааччы гыныма

  О±о хаамар буолуо±уттан ол-бу малы барытын тутан-хабан к³р³ сатыыр. Ити ба±атын хаайар сатаммат. Сэргиир малын тутан-хабан к³р³р°н к³²°лл°³ххэ наада.

    Ол гынан баран о±о тыытыа суох малын туппутун к³рд³хх³ т³тт³р° уураллар уонна маны тыытар сатаммат диэн этэллэр. О±о оччо±о тутан билбит буолан интэриэ´э с°тэр, малын т³тт³р° биэрэр.

   Оттон о±о тугу к³рд³³б°т°н барытын биэрэ °³рэттэххэ, тарааччы, тыытар-тыыппат малы барытын оонньуур гына сатыыр. Ити сыы´а иитии.

   Тарааччы о±ону былыргылар сатаан иитиллибэтэх о±о диэн аа±аллар.

                        30. Ки´ини бадьыыстатыма

  Сорох о±о кэлбит ки´иэхэ эриллэ °³рэнэр. К³т³хт³р³ сатыыр, сиэбин ха´ар уо.д.а. Ити эмиэ сыы´а иитии т°м°гэ. Хайа да ыалдьыт маннык о±оттон эрэйдэнэр. Кырдьа±астар итинник о±ону ку´а±ан идэлээх о±о дииллэр, онно т³р³пп°ттэрин буруйдууллар.

  О±о ити бы´ыытын аргыый а±ай сэмэлээн тохтотуохха с³п.

                       31. Ки´иэхэ силлэтимэ

   О±о балачча кыратыттан силлии °³рэнэр. Итиннэ кыы´ырда±ына, с³б°лээбэтэ±инэ силлиирин билэр.

   О±о±о бу ку´а±ан идэ и²мэтин наадатыгар, силлиирин бобо °³рэтэллэр. Сахалар онно уо´у эрийэр ньымалаахтар. О±о силлээтэ±инэ уо´ун эрийээри гыналлар.

   О±о ки´ини силлии °³рэнэрэ букатын сатаммат.

                    32. Сыччыыйынан оонньотума

   О±о сыччыыйынан (саатар этин) ам диэн °гэ´инэн °ч°гэй эт курдук саныырга °³рэтэллэр диэн этэн турабыт. Соро±ор итини табааххын бэрис диэн этэллэр. Табаа±ын биэриитэ диэн о±о сыччыыйын тутан баран илиитин ки´и муннугар сыллатарын ааттыыллар.

    Кыра о±о сыччыыйынан оонньуурун олус боппоттор. Па, итинник гыныма диэн на´аалаары гынна±ына этэллэр.

                       33. Буойума-хаайыма

  О±ону торулла °³рэтэр с³п, ол гынан баран ити буойуу-хаайыы буолуо суохтаах.

   Тугу ба±арар о±о бэйэтэ билиэн ба±арар. Ону билиэ±эр тиэрпэккэ буойар сатаммат.О±ону кэтээн, сыы´атын бэйэтэ билэрин сити´эр ордук.

                      34. Y³рдэ °³рэт

  О±о минньигэс а´ы а´аата±ына, са²а та²а´ы кэттэ±инэ, к°°лэйдии барда±ына уо.д.а. °³рэр. Кыра о±о °³рдэ±инэ ³р°тэ далла²ныыр, оттон хаампыт о±о °²к°л°°р, ыты´ын охсунар.

   О±о °³рэрин би´ириир, тэ²²э °³рэр наада. О±о оччо±о °³р°нньэ², амарах буола улаатар.

                      35. Y³рэргэ-хомойорго °³рэт

  О±ону бэрт кыра эрдэ±иттэн °³рдэ, кыы´ырда диэн, сирэйин оннук туттарга °³рэтэллэр.

   Бу °³рэтии улахан суолталаах. О±о кыы´ырары, °³рэри билэр буолара уонна саамай суолталаа±а, онтун сатаан к³рд³р³р³ наада.

Y³рэрин-хомойорун сатаан к³рд³р³р о±ону былыргылар сэргэх сирэйдээх-харахтаах, ириэнэх сирэйдээх-харахтаах диэн хайгыыр тыллара.

                       36. К³рд³т³ °³рэт

   О±о барыта к³рд³³´°ннээх оонньууну олус с³б°л°°р. Маннык оонньуу о±о толкуйдуур дьо±урун сайыннарар. Ол и´ин ол-бу кыра малы «с°тэрэн», буларга °³рэтэллэр.

    Былыргылар булугас о±ону улаханнык сыаналыыллар, ки´и буолар ки´и сылдьар дииллэр.

                        37. Бол±ойорго °³рэт

   О±о тугу эмэ гына сырытта±ына, ону бы´ан бэйэ ба±атын со²нуур сыы´а. о±ону тугунан эмэ оонньотон,атын сэргиирин булан аралдьытар куолу дииллэр кырдьа±астар.

   Оттон о±о ба±атын бы´ар ки´и о±о санаатын алдьатар.

                      38. Сэргииргэ °³рэт

   О±о са²а тылланыа±ыттан бу тугуй?  Диэн ыйыта °³рэнэр. Ити ыйытарын тохтото сатыыр сатаммат, с³пк³ хоруйдаан и´иллэр. Малы-салы билэн истэ±ин ахсын ыйытара бэйэтэ тохтуур.

    Онтон кэлин тугу эмэ интэриэ´иргээн ыйытар буолар. Онно эмиэ с³пт³³х эппиэт бэриллэр.

