Шинчилел ажыл "Сут"
проект

Муниципалдыг бюджет уруглар албан ооредилге черинин Тыва Республикада Барыын-Хемчик кожууннун Барлык суурда «Салгал» уруглар сады

 

 

 

 

 

«Сут» дугайында
шинчилел ажыл

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                              Шинчилелди кылган кижизидикчи:

                                                                                             Монгуш Айва Артышовна, 6 харлыг

                                                                                             Кижизидикчи башкы:

                                                                                              Салчак Айлаана Анчы-ооловна

                                                                                                           

                      

 

 

 

Барлык

«Сут» дугайында шинчилел ажыл

Тыва чаагай чанчылдарда

Таан чараш ёзу-ла бар.

«Чолукшулга чылын» база

Чонга чарлаан ужур-ла-дыр.

Ада-огбеден дамчаан

Ак чемнин дээжизин

Ак суттуг шайымны,

Аалчылыр силерлерге соннеп тур мен!

Тургустунуп келген айтырыым:    Сут кайыын келген, оон ажык дузазы?

Актуальность:   Сут дээрге, кайгамчык чаагай амданныг ак чем.Бичии чаштар суттун болгаш суттен кылган чемнернин чугулазын чедир билбес болгаш чамдык бичии чаштар сутту болгаш суттен кылган чемнерни шоолуг чивес. Ынчангаш мен бо ажылды сонуургап, шынап-ла кижиге кайы-хире чугула деп билип алыксадым.

Шинчилээр чуулум: сут

Шинчилел дуржулганы «Салгал» уруглар садынга болгаш бажынга кылган.

Даап бодап турарым: Бир эвес мен уругларга суттун дугайында шинчилел ажылымны коргузуп, чугаалап бээр болзумза, олар база сутке шупту ынак болуп кузелдии-биле ижерлер

Сорулгамда: сут болгаш суттен кылган чемнернин ажык дузазын билип алыры

Салдынган сорулгамнын даалгалары:

  • ада-огбелернин шаандан тура ижип чораан ак чеми сутту таныштырар;
  • Ак чемни хундулеп, тыва чоннун ёзу-чанчылдарын сагыыр;
  • Сутту унелеп, оон дугайында чанчылдарын ооренип, утпайн сагыыр.

Сут – суук, чыды – чаагай, ону- ак, амданы – суттсуг; сутту азырал дириг амытаннар кижилерге берип турар; Оон йогурту, оремени, хойтпакты, быштакты, ээжегейни, суттуг шайны дээш оон-даа оске чемнерни кылып турар; сутту ижер, эм кылдыр ажыглаар; уруглар ынчангаш сутке ынак болунар! Сутту ижинер! (мнемотаблица)

Сут ангы-ангы хевирнин болур: инек суду – кижилер хой кезиинде инек судун ажыглап турар; ошку суду – инек судунден эвээш болур, эн чедингир, соок-даяк быжыктырар, ижин-хырын эмнээр, чуректин ажылдаарын быжыктырар; аът суду – чурек, кеш аарыгларынга болгаш чодулге дузалаар; Хой суду – хоолулуг, хойтпак кылырга амданы тускай чаагай болур.

Тыва улус шаг шаандан тура тускай сагылгалыг чораан: сут топ болбас – аштай бээр азы ишти чарлы бээр деп улугер чугааны база анаа эвес чугаалаан; Хун ажып орайтаарга сут ундурбес – инектин эмии ыжа бээр; аалга келген кижини азы хундулуг аалчыны ак сут-биле уткуп хундулээр; Ак сут-биле чажыг чажып чалбарыырга ажыл-херек будер, аарыг ажык сегиир дижир.

Инектин судунден ангы-ангы чемнерни кылыр:

Быштак»

           Чайгы шагда чаагай сүттен

           Чамдык улус быштак кылыр

            Баскан болгаш шөйген быштак

            Магаданчыг амданыг чем

 «Тарак».

            Хойнуң сүдүн хөреңгилээш

            Кончуг хоюг тарак кылыр.

  «Хойтпак».

            Хойтпак база янзы бүрү

            Хонуң хойтпаа, инектиң хойтпаа

            Ижер болгаш тигер кылдыр

            Ийи аңгы кылып болур.

 

 «Ааржы,ээжегей».

Ажыткан сүт божа база           Чигирлеп каан аккыр курут  

Ааржы курут үндезини           Чип-даа ханмас амданныг чем.

«Хымыс».

        Бени сагаш хымыс кылыр

        белен эвес улуг ажыл.

 

Азырал дириг амытаннарнын судун ажыглап ижип турар. Мен кырган-авам-биле инек судунге ынак бис. Инектен канчаар сутту алырын коор дээш кожавыстын бажынынче чораан мен. Инек хунзедир оттап алгаш кээрге судун саап, оон бызыызын база эмзирип турар. Менээ инекти саары берге болду: эмиглеринге куш четпес болдум. Инекте дорт эмик бар.

