Проект "Ыдыктыг шай"
проект (подготовительная группа)

Барыын-Хемчик кожуунун Кызыл-Мажалык суурнун муниципалдыг автономнуг школа назы четпээн холушкак хевирнин
«Чечек» уруглар сады

Эртем-шинчилел конференциязы

«Ог-булемнин ёзу - чанчылдары»

Толевилел

«Ыдыкты суттуг шай»

                                                                      Кижизидикчи оол: Сарыглар Д. А.

Дээди категориянын

кижизидикчи башкызы, башкы стажы-32ч

Достак Алёна Окал-ооловна

                                               Кызыл-Мажалык суур 2025 ч

Эртем-шинчилел конференциязы

«Ог-булемнин ёзу - чанчылдары»

               Толевилел:  «Ыдыктыг суттуг, сарыг шай»

Угланыышкынны:  Долгандыр турар хурээлел-биле билип алыышкын

Ооредиглиг толевилел: «Ыдыктыг  суттуг, сарыг шай»

Проектини  кууседир  чери: Кызыл-Мажалык суурнун «Чечек» уруглар сады

Эргелекчизи: Саая А.О.

Проектинин   камгалакчызы: Сарыглар Доржу Александрович, 6 харлыг, школага белеткел болуу.

Поектинин    удуртукчузу: Достак Алёна Окал-ооловна, школага белеткел болуунун кижизидикчи  башкызы.

Толевилелдин объектизи:  ШАЙ

Шинчилелдин  хевири: билип алыышкынны   сайзырадыры

Хуусаазы:  1 ай.

Толевилелдин  чугулазы: Тыва суттуг сарыг шайнын кижинин кадыкшылынга – ажык-дузалыын, ажы-тол сактып ап, ону ажыглап чоруурун чедип алыр.

Гипотеза:  «Аалга  келген кижи

                     Аяк эрии ызырар»

     Бо дээрге тываларнын эрте бурунгу шагдан бээр туруп келген хундулээчел чанын илереткен улегер домаа. Огге келген кижини ол огнун ээлери албан шайладыр, хоорежип чугаалажыр турганнар.

Толевилелдин сорулгазы:

1. Тыва чоннун эн-не хундуткел чеми суттуг шай дугайында билигни билиндирип, оон янзы-буру хевирлерин ооренип шинчилээр;

2.Ада-ие огбелеривистин уттундурган чанчылдарын  аныяк салгалга дамчыдары;

3.Тыва улустун ёзу-чанчылдарынга кижизидери.

Толевилелдин даалгазы:

1. Тыва улустун шайга хамаарышкан ёзу-чурумун сагыырын чедип алыр;

2. Сарыг суттуг шайнын кижинин кадыкшылынга ажок дузалыын, ону ажыглап чоруурун билиндирер;

3. Шайны шыгжап эдилээр тыва эдилелдерни коргузуп таныштырар  (Паш, хонек, аяктар, тос-карак, шай+дус хавы).

Толевилелди  ботандырарынга ажыглаан угланыышкыннар:

1. Онгур чараш коргузуг чуруктарны корбушаан, чечен чогаалды номчуп коргенивис;

2.Тыва улустун шайга хамаарышкан ёзу-чурумун сагыырынын дурумнерин билип алыры;

3.Ажык кичээл «Хундуткелдиг шайывыс»;

4. Компьютерлиг технологияны ажыглааны.

Толевилелдин чорудуу

Тывызык:  Ковей  кижи  чыылды

                     Ковук  кижи   хоореди   (пашта хайнып турар шай)

Шай – тываларның хүндүткелдиг чеми, суксуну. Шай Тывада ырак төөгүлүг дээрзин тыва тоолдар бадыткап турар. “Чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын салып” - дээн сөстер тоол бүрүзүнде барын эскерер бис.. Чиң дээрге деңзилеп каан чүък. Чиңни теве, аът-биле Пекинден, Моолдан чүдүрүп эккеп турган. Тываларның шаандан бээр ижип келген шайының ады оон үнген. Ол шайны тывалар хайындырарга, деңнээр аргажок хоюг, чымчак амданныг болур турган. Ынчангаш “чиң шайын хайындырган” дээрге, дендии амданныг шайын дээни ол. Кыдаттың чиң шайы Тывага 1936 чылга чедир кээп турган. Оон Грузияга тараан шайны эккеп эгелээннер.