   О±о билиэх-к³р°³х ба±атын ханыннарар сатаммат диэн былыргылар этэллэр.

                     39. £й°гэр тута °³рэт

   О±о тылланарыгар тылы ³й°гэр тутарга °³рэтэллэр. Холобур, бастаан аатын, саа´ын, онтон дьонун, эдьиийин-убайын аатын толору этэргэ.

    Иккис  курдук дорообо, пакаа диэни с³пк³ туттарга у´уйаллар. Манны та´ынан араас хо´оону, кэпсэтии араа´ын э²ин °³рэтэллэр.

    £й°гэр тута, кэпсэтэ °³рэммит о±ону тыллаах-³ст³³х б°т°н ки´и, ки´ини кытта додо курдук кэпсэтэр ки´и диэн хайгыыллар.

                      40. Хатылата °³рэт

   О±о бэрт кыратыттан тугу эмэ билэрин хаста да хатылыыр идэлээх. Ити кини айыл±аттан бэриллибит к³±³.

   О±о хатылыыра араастаах. Тылы °ч°гэйдик ³йд³³р° хаста да са²арар, бачыы²катын хаста да кэтэр. Бэл ку´а±аны о²ордо±уна онтукатын эмиэ хаста да хатылыа.

   Улахан ки´и о±о тугу хатылаан о²орорун бол±ойуохтаах. Былыргылар о±о хатылыырын ити °³рэнэр бы´ыыта диэн сэргииллэр.

  О±о хатылаан о²орорун буойа сатыыр сатаммат. Хата, бииргэ оонньо´уохха, хатылыырга к³±°л°³ххэ наада.

                     41. С³пк³ са²арарга °³рэт

   О±о тылынан иккитигэр, икки а²аарыгар диэри са²араллар. Онтон с³пк³ са²ара °³рэтэллэр.

   О±о тылланар кэмэ кэлбитин кэннэ каака, чыыс э²ин дии сырыттахха, о±о тыла сайдыа суо±ун с³п.

                    42. Кэпсии °³рэт

   Кэпсии °³рэтии бастакы та´ыма этэ °³рэтии дэнэр. О±о аччыктаабытын, тахсан киирээри гыммытын, тугун эмэ ³л³рб°т°н ки´иэхэ этэр.

   Онтон тылланыа±ыттан ыла кэпсииргэ °³рэтии са±аланар.  Б°г°н хана сырытты², тугу сиэти², тугу к³рд°² э²ин диэн ыйыталлар. О±о оччо±о тугу гыммытын, туох буолбутун ³йд°° °³рэнэр.

 Т°м°к

   Кырдьа±астар о±ону т³р³т³р диэн кыра, о±ону ³сс³ ки´и гыныахха наада диэн этэллэр. К³р³рб°т курдук, о±ону ки´и гыныы т³р°³±°ттэн ыла са±аланар.

  О±о хайдах буолан улаатара дьиэ кэргэн моральнай культуратыттан тутулуктаах, кыра о±о саа´ыттан дьиэ и´игэр, дьо²²о-сэргэ±э, тулалыыр эйгэ±э хайдах сы´ыан олохтоммута улахан сабыдыаллаах. Онон  би´иги ³б°гэбит сиэрин туту´ан, °гэс буолбут норуоппут о±ону иитэр ньымаларын ту´анан ки´илии ки´ини иитэн та´аарарга кы´аллыахтаахпыт.  

  Норуот о±ону иитэр уопута олус элбэх. Ити уопуту ³сс³ °³рэтэр, дири²ник чинчийэр, т°мэр наада.

   Би´иги детсадпытыгар бу  хайысханан °лэ утумнаахтык барар, ол курдук к°н-дьыл эргииригэр с³п т°бэ´иннэрэн  ³б°гэ °гэ´ин били´иннэрэбит, ый т°м°г°нэн саха °гэ´ин к°н°нэн билиини тургутар маннык аралдьытыылары ыыттыбыт: сэтинньигэ-Байанай ыйа  , ахсынньыга-остуоруйа ыйа, тохсунньуга-Та²ха ыйа , олунньуга-тыл хому´ун ыйа, кулун тутарга-Дь³´³г³й ыйа, муус устарга-оло²хо, ыам ыйыгар-ы´ыах.

  Саха омук былыр былыргаттан о±ону хара т³р°³±°ттэн ки´и буолар суолга хайдах киллэрэр °гэстээ±ин Л.А.Афанасьев-Тэрис «¤оп-паа» кинигэтиттэн матырыйаалы т°мэн т³р³пп°ттэр к³р°°лэригэр та´аараммын,  сэ²ээриини ылбыта.  

Туттуллубут литература:

1.  М.А. Попова, А.Н.Павлов. Саха °гэ´ин т³р°т ³йд³б°лэ. Дь, 2000.

2.   Л.А.  Афанасьев-Тэрис. ¤оп-паа. Дь,1994.

    3.   Л.А.  Афанасьев. Сиэрдээх буолуу. Дь, 1993.

4. Г.Г  Попов. Саха °гэстэрин ситимэ. Дь, 1993.

5. И.С. Портнягин. Этнопедагогика Кут-С°р. М, 1998.
6. В.Н. Иванов. И.С. Сивцев. Тиэргэн. Дь, 2000.
7. А.Н. Павлов-Дабыл, Л.А.Афанасьев. Та²ха. Дь, 2001.
8. А.Н. Павлов-Дабыл. Ыйдарынан туомнар. Дь, 1994.
9. Народное образование 4/ 2002, 6/ 2005.
10. К.Д. Уткин. Саха °³рэ±э. Нам.тип., 1993.