Хартыына схематын нөҥүө 3 – 4 саастаахха оҕолорго тыл сайдыытыгар аналлаах мнемотехнология ньыматын туһаныы бырайыага
проект по развитию речи (средняя группа)

Быһаарыы сурук.

Түөртээх оҕо тылын саппааһа икки тыһыынчаҕа, оттон биэһин туоларыгар үс тыһыынчаҕа тиийэр диэн эппиттээх, элбэх кинигэлэр ааптардара, педагогика билимин кандидата Игнатий Иванович Каратаев. Оҕо бу сааһыгар төрөөбүт тылын, дорҕооннорун эрэ буолбакка, бары грамматическай өттүнэн оҕо мэйиитэ сөҕүмэр үлэни аһары чэпчэкитик толорор уонна уһулуччулаах дьоҕура биэһин-алтатын диэки хайыы-үйэ симэлийэн, мөлтөөн барар. Бу сааһыгар оҕо үксэ тыла унуоҕа суох буолар, үгүс тылы бэйэтин саҥатынан минньигэстик саҥарар.

Түөрт саастаах оҕону чуолкайдык саҥарда үөрэтэргэ үс сорук турар:

- киһи саҥатын өйдөөн истэр дьоҕуру салгыы сайыннарыы (истэр аппараат үлэтин тупсарыы, кыра, улахан, ыраах, чугас саҥаны, тыаһы араара истии, тыл дорҕооннорун уонна араас интонацияны арааран истии);

- чуолкайдык саҥарар сатабылы иҥэрии (саҥарар аппараат үлэтин тупсаран, дорҕоону соҕотохтуу тылга, этиигэ киһи өйдүүр гына чуолкайдык саҥарыы);

- куолаһы сатаан уларытыы (сонотуу, синньэтии, улаатыннарыы, кыччатыы, хоһооҥҥо этии интонациятын сөпкө тутуһан саҥарыы).

Оҕо биллэн туран киһи саҥатын арааран, болҕойон истибэт буоллаҕына, чуолкайдык саҥарар кыаҕа суох. Истэр орган дэгиттэр үлэлээбэт буоллаҕына, бу учаастакка тыллар сыыһа образтара олохсуйаллар, ону кэнники көннөрөр уустук. Ол иһин истэр органнар улэлэрин тупсарыыга бу группа иитээччитэ ураты болҕомтотун ууран үлэлиэхтээх. Итинниэхэ аналлаах оонньуулары салгыы ыытар.

Маны сэргэ бу сааска саҥарар аппараат былчыннарын сайыннарар үлэ утумнаахтык ыытыллар. А.И. Максаков оҕо бу сааһыгар саҥарар аппараатын, ордук тылын былчыннарын сайыннарар, тылы хайа баҕарар балаһыанньаҕа туттар гына эрчийэр наадатын кичэйэн бэлиэтиир.

Ооҕ тылын уҥа-хаҥас кырыыта имигэстик хамсыыр, кэлин оттон таҥалайга ылбаҕайдык сыстар буолуохтаах, сыҥааҕа үчүгэйдик хамсыыр эрэ буоллаҕына, чуолкайдык саҥарар кыахтаах, ол иһин айаҕы улаханнык атыта үөрэтиллэр. Уоһа үчүгэйдик ырбайар, чорбойор уонна сөп соҕустук ыпсар буолуохтаах.