Шайнын  тывылган  тоогузу:

     Шаг шаанда кыдат хаан аргага дыштанып чорааш, ижер дээн суун чылдып бээрин чалчазынга дааскан. Хенертен хат хадымзыраан соонда, хааннын суглуг савазынче элээн каш бурулер хат аайы-биле кире берген болган. Хаан ол бурулерни уштуп октавайн, олчаан хевээр ишкен соонда, боду холчок сергек  апарып, могап шылаанын-даа уттупкан болган.
Шак ынчалдыр–ла шай деп суксун-чем Кыдатка, Индияга болгаш Мексикага бир дугаарында тывылган.

Шай  чуден   келгенил:

Шайны чадан болгаш бедик ыяштарнын бурулеринден чыып ап турган

Шайнын хевирлери:

Хоорган шеңне, ыт-кады, чигир-сиген, чойган карты, чымза дазылы, бүрүлери, инек-караа бүрүзү, ыт-кады, ооң бүрүлери, сывы.
Болар шайга онза амдан, чыт кииреринден аңгыда, эм шынар  киирер, витаминнер болгаш микроэлементилер немээр.
Хайындырган аайы-биле шай база-ла каш янзыыг:
Шай кара азы сүттүг (чеми четчир).
Шаар (катап хайындырган шай).
Хымыраан - шай-даа, шаар-даа салбас, сугну хайындыргаш сүттеп каан, сүдү хөй.
Кызыл-шай - дыт чөвүрээзинден шай, хараган картындан шай, черлик-шай, шеңне шай, ыт- кадындан шай, хадың чекпезинден шай.

Тывага  шайнын  тывылганы

Шай деп үнүш Кыдаттыӊ таарымчалыг бойдузунга өзүп, бүдүн бөмбүрзекке тараан. А Тываже шай кожа Моолдан ХV вектиӊ төнчузүнде садыг- саарылга  уезинде бичии-бичиилеп экеп нептерээни ол.

     Сарыг шай элээн уеде чидип турза-даа, тыва чонувус шай орнунга, тайга-тандызынын черинин байлаа оът-унуштерни казып тып ап, хайындырып ижип чорааннар:

1) Шенне дазылы, бурузу

2) Хадын чекпези        

3) Дыт,чойган ,човурээзи

4) Ыт-кады

5) Киш-кулаа бурузу, сывындан

Шайнын  4 хевири:

Анаа- шай (суттуг болгаш кара шай)

Шаар - шай (катап хайындырган шай)

Хымыраан - шай (суду-даа,дузу-даа чок шай)

Уурак- шай (малдын бир дугаар аа суду-биле суттээн шай)

Шайны  хайындырары – мергежил:

1.Суга шайнын чемин кагаш катай  хайындырар, оон чеми четчип, шаар-шаары куду бадып, сарыг шайнын чыды унгужеге чедир хайындырар.

2.Хайны берген сарыг шайны 10-20 катап чавызадыр, 10-20 катап бедидир саарар ужурлуг.

3.Сарыг шайны суттээн соонда албан биле 100 катап чавызадыр, 100 катап бедидир саарар ужурлуг.

4.Шайын сутээрде тыва кижи колдуунда шээр малдын (ошку) суду-биле суттээр турган.

Сүттүг шай кижиниң суксаанын эки чандырар, күш киирип сергедир. Инек сүдүнден аңгыда, хой, өшкү сүдү-биле сүттээн шай кайгамчык чаагай. Теве сүдү-биле сүттээн шай онзагай амданныг. Теве сүдүнде дус, кужур хөй, ынчангаш баштай шайже дус кагбайн, соонда немеп алза эки.
Отка пашты салгаш, сугну кудар, соктаан шайны база хөй эвес дусту каггаш хайындырар. Хайынган шай саргарып, чеми четчип кээрге, кырынче сүттү кудар. Аргалыг болза чиг сүт-биле сүттээш, быжыр саарар. шайның сүдү бышкан соонда, хөнекче шүүр дамчыштыр хымыш-биле кудар. шаарны ылгаар. Саржаг, ужа чаа, чиңге-тараа, кургаг ааржы, тыва далганны бичиини холуп ап болур.

Чаа  хайындырган  шайнын  устун чажып - чалбарыыры:

Шай - хүндүткелдиг суксун. Өгнүң херээжен ээзи эртенги шайын хайындыргаш, ооң үстүн  тос-караа-биле баштай одунче  чалбарып, чажар. Ооң соонда дашкаар үнгеш, үнген хүнче, оран-таңдызынче углай чалбарып, чажар:

Долгай Таңдым, өршээ

Тос дээрим, өршээ

Алдын хүнүм, өршээ

Айдың айым, өршээ!

