Эртем-шинчилел конференциязы «Келир уеже базым» Толевилел: «Ыдыктыг суттуг сарыг шай».
проект (подготовительная группа)

Достак Алена Окал-ооловна

Проектинин    сорулгазы:

1. Тыва чоннун хундуткел  чемивис арыг шайнын тоогузу, оон янзы-буру хевирлерин ооренип шинчилээр.

2.Ада-ие огбелеривистин уттундурган чанчылдарын аныяк салгалга дамчыдары.

Проектинин   даалгазы:

1. Тыва улустун шайга хамаарышкан ёзу-чурумун сагыырын чедип алыр

2. Сарыг суттуг шайнын кижинин кадыкшылынга ажок дузалыын, ону ажыглап чоруурун билиндирер

3. Шайны шыгжап эдилээрт ыва эдилелдерни коргузуп билиндирер  (Хонек, аяктар, тос-карак, шай+дус хавы)

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл «Ыдыктыг чем суттуг сарыг шай»33.03 КБ

Предварительный просмотр:

Эртем-шинчилел конференциязы «Келир  уеже  базым»

               Толевилел: «Ыдыктыг суттуг сарыг шай»

Угланыышкынны:  Долгандыр турар хурээлел-биле билип алыышкын

Ооредиглиг   проект  «Ыдыктыг чем суттуг сарыг шай»

Проектини  кууседир  чери: Кызыл-Мажалык суурнун «Чекек» уруглар сады

Эргелекчизи: Саая А. О.

Проектинин   камгалакчызы: Сарыглар Доржу Александрович, 6 харлыг, школага белеткел болуу.

Поектинин    удуртукчузу: Достак А. О.   Школага белеткел болуунун кижизидикчи  башкызы.

Проектини   объектизи:  ШАЙ.

Шинчилелдин  хевири: билип алыышкынны   сайзырадыры

Хуусаазы:  1 ай.

Проектинин    чугулазы: Тыва суттуг сарыг шайнын кижинин адыкшылынга – ажык-дузалыын, ажы-тол сактып ап, ону ажыглап чоруурун чедип алыр.

Гипотеза:  Аалга  келген кижи

                     Аяк эрии ызырар

       Бо дээрге тываларнын эрте бурунгу шагдан бээр туруп келген хундулээчел чанын илереткен улегер домаа. Огге келген кижини ол огнун ээлери албан шайладыр, хоорежип чугаалажыр турганнар.

Проектинин    сорулгазы:

1. Тыва чоннун хундуткел  чемивис арыг шайнын тоогузу, оон янзы-буру хевирлерин ооренип шинчилээр.

2.Ада-ие огбелеривистин уттундурган чанчылдарын аныяк салгалга дамчыдары.

Проектинин   даалгазы:

1. Тыва улустун шайга хамаарышкан ёзу-чурумун сагыырын чедип алыр

2. Сарыг суттуг шайнын кижинин кадыкшылынга ажок дузалыын, ону ажыглап чоруурун билиндирер

3. Шайны шыгжап эдилээрт ыва эдилелдерни коргузуп билиндирер  (Хонек, аяктар, тос-карак, шай+дус хавы)

Проектини  ботандырарынга   ажыглаан   угланыышкыннар:

1. Онгур чараш коргузуг чуруктарны корбушаан, чечен чогаалды номчуп коргенивис

2.Тыва улустун шайга хамаарышкан ёзу-чурумун сагыырынын дурумнерин билип алыры

3.Ажык кичээл «Хундуткелдиг шайывыс»

4. Компьютерлиг технологияны ажыглааны.

                                 

Проектинин   чорудуу

Тывызык:  Ковей  кижи  чыылды

                     Ковук  кижи   хоореди      (пашта хайнып турар шай)

Шайнын  тывылган  тоогузу:

     Шаг шаанда кыдат хаан аргага дыштанып чорааш, ижер дээн суун чылдып бээрин чалчазынга дааскан. Ханертен хат хадымзыраан соонда, хааннын суглуг савазынче элээн каш бурулер хат аайы-биле кире берген болган. Хаан ол бурулерни уштуп октавайн, олчаан хевээр ижип алгаш, боду холчок сергеп апарып, могап шылаанын-даа уттупкан болган.
Шак ынчалдыр–ла шай деп суксун-чем Кыдатка, Индияга болгаш Мексикага бир дугаарында тывылган.

Шай  чуден   келгенил:

Шайны чадан болгаш бедик ыяштарнын бурулеринден чыып ап турган

Тывага  шайнын  тывылганы

     Тывага сарыг шайны Моолдан, Кыдатан садыг- саарылга  уезинде    бичии-бичиилеп экеп нептерээни ол.

     Сарыг шай элээн уеде чидип турза-даа, тыва чонувус шай орнунга, тайга-тандызынын черинин байлаа оът-унуштерни казып тып ап, хайындырып ижип чорааннар:

1) Шеннедазылы, бурузу

2) Хадынчекпези        

3) Дыт,чойган ,човурээзи

4) Ыт-кады

5) Киш-кулаабурузу

Шайнын  4 хевири:

Анаа- шай (суттугболгашкарашай)

Шаар - шай (катапхайындырганшай)

Хымыраан - шай (суду-даа,дузу-даачокшай)

Уурак- шай (малдынбирдугаараасуду-билесуттээншай)

Шайны  хайындырары – мергежил:

1.Суга шайнын чемин кагаш катай  хайындырар, оон чеми четчип, шаар-шаары куду бадып, сарыг шайнын чыды унгужеге чедир хайындырар.

