Дакылаат "Аҕам иитэр сылгылара"
проект (подготовительная группа)

Бочетова Мария Михайловна.

Воспитатель МБДОУ «Дюллюкинский-ЦРР д/с «Кустук» Дюллюкю/Верхневилюйский

Дакылаат («А5ам иитэр сылгылара»)

Киириитэ

1. Дьиэ аттыгар турар далы уерэтии
2. Сылгы сиэлиттэн оноьуктар

Тумук

Чинчийэр улэм актуальнаьа: Мин а5ам сылгылары о5о сааьыттан интэриэьиргээн кун бугунугэр дылы сылгы иитиитинэн дьарыгырар. Ол иьин мин эмиэ кырабыттан а5ам дьарыгын кере улаатан сылгылар тустарынан чинчийэр улэ онорон киэн эйгэ5э билиьиннэрээри гынабын. Сылгыны иитии биьиги ебугэлэрбит сурун дьарыктара буоларын бары билэбит. Сылгы туьата элбэх.. Ол курдук билинни уйэ сайдыытын сиэринэн сылгы кутуругунан, сиэлинэн араас бэргэьэлэри, киэргэллэри оностоллор, доруобуйа туьугар туьаналлар, эмтэнэллэр.

Чинчийэр улэм тиэмэтэ: «А5ам иитэр сылгылара».

Чинчийэр улэм сыала: а5ам иитэр сылгыларын туьунан билиьиннэрии.

Чинчийэр улэм соруга:

- а5ам сылыгыларын иитиитэ;

- сылыгы туьата;

- сылгы иитиитигэр туьаныллар тэриллэр.

Чинчийэр улэм тумугэ: бу улэбин керен билэн баран, маннык тумуккэ кэллим.

Сылгы туьата элбэх, онон саха омук буоларбыт быьыытынан Айыы Дьоьогой о5отун иитэргэ бары кыьаллыахха, кинилэр элбииллэрин туьугар дьулуьуохха.

Дьиэ аттыгар турар далы уерэтии

        Биьиги сахалыы тыыннаах дьиэ кэргэммит. Ол курдук а5ам эдэр эрдэ5иттэн сылгы иитиитинэн дьарыгырар. Дьиэм таьыгар улахан дал баар. Аан бастаан онно сырыттым, бу далга билигин ыам ыйыгар тереебут кыра тыьы убаьалар бааллар, олор улааттахтарына биэ буолаллар. Ус сылынан терууллэр. Бу манна саамай сэргээн кербутум атыыр соно5ос баар этэ, бу соно5оско самыытыгар «стрелка» курдук ус муннугу уруьуйдаан кээспит курдук бэлиэлээх. Маннык сылгыны Дьеьегей Айыыта бэлиэтээн ыыппыт диилэр.

        Уонна ессе биир убаьаны кыбычаан диэннэ киллэрбитигэр «кырыаччы» диэн тимир улахан тараах курдугунан сылгы кехсун мууьурбутун – хаардаммытын тараатым, ыраастаатым. Ону таьынан илиибиттэн убаьалары аьаттым, биир ордук сымна5ас убаьа баарын имэрийэн кердум.

        Ессе биэни бэйэтэ теретеллеругэр туспа кыбыыга хаайан теретеллерун а5ам кэпсээниттэн биллим, ол кыбыыны кердум. Бу кыбыы уратыта диэн сиэрдийэлэрэ элбэх маьынан ыпса саайыллар эбит, биэ тереебутун кэннэ кулунчугун ыттар киирэн туппаттарын курдук онорбут.

        Мин а5ам бэйэтэ миинэр сылгылаах. Бу сылгыны мин уруккаттан билэбин. Хайдах ыныырдыырын кердерде. Аан бастаан ыныырын ууруон иннинэ олбох уурар онтукайын «урунуу» диэн ааттыыр, онтон ыныырын ууран баран туттарар кура «ыныр холуна» диэн буолар, маны таьынан атах уурара «инэьэ» диэн эбит, ол таьынан сылгыны миинэ сылдьан салайарга айа5ар кэтэрдиллэр тимирэ «уун» диэн буолар.

        А5ам сылгыларын иитиитигэр араас сээкэйдэри туттар эбит. Ол курдук от ыьарга туттуллар ус араас тимир атырдьахтардаах, кээьиилээх отун тардан туьэрэригэр «тордуок» диэни туттар, онтон хаарын уеьэттэн туьэрэригэр туттуллар икки араастаах туора курдьэхтэрдээх. Отун харбыырыгар икки араастаах кыраабыллардаах, биирэ мас, биирэ тимир. Сылгытын саа5ын курдьэригэр аналлааах тимир курдьэхтээх. Ону таьынан «балтыьах» диэн ааттаах маьынан оноьуллубут кыралаах улахан курдьэхтээх.

        Дьиэ кыыла сылгы ынахтан уратыта, ыаммат хотонно турбат, уьун тымныы тыйыс кыьыммытыгар хаары хаьан сиир, туран эрэн утуйар.

Сылгы сиэлиттэн оноьуктар.

Сылгы сиэлэ сиэргэ – туомна суолтата кестубэт куустэн муннарыы, Айыыларга суол бэлиэтэ, харыстабыл, ыар хара5ы халтыратыы, киэргэл, араначчылыыр, дурда – хахха буолар аналлаах. Инньэ гынан билинни уйэ5э дьон бары сылгы сиэлинэн арааьы бары оностон кэтэллэр. Онно киирэр кыргыттарга аналлаах ьэлээппэ, сайынны бэргэьэ, араас киэргэл оностоллор. Ону таьынан уолаттарга тибитиэйкэ уонна боллохтору онороллор. Араас дьиэни киэргэтэр кебуердэри, харысхаллары онорон ыйыыллар, ат кутуругунан араас моьуоннаах дэйбиирдэри онороллор. Сылгы иитиитэ элбэх улэттэн тсахар.