 Практиктиг кезээ:

Бо мен эштерим-биле саар суттуг инекти кылып турарым бо; Сут-биле янзы-буру дуржулгаларны кылып болур: 1) Тавакка сутту куткаш, Зеленканы болгаш ёдту дамдыладыптарга, хуулгаазын тускай дурзу унуп келир. Ватный палочканын бажын уске дээртип алгаш, тавактын ортузунга дээртиптерге хуулгазын дурзу бир оскерли бээр шупту тавак кыдыынче дезе бээр. 2) Шак-ла ындыг дуржулганы «снежок»-биле база кылган мен. Мында снежоктун тургузуу бир оске болгаш дурзулер база бир оске болган. 3) суттен творог кылыры: сутту куткаш ынаар хлебти каар, оон оожум отка тигер, хлебти ангылап ужулгаш марляга сыскаар, творог белен.Чиирге чаагай.

Туннел сос: Шинчилел ажылымнын туннелинде сут болгаш суттен кылган чемнернин кижиге ажык-дузалыг болгаш кижиге эн чугула деп билип алдым. Ынчангаш сутту кезээде ижип турар болза кижинин озулдезинге болгаш кадык-шыырак болурунга эки.

Унелеп дыннаанынар дээш четтирдим!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ажыглаан номнарывыс

  1. Холу чемзиг авам сону. Эмзимаа Намзал; Кызыл; 1995
  2. «Эне созу» сеткуулдун «Ажыктыг сумелер» рубриказындан; 2005ч;
  3. «500 как и почему для детей»; Н.В.Бабина; 2008г;
  4. «Орус-тыва ооредилге словары»; Д.А.Монгуш; Москва; 1998ч.
  5. Интернет четкизи

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл doklad_sut.docx23.28 КБ

Предварительный просмотр:

Муниципалдыг бюджет уруглар албан ооредилге черинин Тыва Республикада Барыын-Хемчик кожууннун Барлык суурда «Салгал» уруглар сады

«Сут» дугайында
шинчилел ажыл

                                                                                              Шинчилелди кылган кижизидикчи:

                                                                                             Монгуш Айва Артышовна, 6 харлыг

                                                                                             Кижизидикчи башкы:

                                                                                              Салчак Айлаана Анчы-ооловна

                                                                                                           

                     

Барлык

«Сут» дугайында шинчилел ажыл

Тыва чаагай чанчылдарда

Таан чараш ёзу-ла бар.

«Чолукшулга чылын» база

Чонга чарлаан ужур-ла-дыр.

Ада-огбеден дамчаан

Ак чемнин дээжизин

Ак суттуг шайымны,

Аалчылыр силерлерге соннеп тур мен!

Тургустунуп келген айтырыым:    Сут кайыын келген, оон ажык дузазы?

Актуальность:   Сут дээрге, кайгамчык чаагай амданныг ак чем.Бичии чаштар суттун болгаш суттен кылган чемнернин чугулазын чедир билбес болгаш чамдык бичии чаштар сутту болгаш суттен кылган чемнерни шоолуг чивес. Ынчангаш мен бо ажылды сонуургап, шынап-ла кижиге кайы-хире чугула деп билип алыксадым.

Шинчилээр чуулум: сут

Шинчилел дуржулганы «Салгал» уруглар садынга болгаш бажынга кылган.

Даап бодап турарым: Бир эвес мен уругларга суттун дугайында шинчилел ажылымны коргузуп, чугаалап бээр болзумза, олар база сутке шупту ынак болуп кузелдии-биле ижерлер

Сорулгамда: сут болгаш суттен кылган чемнернин ажык дузазын билип алыры

Салдынган сорулгамнын даалгалары:

  • ада-огбелернин шаандан тура ижип чораан ак чеми сутту таныштырар;
  • Ак чемни хундулеп, тыва чоннун ёзу-чанчылдарын сагыыр;
  • Сутту унелеп, оон дугайында чанчылдарын ооренип, утпайн сагыыр.

Сут – суук, чыды – чаагай, ону- ак, амданы – суттсуг; сутту азырал дириг амытаннар кижилерге берип турар; Оон йогурту, оремени, хойтпакты, быштакты, ээжегейни, суттуг шайны дээш оон-даа оске чемнерни кылып турар; сутту ижер, эм кылдыр ажыглаар; уруглар ынчангаш сутке ынак болунар! Сутту ижинер! (мнемотаблица)

Сут ангы-ангы хевирнин болур: инек суду – кижилер хой кезиинде инек судун ажыглап турар; ошку суду – инек судунден эвээш болур, эн чедингир, соок-даяк быжыктырар, ижин-хырын эмнээр, чуректин ажылдаарын быжыктырар; аът суду – чурек, кеш аарыгларынга болгаш чодулге дузалаар; Хой суду – хоолулуг, хойтпак кылырга амданы тускай чаагай болур.

