Ажык кичээл "Уш чуул эртемниг оол"
план-конспект занятия по развитию речи (старшая группа)

Кызыл хоорайнын муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг школа назыны четпээн холушкак хевирнин 17 дугаарлыг «Салгал» аттыг уруглар сады

Холегелиг театрга ажык кичээл

«Уш чуул эртемниг оол»

                                           Кижизидикчи башкы: Донгак Анна Ш

                                                      Кызыл 2021г

                           Кичээл «Уш чуул эртемниг оол»

Сорулгазы:

1.  Уругларны тыва чаагай чанчылдарга, оюннарга ооредири.
2.  Эртем билиг чедип аар билиин сайзырадыр.
3. Биче чажындан хундулээчел болурунга кижизидер.

                       Кичээлдин чорудуу:

1.  Организастыг кезээ
2.  Аалчыларга кузээшкин
3.  Оюн, тывызыктар
4.  Билигже чуткул
5.  Туннел.

Организастыг кезээ:

- Экии уруглар!

Бистин ажык кичээливисте аалчылар аалдап келген – дир, ынчангаш башкыларны экии мендизин айтырып, аас-кежикти, ажыл – ижинге чедиишкиннерни кузедивис.

- Бо хун бис тоол оранынче аян- чорук кылыр бис. Тоол оранынче канчап чедерин боданып корээлинер уруглар.

- Ааа мен хаан херелдиг куш болуп хуула берейн а силер мээн чалгыным адаанче кирип келинер.

Шиг-шаг, шиг-шаг хаан херелдиг куш болуп хуула берейн ( долганыыр)

Оо куш болуп хуула бердим, мээн чалгынымче кыстынып алынар че уруглар ужуп чоруптаалынар.

Ии сылдыстарны коруп чор силер бе?

Айны, хунну кордунер бе уруглар?

- Ийе кордувус башкы.

- Эр-хейлер ам удавас тоол орны чоошкулап коступ тур.

Чаа чедип келдивис аяар мээн чалгыным аразындан дужунер уруглар.

Шупту тоол оранында келгенивис бо.

-Хаа бо куштарнын чаражын чузун бурун оннуг , бо оъттап чоруур ан-менин хойун алгыжып, хержип даа турбас найыралдыг чоруур тур корунерем.

Будувус адаанда унген чузун баазын онгу чечектернин чаражан.

Чаа уруглар тоол оранынга келгеш, тоол дыннаваска кайыын боор, мен силерге бир тоол ыдып берейн, а силер чуу деп тоол ытканымны тывар силер.

    Шыянам эртенгинин эртенинде, бурунгунун мурнунда, Буга-деге мыйызы буступ дужуп, Сут хол шалбаа турар шагда чувен иргин. Кырган адалыг, 30 шаа ошкулуг, 30 шаа инектиг,30 шаа чылгылыг Оскус-оол чурттап чораан.

     Кырган адазы назылап кырааш, кызыл тустап чорупкан иргин. « Соонда торээн дунмазы чок, мурнундан торээн акызы чок, чангыс эр – ле болгай мен мынча хой малды канчаар мен, оон орнунга уш чузун малым- биле уш чуул эртемге ооренип алыйн» дээш чиге сонгу чукче чоруп ла каан чуве иргин. Ол-ла чоруп олургаш сагыш сеткил сергедир шыдыраа ортээлинге кээп дир.

Огже кирип кээрге 2 кижи шыдыраалап ойнап олурар болган.

Оскус-оол даа кудук базым мендилешкеш

- Мени шыдыраагарга ооредип каап корунерем акыларым деп делеп дир эвеспе.

Оон орнунга Мыйыстыг ан эвес

                         Салдыг ашак эвес

                          Сыргалыг кадай эвес

                           Кудуруктуг аът эвес

                           Адыр дуйуглуг инек эвес   ( ошку)

Алыр силер акыларым дээн иргин. Олурганнар чошпээрешкеш оолду ай иштинде шыдыраага ооредип каан дыр оо.

     Оскус-оол даа 30 ошкузун берипкеш, четтиргенин илереткеш 30 шаа инээн, 30 шаа чылгызын суруп алгаш оруун уламчылап чоруп каап тыр.

Ол ла чоруп олурарга орук аскында 3 аал турган оларнын ортузунда огже кире бээрге 2 кижи дер бузу догулген сан санап маргыжып олуруп тур оо.

