Картотека "Буряад нааданууд"
материал на тему

Буряад  нааданууд

   Yндэhэн буряад нааданууд үхибүүдые хурдан солбон, hанаамгай, hонор, бодолоо түргэн гүйлгэхэ, hүбэлгэн болохо хэрэгтэ угаа нүлөөтэй, удха шанартай юм. 

    Буряад наадануудые тоолоходо иимэнүүд байна: хоргодолсоон, алта нюулга, шоно тарбаган хоёр, ботого буурашалга, шиилэ сохихо, бээлэй тууха, сагаан модон, тэбэг сохихо, даам, шатар г. м.

Шоно тарбаган хоёр

   Бүлэг үхибүүдэй нэгэниинь шоно, бэшэниинь тарбаганууд болодог (игра в тарбагана и волка). Тэдээн сооhоо нэгэниинь эхэнь боложо. Бэшэниинь гүлгэд болоод, эхынгээ хойноhоо hубарилдан, хормой хормойhоо барисалданхай, шонодо баригдахагүй гэжэ оролдодог. Урдань ябаhан эхэнь үхибүүдээ хамгаалжа, хамаг шадалаараа болодог. Шонын hабарта дайрагдаhан хүн баригдаhан боложо, нааданhаа гарадаг.

Бээлэй тууха

   Наадагшад духэриглэн hуугаад, бээлэй араараа бэе бэедээ дамжуулдаг юм ("гнать”рукавицу). Тиигээд хэнэй гарта бээлэй ороноб, тэрэ хүн иигэжэ байгаад дууладаг: "бээлэй, бээлэй туу”. Дүхэриг соо байhан хүн иигэжэ дуудахадаа, дуудагша тээшэ дүтэлжэ, бээлэй саашань дамжуулагдадаг. Бээлэйтэй хүн олдоо hаа өөрөө бэдэрхэ болодог. 

   Урдань буряадуудай дунда элдэб янзын нааданууд дэлгэрэнги байгаа, тэрэ тоодо шагай наадан. Шагай нааданууд иимэ нэрэтэй: хонхо, бүхэ, таасалга, мори урилдаан, хонгордоолго, мэлхэй, хоёр лама, хорин шудхэр, хумпаараа, харбалга, шагай няhалалга, дүрбэн бүхэ, табаршаалга, шагай харбалга, ёрхо, харбуул, хорёо барилга, алтан сэргэ, г. м.

Хонхо бүхэ түүлгэ

   Хоёр хүн энэ наада наададаг. Эдэнэр адли тоотой шагайнуудые шэрдэг дээрэ хаяжархиха. Тэдэнэйнь зариман бүхэ, зариман хонхо боложо буудаг. Хэлсээнэйнгээ ёhоор, наадагшадай нэгэниинь бүхыень, нүгөөдэнь хонхыень абаха ёhотой (собирание альчаков). Шагайнуудые хаяhан хүн өөрынгөө шагайнуудые түүжэ абахадань, нүгөөдэ өөрынхиеэ абаха. Тиихэдэнь ондоо байдалтайгаар унаhан шагайнууд үнэжэл байха. Тэдэнээ дахин дахин хаяhаар байтарнь, шагайнь дууhаха. Абаhан шагайнуудаа толоод үзэхэдэнь, нэгэниинь олон, нүгөөдынхинь үсөөн байдаг. Үсөөн шагайтай хүниинь – бултыень, олон шагайтайнь – тэрэнэйнь тоогоор хаяаад, дахин түүхэ. Тиигэ тиигэhээр шагайгүй үлэгшэ хүн хүн шүүгдэhэн болодог.

Хонгордоолго

    Хоёр гурбан хүн энэ наада наададаг. Бүхы шагайгаа хубаажа абадаг. Хоёр талаhаа адли тоотой шагай абажа, ниилүүлээд, нэгэ хүниинь тэдэнээ 15-20 сантиметр тухай дээшэнь хаяад, доошоо унахадань, альган дээрээ бэшэ, гарайнгаа ара тала дээрээ тодожо абаха. Тогтоожо абаhан шагайнь өөрынь болобо гээшэ. Алда алдаhаар нэгэшье шагайгүй үлэhэн хүниинь шүүгдэhэн тоотой.

Шагай харбалаа

   Наадагшад хоёр можо болоод. Тус тустаа адли тоотой шагай абадаг. Тэрээн сооhоо таба – табан гү, али арба – арбан шагайнуудые абажа, тэдэнээ тэбхэрхэн хабтагай дээрэ бэе бэедэнь хашажа hубарюулаад зурытар табидаг. Тиигээд тэдэнhээ 2-3 метр зайтай газарта hуугаад жорхоор харбадаг (стрельба по лодыжкам).