Тыва улус шаг шаандан тура тускай сагылгалыг чораан: сут топ болбас – аштай бээр азы ишти чарлы бээр деп улугер чугааны база анаа эвес чугаалаан; Хун ажып орайтаарга сут ундурбес – инектин эмии ыжа бээр; аалга келген кижини азы хундулуг аалчыны ак сут-биле уткуп хундулээр; Ак сут-биле чажыг чажып чалбарыырга ажыл-херек будер, аарыг ажык сегиир дижир.

Инектин судунден ангы-ангы чемнерни кылыр:

Быштак»

           Чайгы шагда чаагай сүттен

           Чамдык улус быштак кылыр

            Баскан болгаш шөйген быштак

            Магаданчыг амданыг чем

 «Тарак».

            Хойнуң сүдүн хөреңгилээш

            Кончуг хоюг тарак кылыр.

  «Хойтпак».

            Хойтпак база янзы бүрү

            Хонуң хойтпаа, инектиң хойтпаа

            Ижер болгаш тигер кылдыр

            Ийи аңгы кылып болур.

 

 «Ааржы,ээжегей».

Ажыткан сүт божа база           Чигирлеп каан аккыр курут  

Ааржы курут үндезини           Чип-даа ханмас амданныг чем.

«Хымыс».

        Бени сагаш хымыс кылыр

        белен эвес улуг ажыл.

Азырал дириг амытаннарнын судун ажыглап ижип турар. Мен кырган-авам-биле инек судунге ынак бис. Инектен канчаар сутту алырын коор дээш кожавыстын бажынынче чораан мен. Инек хунзедир оттап алгаш кээрге судун саап, оон бызыызын база эмзирип турар. Менээ инекти саары берге болду: эмиглеринге куш четпес болдум. Инекте дорт эмик бар.

 Практиктиг кезээ:

Бо мен эштерим-биле саар суттуг инекти кылып турарым бо; Сут-биле янзы-буру дуржулгаларны кылып болур: 1) Тавакка сутту куткаш, Зеленканы болгаш ёдту дамдыладыптарга, хуулгаазын тускай дурзу унуп келир. Ватный палочканын бажын уске дээртип алгаш, тавактын ортузунга дээртиптерге хуулгазын дурзу бир оскерли бээр шупту тавак кыдыынче дезе бээр. 2) Шак-ла ындыг дуржулганы «снежок»-биле база кылган мен. Мында снежоктун тургузуу бир оске болгаш дурзулер база бир оске болган. 3) суттен творог кылыры: сутту куткаш ынаар хлебти каар, оон оожум отка тигер, хлебти ангылап ужулгаш марляга сыскаар, творог белен.Чиирге чаагай.

Туннел сос: Шинчилел ажылымнын туннелинде сут болгаш суттен кылган чемнернин кижиге ажык-дузалыг болгаш кижиге эн чугула деп билип алдым. Ынчангаш сутту кезээде ижип турар болза кижинин озулдезинге болгаш кадык-шыырак болурунга эки.

Унелеп дыннаанынар дээш четтирдим!

Ажыглаан номнарывыс

  1. Холу чемзиг авам сону. Эмзимаа Намзал; Кызыл; 1995
  2. «Эне созу» сеткуулдун «Ажыктыг сумелер» рубриказындан; 2005ч;
  3. «500 как и почему для детей»; Н.В.Бабина; 2008г;
  4. «Орус-тыва ооредилге словары»; Д.А.Монгуш; Москва; 1998ч.
  5. Интернет четкизи

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Эртем-шинчилел конференциязы «Келир уеже базым» Толевилел: «Ыдыктыг суттуг сарыг шай».

Проектинин    сорулгазы:1. Тыва чоннун хундуткел  чемивис арыг шайнын тоогузу, оон янзы-буру хевирлерин ооренип шинчилээр.2.Ада-ие огбелеривистин уттундурган чанчылдарын аныяк салг...

Эртем-шинчилел конференциязы "Келир уеже базым" "Канданарнын улегерлиг ог-булези"

Эртем -шинчилел ажылы Канданнарнын ог-булезинин, оларнын ажыл-ижинин дугайында кылып чоруткан ажылывыс-дыр. Канданнарнын эптиг-найыралдыг, ажыл-ишке кызымаккай, мал-маган азырап турар ог-булези оске о...

ЭРТЕМ-ШИНЧИЛЕЛ КОНФЕРЕНЦИЯЗЫ «Келир уеже базым»

Угланыышкыны:Долгандыр турар хурээлел-биле билип алыышкынОоредиглиг проект «Ыдыктыг чем суттуг  шай»...

Республиканын эртем-шинчилел конференциязы илеткел Темазы «Уруглар садтарынын кичээлдеринге чуруктарны, дидактиктиг оюннарны шын ажыглаары»

Тыва дылым чараш дылым,Тыва дылым байлак дылым,Аас-кежиим чоргааралым,Ак-кок Тывам ыдык дылы.( Эльза Дензин)....