  Шайның үстүн өргээн соонда, аякка куткаш, баштай-ла өгнүң эр ээзинге, ийи холдап, сунар.Тыва кижи өгге таныыр, танывас-даа кижи кээрге, албан шайладыр. Кижиге куруг аяк сунмас, чурту карарар дижир.

Шаанда, айның чаазында, өг бүрүзү шайын хайындыргаш, улуг назылыг кырганнарын шайладыр езулал турган. Кырганнарын шайлаткан аныяктар узун назылыг, эш-өөрлүг,үнген-кирген чоннуг, эки чурттаар.

Аяк  шайны  кудуп соннээр  ёзу-чуруму:

1. Огге келген аалчыга аяк шайны сунуп хундулээр.

2. Аякты он холга туткаш сунар аалчы ийи холдап хулээп алыр.

3. Шайны аяка эмин эттир долдур кутпас, ол дээрге ам база бирээни эжей ишсин дээни ол.

4. Келген аалчыга шайын кутпаан болза, огнун ээзин харам кижи деп санаар турган. 

Кандыг-бир хүндүлээн аалынче азы келин айтырарда, кадакка ораап алыр, чок болза бир каам шайны ак пөске азы ак хойнуң чуга энчээнге ораап алыр, чолукшуп тудар чораан. Кандыг-бир улуг үүле бүдүрерде, чаа өг тиккенде хараача солаанда, тук хакканда ону ыяап- ла шайлаашкын-биле үдээр турган. шайны аякка эмин эрттир дол- дур кутпас, далашпазын, ам бирээни ишсин дээни ол. Аякты солагай хол-биле сунмас.
Тыва кижи өөнге шайын куруглатпас чораан. Хөнек, саваларның эң хүндүлүү, ону үргүлчү арыг-силиг тургузар. Шай кудуп ижерде безин өрү көдүрбес дээр. «Аалга кирген кижи аяк эриин ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар» деп тыва үлегер домак безин шайны кайы хире хүндүлеп чораанын херечилеп чораан.

Шайга  хамаарышкан  эдилелдер:

1.Паш

2.Хонек

3. Аяктар

4. Тос-карак

5. Шай, дус хав

Шайнын  кадыкшылга  эм-дон  дузалыы:

Баш аарын чавызадыр

Хан-дамыр  арыглаар

Диштери быжыг болур

Ижин, баар аарыгларын эмнээр

Кижинин мага бодун куш-сорук  киирип, омак-хоглуг апаары.

 Туннели:

• Шайнын унези кончуг улуг. Шай кайы-даа уеде огге турар ,хонек куруглатпас ужурлуг.
• Оге келген улуг-биче чонну аяк шайын сунуп хундулээри.
• Сарыг суттуг шай улуг-биче кижилернин кадыкшылынга ажык дузалыын, ону ажыглап чорууру.
• Шай кижинин аас-кежиин удээр чем.

    Шаандан тура Тывага кээп чораан эртемденнер Тыва шайны делегейнин кандыг-даа рестораны ынчаар хайындырып шыдавас деп унелээн. Бурун Тыва чоннун дижи ынчангаш быжыг чораан.

Ажыглаан  дептерлерим  данзызы:

• 1.Тыва улустун аас чогаалы. Кызыл, 1976ч.
• 2. М. Кенин-Лопсан«Тыва   чанчылдар», Кызыл 2010
• 2.М.Кожелдей. Шай  кайдал?, Кызыл, 1982ч.
• 3.М.Кожелдей. Кыдат   хааннар, Кызыл,1977ч.
• 4.М.Кожелдей. «Торээн чурттунга  ыракка» ,Кызыл, 1995ч.
• 5.А.Алдын-оол, Г. Назытпай «Уруглар ясли  садтарынга тыва чугаа сайзырадылгазынын  программазы»,Кызыл 1992
• 6.О. Сузукей«Чаа мун чылче кирип ора», Кызыл 2001.
• 7.Б. Арагичи, Р.Бегза, К. Делгер-оол, А.Кызыл-оол«Тувинско- русский словарь»Кызыл 1982
• 8.А. Алдын-оол,К. Чооду, М. Доржу«Уруглар садынга ооредилге болгаш кижизидилге программазы», Кызыл 1986
• 9.В. Чамыян, М. Чооду, К. Монгуш«Тыва улустун  алгыш-йорээли», Кызыл 1990
• 10. К-Ч. Дарыма, О.Сувакпит «Тыва улустун тывызыктары», Кызыл 1970