Хорёо барилга

    Наадагшад бүхы шагайнуудаа аб адляар хубаажа абаад, тэрээгээрээ хорёо барижа, досоонь 5 хони, 6 ямаа, 7 мори, 8 үхэр, 4 тэмээ табидаг (городьба). Тиигээд 5-5 шагай ээлжээгээр шэдэхэ, шагайнгаа бууhанай тоогоор сугтаа наадаhан  нүхэрэйнгөө хорёо сооhоонь тэды  малынь гаргажа, өөрынгөө хорёодо оруулдаг. Хорёогоор дүүрэн табан хушуу малтай бологшонь шүүhэндэ тоологдодог. 

Алтан сэргэ

    Сэргэ гэжэ нэгэ томо баабхай табидаг (золотая коновязь). Наадагшад шагайнуудаа адляар хубаажа абаад, гурбан шагай абажа дээшэнь шэдэдэг. Унахадаа хэды морин буунаб, тэды мори сэргэдээ табидаг. Тиигэ тигэhээр сэргэеэ тойруулаад, олон шагай суглуулhаниинь шүүдэг.

Хумпараа

   Энэ наада наhаяа хүсэhэн 2-4 хүбүүд наададаг юм. Гурбан шагай абажа, ээлжээгээр шэрдэг дээрэ хаяха. Тэдэнь гурбуулаа бүхэ буугаа hаань, хумпараа буугаа гэжэ тоологдожо, хаяhан хун шүүhэн болодог (бросание на кон). Хэрбээ нэгэниинь гү, али хоёрынь бүхэ буугаа hаа, хумпараань буугаагуй гээшэ.

Таасалга

    Хэдышье хун наадажа болохо. Хүн бухэн адли тоотой шагайнуудые бэе бэедээ абаад, тэрээн сооhоо хэдыхэн шагай бусадтаа харуулангуй, нюусаар гартаа адхажа,урдаа баряад байха. Тиигээд бултанай баряад байhан шагайнууд хамтадаа хэдыб гэжэ наадагшад тус тустаа таажа хэлэхэ: нэгэниинь таба гэхэ, хоёрдохиинь – долоо. Гурбадахиинь – арба гэхэ мэтээр. Булдадаа хэлэhэн хойноо гарта бариhан шагайнуудаа эли болгожо харуулаад, хамтыень тоолодог. Хэниинь таажа хэлэhэн байнаб, тэрэнь тэдэ шагайнуудаа бултыень абадаг. Тиигээд бултаараа дахин шагайнуудаа гартаа баридаг. Хэрбээ хэнииньшье таагаагүй, дахин шагайгаа таалсажа наададаг (угадывание)

Ёрхо (жорхо)

   Нэгэ тээгээ хабтагар нюргатай, харбаха үзүүрынь зэтэртэй, утаашаа хорёод сантиметр, үргэниинь нэгэ сантиметр тухай гонзогор яhан (небольшая костяная стрела при игре в альчики).

Хоёр лама, хорин шудхэр

   Энэ наада 2-4 хүн наададаг. Хорин шагайнуудые бүхөөрнь өөдэнь, бэе бэедэнь тулгуулаад, түхэреэлүүлэн табиха. Эдэнь шудхэрнүүд гээшэ. Түхэреэнэй нэгэ хажууда, шүдхэрнүүдэй дунда хабшуулаад, хоёр шагай морин болгон бодхожо табиха. Энэнь хоёр лама (двое лам, двадцать чертей). Хамтадаа хорин хоёр шагай болодог. Наадагшад али нэгэ шагайгаа тэрэ 22 шагайгаа толожо эхилхэдээ, нэгэ хоёр гээд, хургаараа долоо тоодо тудаhан шагайгаа түлхижэ гаргажархидаг. Тиигээд саашань нэгэ, хоёр гээд дахин тоолохо. Тиигэ тиигэhээр долоо гэhэн тоонь ошожо, хоёр ламын нэгэндэ тудашоо hаань, тоолохоёо болижо, гаргаhан шагайнуудаа hөөргэнь байрадань табяад, тоолохоёо болидог. Тиихэдэнь удаадахи хүниинь тоолодог юм. Зүб газарhаа эхилжэ тоолоо hаань, хоёр ламые нэгэшье дайрангүй, харин шагайнуудаа бултыень гаргадаг юм.Тиигэжэ шадаhан хүн илаhан болодог.