Бүтэй дорҕооннору анаан үөрэттэххэ эрэ, оҕолор саҥалара эрдэ чуолкайданар. Аналлаах дьарыктаныыны ыытыах иннинэ бастаан ол дорҕоону оҕо тоҕо кыайан эппэт биричиинэтин быһаарыллар. Онтон саҥарар аппарааты бэлэмниир, үөһү, тылы араастаан хамсатар эрчиллиилэр, дорҕоон этиллиитин чуолкайдыыр уонна дорҕоону тылларга, этиилэргэ, хоһооҥҥо сатаан саҥарда үөрэтэр үлэлэр ыытыллаллар. Оҕо группа иннигэр доргуччу, общественнай миэстэҕэ, атын дьону мэһэйдээбэт курдук, кыратык, оттон утуйа сытар эбэтэр ыалдьар киһи баар буоллаҕына сибигинийэн саҥара үөрэниэхтээх. Ити барыта үөрэтии түмүгэр ситиһиллэр. Холобур, маҥнай этиини куукула эрэ истэр гына, кыратык, онтон, оҕо барыта истэр гына доргуччу, ол кэнниттэн, ыраах турар киһиэхэ туһаайан улаханнык саҥарда үөрэтэр туһалаах.

Ииһттэн кыра саҥалаах оҕо баар буолар. Оннук оҕону, тэйиччи туруоран баран, улаханнык саҥарда үөрэтиллэр. Оччоҕо кини тугу этэрин иһитиннэрээри, улаханнык саҥара сатыыр, инньэ гынан салгыны эҕирийиитэ күүһүрэр, куолаһын силгэлэрэ сайдаллар.

Кыра оҕо үксэ сатаан интонациялаан саҥарбат. Куолаһы сатаан синньэтэргэ уонна соноторго үөрэтии хоһоону ааҕарга, кэпсээн, остуоруйа геройдарын саҥаларын оруолларынан үтүктэр кэмҥэ ордук тоҕоостоох. Онтон түөрт саастаах оҕолорго тэттик хоһооннору үөрэтии чуолкайдык, араас интонациялаахтык сатаан саҥара үөрэнэллэригэр ордук туһалаах, табыгастаах буолуоҕа.

Сыала: оҕолорго тэттик хоһооннору дорҕоону чуолкайдык санарар дьоҕурдарын хартыынан схема нөҥүө үөрэтэн сайыннарыы.

Соруга:

- оҕолорго дорҕоону чуолкайдык саҥардар инниттэн анал методикалары билсии, ааҕыы;

- хас биирдии оҕо тылын сайдыытын учуоттаан, сөптөөх ньымалары туһанан хоһоону аа5арга уорэтии;

- 3-4 саастаах оҕолорго дорҕоону чуолкайдык саҥардан тылларын сайыннарга сөптөөх тыллаах-хамсаныылаах, саҥарар аппарат, истэр органы, тарбах былчыннарын сайыннарар оонньуулары оонньотуу, эрчийии хартыыналары көрдөрүү.

Сабаҕалааһын: түөрт саастаах оҕо хоһоону ааҕан чуолкайдык саҥарар дьоҕура сайдыан сөп өскөтүн оҕо тылын сайдыытыгар сөптөөх ньыманы туһанан тэттик хоһооннору схеманан сирдэтэн, оонньуу көмөтүнэн, куукулалары ыалдьыттатан, кэпсэтиннэрэн, күндүлээн, хаамтаран, куоттаран, сыһыаран оҕо тылын имитэргэ араас кыра хоһооннору, көрүдьүөс кылгас түгэннэри-эрчиллиилэри үтүгүннэрэн үөрэттэххэ, онно сөптөөх усулуобуйаны тэрийдэххэ.

Үлэ этаптара:

1. Сөптөөх литературалары булан ааҕыы, билиини хаҥатыы, оҕолору сыллыктааһын, былаан оҥоруу;
2. Оҕолор таһымнарынан көрөн тылларын сайыннарар сөптөөх оонньуулары оонньотуу, хартыыналары көрдөрүү, бэсиэдэлэри ыытыы, хоһооннору хартыына схема нөҥүө үөрэтии;
3. Л.А. Венгер ньыматын туһанан хоһоону схеманан сирдэтэн чуолкайдык ааҕарга үөрэтии.

4-5 саастаах оҕолор тыллара сайдыытын сылыктааһын «Большая книга тестов» С.Е. Гаврина, Н.Л. Кутявина, И.Г. Топоркова,С.В. Щербина автордаах кинигэлэринэн ыытыллар.