     Оскус –оол даа олурганнар биле мендилешкеш

- Акыларым мени санга санап ооредип каап корунер оон орнунга

 Самдар эвес хирезинде

Чамашкызы ковей (Инек)  бээр мен деп дир, олурганнар чопсунгеш оолду ай иштинде санап билир кылдыр ооредип даа каан чуве иргин.

Оскус оол даа четтиргенин илереткеш 30 шаа чылгызын суруп алгаш чиге мурнуу чукче чоруп ла каан.

Ол ла чоруп олурарга оруунун аскынга 2 аал таваржы берген кыдыкы огже кире бээрге 2 кижи илби шидилээн олуруп тур оо.

Оскус – оол даа олурганнар биле кудук базып мендилешкеш, мени база илби шидинерге ооредип каап, корунерем акыларым оон орнунга силерге мен

Ыракты ырак дивес

Ылап чоруктуг

Берт черни

Бертел межел дивес

Бедик мербегейлиг (Аът) бээр мен акыларым дээн иргин, олурганнар чопсунгеш оолду ай иштинде кочуг даа илбилээр кылдыр ооредип каан чуве иргин.

   Оскус –оол даа четтиргенин илереткеш, чылгызынын аразындан кончуг чугурук аътты тудуп мунуп алган иргин

Оол даа 3 чуул эртемни чедип алгаш аалдар аразынга чортуп чоруп турда, Караты хаан шыдыраа моорейи чарлаан деп чар тарай берген.

Оскус-оол даа моорейге киржир дээш чорупкан.Караты хаанын аалынга баргаш бааралгап тур.

- Кайын келдин, чуге чор сен оол? деп хаан айтырган.

_ Хаан шыдыраа моорейи чарлаан дээрге келдим – деп дир.

- Чоруп оргаш, арт кырында чуну кордун кулугур?

- Тозан тос кижи бажы тур. Силерни удар болзумза силернии биле чус болзун, мени удар болзунарза мээнии биле чус болзун дээш келдим .

-Хаан даа чуулдуг дур дээш шыдыраазын   белеткей ле берген. Уш салыг ойнаар болган. Бирги салыгдан на дораан оол удуп алган.

Ийиги, ушку салыгларда оол хааны  ша даа халытпайн дораан удуп алган иргин.

Оскус-оол хаан орнунга торени тудуп оюн оя , чигин чире чурттай берип тир оо.

- Тоол солун болду бе уруглар?

- Ийе тоол солун болду.

- Чуу деп тоол тоолдап бердим чаа?

- Уш чуул эртемниг оол

-Эр хейлер ! шын дыр.

Ындыг болза ам  Оскус -оол  силерге 3 ортээлге баарынарга 3 ангы шылгалда дужаар дыр силер, бир эвес берген даалгазын эки куусетпес болза бисти тоол оранынга ойаар артырып аар дыр.

1 ги даалга Шыдыраа шолун шын салыры

2-ги даалга Саннарны  1-10 га чедир шын салыры.

3 ку даалга Оскус-оолга тыва хеп илбилеп, шидилеп бээри.

Уруглар Оскус-оолдун берген даалгазын кончуг эки куусеткеннер

- Эр-хейлер!

- Ам чанып  тоол оранындан садигивисче чанаалынар . Оскус –оол бистерге чанары биле бодунун даш хурен чугурук аъдын берген дир.

- Чаа четтирдивис Оскус-оол, байырлыг менди чаагай.

Уруглар даа садигинге онча менди чанып келгеннер.

    Силер, уруглар Оскус-оол ышкаш эртем билиг чедип алыр кузелинер бар бе?

- Ийе эртем чедип алыр кузеливис бар,хой мал азыраар бис.

Бир эвес Оскус-оол чалгаа малын кадарбас, удуп чыдар болза кандыгыл?

- Эртем чедип ап шывавас , азыраан  малы чок боор тур чалгаа болза .

Эртем билигже сундугар,тоолдарны номчуп, тывызык , улегер домактарны сактып ап, номнарны номчуп угааныг, тывынгыр болурунарны кузедим!

Кичээлге шупту идепкейлиг эки харылаан силер уруглар эр-хейлер!

Кичээливис моон биле тонген.