2.Хайны берген сарыг шайны 5-6 катап чавызадыр, 5-6 катап бедидир саарар ужурлуг.

3.Сарыг шайны суттээш база-ла 5-6 катап чавызадыр, бедидир саарар ужурлуг.

4.Шайын сутээрде тыва кижи колдуунда шээр малдын (ошку) суду-биле суттээр турган.

Чаа  хайындырган  шайнын  устун чажып - чалбарыыры:

  • Долгайтандыморшээ!
  • Тосдээриморшээ!
  • Алдынхунуморшээ!
  • Айдынчериморшээ!

Аяк  шайны  кудуп соннээр  ёзу-чуруму:

1. Огге келген аалчыга аяк шайны сунуп хундулээр.

2. Аякты он холга туткаш сунар ааалчы ийи холдап хулээп алыр.

3. Шайны аяка эмин эттир долдур кутпас, ол дээрге ам база бирээни эжей ишсин дээни ол.

4. Келген аалчыга шайын кутпаан болза, огнун ээзин харам кижи деп санаар турган.

Шайга  хамаарышкан  эдилелдер:

1.Хонек

2. Аяктар

3. Тос-карак

4. Шай, дусхав

Шайнын  кадыкшылга  эм-дон  дузалыы:

Баш аарын чавызадыр

Хан-дамыр  арыглаар

Диштери быжыг болур

Ижин, баар аарыгларын эмнээр

Кижинин мага бодун куш-сорук  киирип, омак-хоглуг апаары.

Идегээр   туннели:

  • Шайнын унези кончуг улуг. Шай кайы-даа уеде огге турар ,хонек куруглатпас ужурлуг
  • Оге келген улуг-биче чонну аяк шайын сунуп хундулээри
  • Сарыг суттуг шай улуг-биче кижилернин кадыкшылынга ажык дузалыын, ону ажыглап чорууру
  • Шай кижинин аас-кежиин удээр чем.

                         

Ажыглаан  дептерлерим  данзызы:

  • 1.Тыва улустун аас чогаалы. Кызыл, 1976ч.
  • 2. М. Кенин-Лопсан«Тыва   чанчылдар», Кызыл 2010
  • 2.М.Кожелдей. Шай  кайдал?, Кызыл, 1982ч.
  • 3.М.Кожелдей. Кыдат   хааннар, Кызыл,1977ч.
  • 4.М.Кожелдей. «Торээн чурттунга  ыракка» ,Кызыл, 1995ч.
  • 5.А.Алдын-оол, Г. Назытпай «Уруглар ясли  садтарынга тыва чугаа сайзырадылгазынын  программазы»,Кызыл 1992
  • 6.О. Сузукей«Чаамунчылчекирипора», К
  • ызыл 2001.
  • 7.Б. Арагичи, Р.Бегза, К. Делгер-оол, А.Кызыл-оол«Тувинско-русскийсловарь»Кызыл 1982
  • 8.А. Алдын-оол,К. Чооду, М. Доржу«Уруглар садынга ооредилге болгаш кижизидилге программазы», Кызыл 1986
  • 9.В. Чамыян, М. Чооду, К. Монгуш«Тыва улустун  алгыш-йорээли», Кызыл 1990
  • 10. К-Ч. Дарыма, О.Сувакпит «Тыва улустун тывызыктары», Кызыл 1970

Барыын-Хемчик кожуунун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн холушкак хевирнин
«Чечек» уруглар сады

                Эртем-шинчилел конференциязы

                         «Келир уеже базым»

                                 Толевилел

«Ыдыктыг, суттуг сарыг шай»

                                                                      Кижизидикчи оол: Сарыглар Д. А.

                                                                       Удуртукчу башкы: Достак А. О.

                                               

Апрель- 2016 чыл


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Эртем-шинчилел конференциязы "Келир уеже базым" "Канданарнын улегерлиг ог-булези"

Эртем -шинчилел ажылы Канданнарнын ог-булезинин, оларнын ажыл-ижинин дугайында кылып чоруткан ажылывыс-дыр. Канданнарнын эптиг-найыралдыг, ажыл-ишке кызымаккай, мал-маган азырап турар ог-булези оске о...

Конспект занятия по национально-региональному компоненту "Хундуткелдиг суттуг шай!".

Занятия проводилось в рамках педагогического совета на тему "Благопожелания тувинского народа"...

Сценарий празднования Нового года по восточному календарю "Суттуг шай".

Данный конспект предназначен для педагогов по проведению национального Нового года "Шагаа" по восточногму календарю....

ЭРТЕМ-ШИНЧИЛЕЛ КОНФЕРЕНЦИЯЗЫ «Келир уеже базым»

Угланыышкыны:Долгандыр турар хурээлел-биле билип алыышкынОоредиглиг проект «Ыдыктыг чем суттуг  шай»...